Ευάγγελος Παπανούτσος

Ο Ευάγγελος Παπανούτσος (Πειραιάς, 27 Ιουλίου 1900 - Αθήνα, 2 Μαΐου 1982) ήταν σημαντικός Έλληνας παιδαγωγός, φιλόσοφος, θεολόγος και δοκιμιογράφος- κειμενογράφος του 20ου αιώνα. Η καταγωγή του ήταν από το Σοπωτό της Αχαΐας. Η συμβολή του στη λειτουργία και στην ανακαίνιση της Ελληνικής Παιδείας είναι ευρέως γνωστή. Οι κυριότερες μεταρρυθμίσεις που οφείλονται στον Ευάγγελο Παπανούτσο ήταν, μεταξύ άλλων, η καθιέρωση της δημοτικής στην Εκπαίδευση και ο διαχωρισμός της Μέσης Εκπαίδευσης στις βαθμίδες Γυμνασίου και Λυκείου. Το εκπαιδευτικό του έργο υπέστη έντονη κριτική από τους πραξικοπηματίες της δικτατορίας των συνταγματαρχών και αναιρέθηκε σχεδόν ολοσχερώς την περίοδο 1967-74. Ωστόσο, με την αποκατάσταση της δημοκρατίας, η εκπαιδευτική μεταρρύθμιση Ράλλη του 1976 ουσιαστικά στηρίχθηκε στις δικές του ιδέες.

Ευάγγελος Παπανούτσος
Γενικές πληροφορίες
Γέννηση	27 Ιουλίουιουλ. / 9  Αυγούστου 1900γρηγ.[1] Πειραιάς
Θάνατος	2  Μαΐου 1982 Αθήνα[2]
Χώρα πολιτογράφησης	Ελλάδα
Εκπαίδευση και γλώσσες
Ομιλούμενες γλώσσες	Ελληνικά[3]
Σπουδές	Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών (1915–1919)
Πληροφορίες ασχολίας
Ιδιότητα	πολιτικός μεταφραστής
Εργοδότης	Αβερώφειο Γυμνάσιο Αλεξάνδρειας (1921–1923) Αβερώφειο Γυμνάσιο Αλεξάνδρειας (1927–1930) Μαράσλειο Διδασκαλείο (1938–1939)
Πολιτική τοποθέτηση
Πολιτικό κόμμα/Κίνημα	Ένωσις Κέντρου
Αξιώματα και βραβεύσεις
Αξίωμα	μέλος της Βουλής των Ελλήνων (1974–1977, εκλογική περιφέρεια επικρατείας της Ελλάδας)[4] μέλος της Ακαδημίας Αθηνών (από 1980) διδάκτωρ (από 1927) επίτιμος πρόεδρος (από 1977, Εθνική Εταιρεία Ελλήνων Λογοτεχνών)
δεδομένα

Βιογραφία

Γεννήθηκε στον Πειραιά στις 27 Ιουλίου 1900 (παλαιό ημερολόγιο). Οι γονείς του ήταν οι Παναγιώτης Παπανούτσος και Ζηνοβία Κωστάλα. Είχε άλλα τρία αδέλφια: τον Νικόλαο, την Ελένη και την Χρυσούλα.^[5] Τις βασικές του σπουδές πραγματοποίησε στην ιδιαίτερη πατρίδα του. Από το 1915 ώς το 1919 φοίτησε στην Θεολογική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών. 'Εχοντας χάσει τον πατέρα του υπηρετεί ως προστάτης οικογενείας την στρατιωτική του θητεία.^[5] Κατά την τριετία 1924-1927, με υποτροφία του πλούσιου Αλεξανδρινού Χ. Νομικού, έκανε μεταπτυχιακές σπουδές στη Γερμανία και τη Γαλλία^[5] και το 1927 ονομάστηκε διδάκτωρ της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου της Τυβίγγης (Tübingen). Η διατριβή του είχε τίτλο «Das Religiöse Erleben bei Platon» (Το θρησκευτικό βίωμα στον Πλάτωνα).^[6]

Υπηρέτησε την Εκπαίδευση από το 1920 και ως εκπαιδευτικός πέρασε όλες τις βαθμίδες της ιεραρχίας: για λίγους μήνες ως δευτεροβάθμιος καθηγητής Ελληνικού Σχολείου στον Άγιο Νικόλαο Μελιτίνης Μάνης, από το 1921-1923 στο Αβερώφειο Γυμνάσιο Αλεξάνδρειας.^[5] Μετά το πέρας των μεταπτυχιακών και διδακτορικών σπουδών του το 1927 επανέρχεται μέχρι το 1930 στο Αβερώφειο Γυμνάσιο. Το 1930 -1931 με τον Ευάγγελο Πανέτσο ιδρύουν δυο πειραματικές τάξεις για την εφαρμογή νέων διδακτικών μεθόδων^[5] Την ίδια περίοδο συνιδρύει την Ελληνική Διδασκαλική Ένωση και τον Οκτώβριο του 1931 γυρίζει στην Ελλάδα και στέλνεται από το Υπουργείο Παιδείας να διευθύνει το Διδασκαλείο Μυτιλήνης. Το 1934-1936 διατέλεσε Διευθυντής στην Παιδαγωγική Ακαδημία Αλεξανδρούπολης και από το 1937 -1938 υποδιευθυντής και διευθυντής της Παιδαγωγικής Ακαδημίας Ιωαννίνων. Το 1938-1939 ήταν καθηγητής στη Μαράσλειο Παιδαγωγική Ακαδημία, το 1939-1943 Διευθυντής στην Παιδαγωγική Ακαδημία Τρίπολης, το 1943-1944 συνδιευθυντής και διευθυντής στη Ράλλειο Παιδαγωγική Ακαδημία Πειραιά.^[7] Μετά την απελευθέρωση διορίσθηκε Γενικός Διευθυντής (1944-1946) και αργότερα (1950 και 1963) Γενικός Γραμματέας στο Υπουργείο Παιδείας από τον τότε πρωθυπουργό Γεώργιο Παπανδρέου. Το 1958 ιδρύει και οργανώνει (ως Αντιπρόεδρος του Αθηναϊκού Τεχνολογικού Ινστιτούτου τις Τεχνικές Σχολές Δοξιάδη.^[8] Από το 1946 έως το 1967 ήταν τακτικός φιλολογικός συνεργάτης της εφημερίδας Το Βήμα.^[9] Δίδαξε επί 20 χρόνια (1947-1967) Φιλοσοφία, Ψυχολογία και Παιδαγωγικά στο μορφωτικό ίδρυμα (Λαϊκό Πανεπιστήμιο) «Αθήναιον» που ίδρυσε ο ίδιος και υπό την διεύθυνσή του δημοσιεύθηκαν 15 τόμοι του περιοδικού «Παιδεία και Ζωή» (1946-1961)^[10] και 100 τόμοι αρχαίων Ελλήνων Συγγραφέων, έκδοση Ι. Ζαχαρόπουλου (1953-1958). Στην μεταπολίτευση εκλέγεται βουλευτής Επικρατείας με την Ένωση Κέντρου - Νέες Δυνάμεις (1974-1977). Στις Εκλογές του 1977 είναι επικεφαλής του ψηφοδελτίου επικρατείας της Ένωσης Δημοκρατικού Κέντρου (Ε.ΔΗ.Κ.).^[11] Το 1977 εκλέχτηκε Επίτιμος Πρόεδρος της Εθνικής Εταιρείας Ελλήνων Λογοτεχνών.

Το 1980, δύο χρόνια πριν τον θάνατό του, εξελέγη τακτικό μέλος της Ακαδημίας Αθηνών συγκεντρώνοντας εικοσιδύο από τις τριαντατρείς ψήφους των παρόντων ακαδημαϊκών.^[12] Απεβίωσε στις 2 Μαΐου 1982.

Έργο

Παιδαγωγικό

Ο Παπανούτσος έγινε περισσότερο γνωστός για το παιδαγωγικό του έργο, ιδιαίτερα για την εκπαιδευτική μεταρρύθμιση της κυβέρνησης του Γεώργιου Παπανδρέου (γνωστή ως μεταρρύθμιση Παπανούτσου) το 1964. Η μεταρρύθμιση αυτή αναλύεται στους εξής βασικούς άξονες^[13]:

• Την ανάπτυξη της τεχνικής και επαγγελματικής εκπαίδευσης.
• Στην αλλαγή των αναλυτικών προγραμμάτων σπουδών.
• Στην καθιέρωση και της δημοτικής γλώσσας ως ισότιμης της καθαρεύουσας στην εκπαίδευση..
• Ό Διαχωρισμός της Μέσης εκπαίδευσης στις βαθμίδες Γυμνασίου και Λυκείου.
• Στην εννιάχρονη, δωρεάν και υποχρεωτική εκπαίδευση.
• Στην ίδρυση νέων πανεπιστημίων.
• Στην καθιέρωση 2 τύπων ακαδημαικού απολυτηρίου ισότημων μεταξύ τους.
• Την κατάργηση του υποχρεωτικού μαθήματος των Λατινικών και την εισαγωγή νέων μαθημάτων, όπως Στοιχεία Δημοκρατικού Πολιτεύματος, Φιλοσοφίας, Ψυχολογίας, Οικονομικής Επιστήμης.
• Την ίδρυση του Παιδαγωγικού Ινστιτούτου ως συμβουλευτικού οργάνου του κράτους για την επιμόρφωση των εκπαιδευτικών.
• Την τριετή φοίτηση στις παιδαγωγικές Ακαδημίες.
• Τη σίτιση και δωρεάν μεταφορά των μαθητών.

Η προσπάθειά του αυτή περιγράφεται στο βιβλίο του Αγώνες και αγωνία για την παιδεία του 1965. Δυστυχώς, το έργο του δεν μπόρεσε να υλοποιηθεί, γιατί η Κυβέρνηση έπεσε λόγω της αποστασίας του 1965 και οι αλλαγές που είχε προωθήσει αναιρέθηκαν σχεδόν εξολοκλήρου από την χούντα των συνταγματαρχών την περίοδο 1967-1974. Ο ίδιος δέχθηκε κριτικές από μερίδα της κοινής γνώμης και λόγω των θρησκευτικών και φιλοσοφικών πεποιθήσεών του^[14]. Η εκπαιδευτική μεταρρύθμιση, όμως, της κυβέρνησης του Κωνσταντίνου Καραμανλή (μεταρρύθμιση Ράλλη) το 1976 ουσιαστικά στηρίχτηκε στις δικές του ιδέες.

Ο Π. Ξένος γράφει για τον Ευάγγελο Παπανούτσο: «Αναμφισβήτητα είχε πλατιά μόρφωση και πολλά προσόντα. Είχε φυσική ευφράδεια. Δίδασκε συναρπαστικά. Ήξερε να δένεται με το ακροατήριό του το ίδιο στην τάξη όπως και στην αίθουσα διαλέξεων. Έγραφε σωστά τη γλώσσα και την φρόντιζε. Ήξερε από ξένες γλώσσες και του χρωστάμε τη μετάφραση πολλών ξένων όρων στη γλώσσα μας. Μελετηρός και πάντα ενημερωμένος στους τομείς που τον απασχολούσαν. Ήταν ο διαβασμένος, ο φιλοσοφημένος δάσκαλος-παιδαγωγός που ευπροσήγορος ήταν έτοιμος να εξηγήσει ό,τι τον ρωτούσαν».

Συγγραφικό

Το συγγραφικό του έργο περιλαμβάνει δεκάδες βιβλία, όχι μόνο στην Ελληνική, αλλά και στη Γερμανική, την Αγγλική και τη Γαλλική. Εγκαινιάζεται στην Αλεξάνδρεια, το 1926, με την πραγματεία του Το πρόβλημα της ελευθερίας της βουλήσεως. Η Διδακτορική Διατριβή του Das relgiöse Erleben bei Platon στο πανεπιστήμιο της Τυβίγγης, που υποβλήθηκε την άνοιξη του 1926, επανεκδόθηκε το 1971 στα ελληνικά με τον τίτλο Το θρησκευτικό βίωμα στον Πλάτωνα.^[15] Εργασίες τού Ε. Π. Παπανούτσου έχουν δημοσιευθεί σε πολλά επιστημονικά περιοδικά της Ευρώπης και της Αμερικής. Επιπλέον μετέφρασε δοκίμια του Ιμμάνουελ Καντ και του Ντέιβιντ Χιουμ και, μαζί με τον Βασίλη Τατάκη, τους πλατωνικούς διαλόγους Φαίδων και Πρωταγόρας. Εκτός από τα άρθρα του στο περιοδικό «Παιδεία και Ζωή», δημοσίευσε άρθρα και μελέτες του και σε άλλα ελληνικά περιοδικά, όπως στη «Νέα Εστία», στο «Συνεταιριστής» και κάθε εβδομάδα στην εφημερίδα «ΒΗΜΑ».

Βραβεία

1976, Α’ Κρατικό Βραβείο κριτικής-δοκιμίου.

Εργογραφία

1. 1921 Το πρόβλημα της ελευθέρας βουλήσεως
2. 1924 Πραγματισμός και Ουμανισμός
3. 1927 Εισαγωγή εις την Φιλοσοφίαν της Θρησκείας
4. 1928 Τριλογία του Πνεύματος, Αλεξάνδρεια
5. 1930 Περί τέχνης, Αλεξάνδρεια
6. 1932 Περί ηθικής
7. 1936 Περί επιστήμης
8. 1948 Αισθητική
9. 1949 Ηθική (1η Τόμος έκδοση 1970)
10. 1949 Ηθική (2η Τόμος έκδοση 1971)
11. 1949 Ηθική (3η Τόμος έκδοση 1972)
12. 1949 Παλαμάς-Καβάφης-Σικελιανός
13. 1950 Εφήμερα
14. 1950 Επίκαιρα και Ανεπίκαιρα
15. 1954 Γνωσιολογία
16. 1954-55 Νεοελληνική Φιλοσοφία, τομος. 1
17. 1955-56 Νεοελληνική Φιλοσοφία τομος. 2
18. 1958 Φιλοσοφία και Παιδεία
19. 1962 Η ηθική συνείδηση και τα προβλήματά της
20. 1964 Φιλοσοφικά προβλήματα
21. 1965 Αγώνες και αγωνία για την Παιδεία
22. 1966 Στοιχεία Ψυχολογίας (σχολικό)
23. 1966 Αμερική(Οί Ταξιωτικές του εντυπώσεις από το ταξίδι του στην Αμερική)
24. 1968 Το θρησκευτικό βίωμα στον Πλάτωνα (μετάφραση από τα Γερμανικά στα Ελληνικά της διδακτορικής διατριβής του)
25. 1970 Λογική (2η έκδοση 1974)
26. 1971 Ο λόγος και ο άνθρωπος
27. 1973 Ψυχολογία
28. 1973 Πρακτική Φιλοσοφία
29. 1974 Νόμος και Αρετή
30. 1976 Το δίκαιον της πυγμής
31. 1976 Η παιδεία το μεγάλο μας πρόβλημα
32. 1978 Η κρίση του πολιτισμού μας

Ό Παπανούτσος μετέφρασε δοκίμια των Ιμάνουελ Καντ και Ντέιβιντ Χιούμ.

1. 1978 Α. Δελμούζος, η ζωή του, επιλογή από το έργο του

Παραπομπές

1. Εθνική Βιβλιοθήκη της Γαλλίας: (Γαλλικά) καθιερωμένοι όροι της Εθνικής Βιβλιοθήκης της Γαλλίας. data.bnf.fr/ark:/12148/cb135337221. Ανακτήθηκε στις 10  Οκτωβρίου 2015.
2. Εθνική Βιβλιοθήκη της Γερμανίας: (Γερμανικά) Gemeinsame Normdatei. Ανακτήθηκε στις 31  Δεκεμβρίου 2014.
3. Εθνική Βιβλιοθήκη της Γαλλίας: (Γαλλικά) καθιερωμένοι όροι της Εθνικής Βιβλιοθήκης της Γαλλίας. data.bnf.fr/ark:/12148/cb135337221. Ανακτήθηκε στις 10  Οκτωβρίου 2015.
4. Βουλή των Ελλήνων. b3e85ae0-3d83-4346-9078-97492fbc9509. Ανακτήθηκε στις 23  Απριλίου 2022.
5. Βιοχρονογραφία του Ε.Π.Παπανούτσου, στο:Μελετήματα για τον Ε.Π.Παπανούτσο-Εορτασμός στα ογδοντάχρονά του, Τετράδια Ευθύνης-13 [1981;], σελ.155
6. Αποστολοπούλου Γεωργία,«Παιδαγωγικές και φιλοσοφικές αναζητήσεις του Παπανούτσου στη Γερμανία», Δωδώνη 15 (1986), 137-164.
7. Βιοχρονογραφία του Ε.Π.Παπανούτσου, στο:Μελετήματα για τον Ε.Π.Παπανούτσο-Εορτασμός στα ογδοντάχρονά του, Τετράδια Ευθύνης-13 [1981;], σελ.156
8. Βιοχρονογραφία του Ε.Π.Παπανούτσου, στο:Μελετήματα για τον Ε.Π.Παπανούτσο-Εορτασμός στα ογδοντάχρονά του, Τετράδια Ευθύνης-13 [1981;], σελ. 157
9. Θεοφάνης Σταύρου, «Ευάγγελος Παπανούτσος. Φιλόσοφος-εκπαιδευτικός συγγραφέας», στο:Μελετήματα για τον Ε.Π.Παπανούτσο-Εορτασμός στα ογδοντάχρονά του, Τετράδια Ευθύνης-13 [1981;], σελ.48
10. Θεόδωρος Ξύδης, «Το περιοδικό Παιδεία του Ε. Π.Παπανούτσου », στο:Μελετήματα για τον Ε.Π.Παπανούτσο-Εορτασμός στα ογδοντάχρονά του, Τετράδια Ευθύνης-13 [1981;], σελ.52-60
11. Ελληνική ∆ημοκρατία Υπουργείο Εσωτερικών - ∆ιευθυνση Εκλογων . 1978. ΑποτελέσματαΒουλευτικών Εκλογών της 20ης  Νοεμβρίου 1977, Εθνικό Τυπογραφείο Αθήνα
12. Ανώνυμος, «Ο Ε. Παπανούτσος στην Ακαδημία Αθηνών», Διαβάζω, τχ.39 (Φεβρουάριος 1981), σελ.11
13. Η Νεοελληνική εκπαίδευση 1821-1985, Μπουζάκης Σ., Αθήνα 1986, σελ.100-104
14. Μιχάλης Φύλλας, «Οι θρησκευτικές πεποιθήσεις του Ευάγγελου Παπανούτσου μέσα από τις στήλες των αναγνωστών των πολιτικών εφημερίδων στην περίοδο της εκπαιδευτικής μεταρρύθμισης του 1964», Ελληνική Περιοδική Έκδοση για τη Θρησκευτική Εκπαίδευση (ΕλΘΕ)Greek Journal of Religious Education (GjRE) 5(1),(2022), 118-136
15. Παναγιώτης Κανελλόπουλος, «Ευάγγελος Παπανούτσος. Μια επισκόπηση του συγγραφικού έργου του» στο:Μελετήματα για τον Ε.Π.Παπανούτσο-Εορτασμός στα ογδοντάχρονά του, Τετράδια Ευθύνης-13 [1981;], σελ.9-10.

Πηγές

• Διδασκαλείο Δημοτικής Εκπαίδευσης «Ευάγγελος Παπανούτσος»^{[νεκρός σύνδεσμος]}
• Εθνικό Κέντρο Βιβλίου, Ευάγγελος Παπανούτσος Αρχειοθετήθηκε 2014-06-07 στο Wayback Machine.
• Έθνος online, Ευάγγελος Παπανούτσος
• Ε. Π. Παπανούτσου. «Απομνημονεύματα». Εκδ. Φιλιππότη, 1982.
• Βιοχρονογραφία του Ε.Π.Παπανούτσου, στο:Μελετήματα για τον Ε.Π.Παπανούτσο-Εορτασμός στα ογδοντάχρονά του, Τετράδια Ευθύνης-13 [1981;], σελ.155-158
• Παναγιώτης Κανελλόπουλος, «Ευάγγελος Παπανούτσος. Μια επισκόπηση του συγγραφικού έργου του» στο:Μελετήματα για τον Ε.Π.Παπανούτσο-Εορτασμός στα ογδοντάχρονά του, Τετράδια Ευθύνης-13 [1981;], σελ.9-24
• Θεοφάνης Σταύρου, «Ευάγγελος Παπανούτσος. Φιλόσοφος-εκπαιδευτικός συγγραφέας», στο:Μελετήματα για τον Ε.Π.Παπανούτσο-Εορτασμός στα ογδοντάχρονά του, Τετράδια Ευθύνης-13 [1981;], σελ.43-51
• Θεόδωρος Ξύδης, «Το περιοδικό Παιδεία του Ε. Π.Παπανούτσου », στο:Μελετήματα για τον Ε.Π.Παπανούτσο-Εορτασμός στα ογδοντάχρονά του, Τετράδια Ευθύνης-13 [1981;], σελ.52-60
• Ανώνυμος, «Ο Ε. Παπανούτσος στην Ακαδημία Αθηνών», Διαβάζω, τχ.39 (Φεβρουάριος 1981), σελ.11
• Μιχάλης Φύλλας, «Οι θρησκευτικές πεποιθήσεις του Ευάγγελου Παπανούτσου μέσα από τις στήλες των αναγνωστών των πολιτικών εφημερίδων στην περίοδο της εκπαιδευτικής μεταρρύθμισης του 1964», Ελληνική Περιοδική Έκδοση για τη Θρησκευτική Εκπαίδευση (ΕλΘΕ)Greek Journal of Religious Education (GjRE) 5(1),(2022), 118-136

Βιβλιογραφία

• Κύρκος Βασίλειος, Ευάγγελος Παπανούτσος, ο φιλόσοφος, εκδ.Φιλιππότης, Αθήνα, 1989
• Αφιέρωμα στον Ευάγγελο Παπανούτσο. Τόμος Α΄, Αθήνα, 1980. Τόμος Β΄, Αθήνα, 1983.
• Μελετήματα για τον Ε.Π. Παπανούτσο. Εορτασμός στα ογδοντάχρονά του. Τετράδια «Ευθύνης», Αθήνα, 1981
• Νούτσος, Παναγιώτης, «Η ‘μορφολογία της ιστορίας’ του O. Spengler στο έργο του Ε. Π. Παπανούτσου». Δωδώνη 9 (1980), 27-38.
• Σταύρου, Θεοφάνης, «Ευάγγελος Παπανούτσος. Ο φιλόσοφος, ο παιδαγωγός, ο κριτικός». Τομές 67 (1980), 4-9.
• Θεοδούλου Δώρος, «Η Γνωσιολογία του Ε. Π. Παπανούτσου». Ζήνων 3 (1982), 7-11.
• Αποστολοπούλου Γεωργία,«Παιδαγωγικές και φιλοσοφικές αναζητήσεις του Παπανούτσου στη Γερμανία», Δωδώνη 15 (1986), 137-164.
• Μουτσόπουλος, Ευάγγελος, «Ο Παπανούτσος ως ιστορικός της νεοελληνικής φιλοσοφίας», Ελληνική Φιλοσοφική Επιθεώρηση 1 (1984), 9-11.
• Πάλλης, Δημήτριος, "Κύρκος: Παπανούτσος", Κριτικά: Φιλοσοφικές βιβλιοκρισίες 2013, επιμ. Π. Θανασσάς κ.ά., εκδ. Ευρασία, Αθήνα 2014, 77-86.
• Κύρκος, Βασίλειος, «Ευάγγελος Παπανούτσος. Ο φιλόσοφος και οι γνωσιοθεωρητικές απόψεις του», Ελληνική Φιλοσοφική Επιθεώρηση 1 (1984), 12-18.
• Βώρος, Φανούριος Κ., «Ο Ευάγγελος Παπανούτσος ως παιδαγωγός». Ελληνική Φιλοσοφική Επιθεώρηση 1 (1984), 19-25
• Ψημμένος, Νίκος, «Ε. Π. Παπανούτσος (1900-1982). Πρόσφατες ερμηνευτικές προσεγγίσεις του φιλοσοφικού έργου του». Μαντατοφόρος 21 (1983), 7-14.
• Χρίστου, Ιάκωβος, «Η ηθική του Ε. Π. Παπανούτσου», Ζήνων 3 (1982), 17-20.
• Χάρης Πέτρος, «Ο σοφός και ο εκλαϊκευτής. [Ευάγγελος Π. Παπανούτσος]». Νέα Εστία 112 (1982), 1387-1388.
• Νικόλας, Θ., «Η αποσύνθεση της αστικής ιδεολογίας στην ‘κριτική φιλοσοφία’ του Ε. Παπανούτσου». Επαναστατική μαρξιστική επιθεώρηση 28 (1982), 26-27.
• Μουτσόπουλος, Ευάγγελος, «Ο Παπανούτσος και η νεοελληνική φιλοσοφία». Νέα Εστία 112 (1982), 1332-1338.
• Μαραθεύτης, Μιχαλάκης, «Ο Ευάγγελος Παπανούτσος ως παιδαγωγός», Ζήνων 3 (1982), 21-26.
• Μακρής, Σόλων, «Ο αισθητικός Παπανούτσος». Νέα Εστία 112 (1982), 1389-1394.
• Ιωαννίδης, Κλείτος, «Η Αισθητική του Ε. Π. Παπανούτσου», Ζήνων 3 (1982), 13-15.
• Παπανούτσος, Ε. Π. (1993). Η κρίση του πολιτισμού μας (16η Έκδοση). Αθήνα: Φιλιππότη

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

• Βιβλιονέτ, Ευάγγελος Παπανούτσος
• vres.gr, Ευάγγελος Παπανούτσος