gwlad yn ne-orllewin Ewrop From Wikipedia, the free encyclopedia
Gwlad a gweriniaeth yn ne-orllewin Ewrop yw'r Weriniaeth Bortiwgalaidd neu Phortiwgal (Portiwgaleg: Portugal) (Portiwgaleg: República Portuguesa). Mae hi'n gorwedd rhwng Sbaen a'r Cefnfor Iwerydd ac mae'r ynysoedd Azores a Madeira hefyd yn rhan o'r wlad. Prifddinas Portiwgal yw Lisbon. Fe'i lleolir ar Benrhyn Iberia, yn Ne-orllewin Ewrop. Hi yw'r wladwriaeth sofran fwyaf gorllewinol ar dir mawr Ewrop, wedi'i ffinio â'r gorllewin a'r de gan Gefnfor yr Iwerydd ac i'r gogledd a'r dwyrain gan Sbaen, yr unig wlad i gael ffin tir â Phortiwgal. Mae tiriogaeth Portiwgal hefyd yn cynnwys archipelagos yr Iwerydd yn yr Azores a Madeira, y ddau yn rhanbarthau ymreolaethol â'u llywodraethau rhanbarthol eu hunain. Portiwgaleg yw'r iaith swyddogol a chenedlaethol. Lisbon yw'r brifddinas a'r ddinas fwyaf.
 | |
| República Portuguesa | |
 | |
| Arwyddair | Arfordir Gorllewin Ewrop  |
|---|---|
| Math | gwladwriaeth sofran, gwlad, pŵer trefedigaethol |
| Enwyd ar ôl | Portus Cale |
| Prifddinas | Lisbon |
| Poblogaeth | 10,347,892 |
| Sefydlwyd |
|
| Anthem | A Portuguesa |
| Pennaeth llywodraeth | António Costa |
| Cylchfa amser | UTC±00:00 |
| Nawddsant | Siôr |
| Iaith/Ieithoedd swyddogol | Portiwgaleg, Mirandeg |
| Daearyddiaeth | |
| Rhan o'r canlynol | South-West Europe, yr Undeb Ewropeaidd, Ardal Economeg Ewropeaidd, De Ewrop |
| Arwynebedd | 92,225 km² |
| Gerllaw | Cefnfor yr Iwerydd |
| Yn ffinio gyda | Sbaen |
| Cyfesurynnau | 39°N 9°W |
| Gwleidyddiaeth | |
| Corff gweithredol | Government of Portugal |
| Corff deddfwriaethol | Cynulliad y Weriniaeth |
| Swydd pennaeth y wladwriaeth | Arlywydd Portiwgal |
| Pennaeth y wladwriaeth | Marcelo Rebelo de Sousa |
| Swydd pennaeth y Llywodraeth | Prif Weinidog Portiwgal |
| Pennaeth y Llywodraeth | António Costa |
 | |
 | |
| Ariannol | |
| Cyfanswm CMC (GDP) | $253,983 million, $251,945 million |
| Arian | Ewro |
| Canran y diwaith | 14 ±1 canran |
| Cyfartaledd plant | 1.21 |
| Mynegai Datblygiad Dynol | 0.866 |
Portiwgal yw'r genedl-wladwriaeth hynaf ar Benrhyn Iberia ac un o'r hynaf yn Ewrop, ac mae ei thiriogaeth wedi cael ei setlo, ei goresgyn a'i hymladd yn barhaus ers y cyfnod cynhanesyddol. Pobl gyn-Geltaidd a Cheltaidd oedd yn byw yno, ymwelodd y Phoeniciaid, Carthaginiaid, a'r Groegiaid Hynafol â nhw, a chawsant eu rheoli gan y Rhufeiniaid, a ddilynwyd hynny gan oresgyniadau pobloedd Germanaidd, y Suebi a'r Fisigothiaid. Ar ôl goresgyniad y Penrhyn Iberaidd gan y Mwriaid, daeth y rhan fwyaf o'i thiriogaeth yn rhan o Al-Andalus. Sefydlwyd Portiwgal fel gwlad yn ystod cyfnod y Reconquista Cristnogol cynnar, sef cyfnod o 750 mlynedd pan ad-enillodd y Cristionogion y rhannau o Benrhyn Iberia a oedd wedi dod dan lywodraeth Islamaidd. Fe'i sefydlwyd ym 868, ac enillodd Sir Portiwgal amlygrwydd ar ôl Brwydr São Mamede (1128). Cyhoeddwyd Teyrnas Portiwgal yn ddiweddarach yn dilyn Brwydr Ourique (1139), a chydnabuwyd annibyniaeth oddi wrth León gan Gytundeb Zamora (1143).[1]
Yn y 15fed a'r 16g, sefydlodd Portiwgal yr ymerodraeth forwrol a masnachol fyd-eang gyntaf, gan ddod yn un o brif bwerau economaidd, gwleidyddol a milwrol y byd.[2] Yn ystod y cyfnod hwn, y cyfeirir ato heddiw fel Oes y Darganfod (neu neu Oes Aur Fforio), arloesodd y fforwyr Portiwgalaidd mewn mordwyaeth gan ddarganfod y tir a fyddai’n cael ei enwi'n Brasil (1500). Yn ystod yr amser hwn ehangodd yr ymerodraeth Bortiwgalaidd gydag ymgyrchoedd milwrol yn Asia. Fodd bynnag, profodd ddigwyddiadau negyddol fel daeargryn Lisbon 1755, Rhyfeloedd Napoleon, ac annibyniaeth Brasil (1822).[3] Parhaodd rhyfel cartref rhwng y rhyddfrydwyr a'r ceidwadwyr ym Mhortiwgal dros olyniaeth frenhinol rhwng 1828 a 1834.
Ar ôl i chwyldro 1910 ddiorseddu’r frenhiniaeth, sefydlwyd Gweriniaeth Gyntaf Portiwgal, gweriniaeth ddemocrataidd ond ansefydlog, a gafodd ei disodli’n ddiweddarach gan drefn awdurdodol yr Estado Novo. Adferwyd democratiaeth ar ôl Chwyldro'r Penigan (<i>carnation</i>) yn 1974, gan ddod â Rhyfel Trefedigaethol Portiwgal i ben. Yn fuan wedi hynny, rhoddwyd annibyniaeth i bron ei holl diriogaethau tramor. Roedd trosglwyddo Macau i China (1999) yn nodi diwedd yr hyn y gellir ei ystyried yn un o'r ymerodraethau trefedigaethol hiraf mewn hanes.
Mae wedi gadael dylanwad diwylliannol, pensaernïol diwylliant a phensaerniaeth Portiwgal wedi ymledu drwy'r byd, fel ag y mae ei hiaith hefyd gyda tua 250 miliwn o siaradwyr Portiwgaleg. Mae'n wlad ddatblygedig gydag economi ddatblygedig a safonau byw uchel.[4][5][6] Yn ogystal, mae'n uchel iawn ar restr gwledydd heddychlon y byd, democratiaeth,[7] rhyddid y wasg, sefydlogrwydd, cynnydd cymdeithasol a ffyniant. Mae'n aelod o'r Cenhedloedd Unedig, yr Undeb Ewropeaidd, Ardal Schengen a Chyngor Ewrop (CoE), ac mae'n un o aelodau sefydlu NATO, ardal yr ewro a'r OECD.
Mae'r gair Portiwgal yn deillio o'r enw lle Rhufeinig - Celtaidd Portus Cale;[8] hen ddinas lle saif heddiw Vila Nova de Gaia, wrth geg Afon Douro (hen air Celtaidd am ddŵr yw 'douro'. Saif yng ngogledd yr hyn sydd bellach yn Bortiwgal. Daw enw'r ddinas o'r gair Lladin am borthladd neu harbwr, portus, ond mae ail elfen 'Cale' yn llai eglur. Yr esboniad amlaf yw bod yr enw'n deillio o'r llwythi Celtaidd Castro, a elwir hefyd yn Callaeci, Gallaeci neu Gallaecia, a feddiannodd ogledd-orllewin Penrhyn Iberia.[9] Yr enwau Cale a Callaici yw tarddiad Gaia a Galicia heddiw.[10][11]
Damcaniaeth arall yw fod Cale neu Calle yn tarddu o'r gair Celtaidd am borthladd, fel y gair Gwyddeleg caladh neu Aeleg yr Alban cala. Mae ysgolheigion fel Jean Markale a Tranoy yn cynnig bod y canghennau Celtaidd i gyd yn rhannu'r un tarddiad, ac mae enwau lleoedd fel Cale, Gal, Gaia, Calais, Galatia, Galicia, Gaeleg, Gael, Gâl, Cymru, Cernyw, Wallonia ac eraill i gyd yn deillio o un gwreiddyn ieithyddol.[10][12][13]
Damcaniaeth arall yw mai Cala oedd enw duwies Geltaidd (gan dynnu cymhariaeth â'r Cailleach Goedeleg, sef gwrach oruwchnaturiol). Mae rhai ysgolheigion o Ffrainc yn credu bod yr enw wedi dod o "Portus Gallus",[14] porthladd y Gâliaid neu'r Celtiaid.
Mae hanes Portiwgal yn y cyfnod cynnar yn rhan o hanes Penrhyn Iberia yn gyffredinol. Daw'r enw Portiwgal o'r enw Rhufeinig Portus Cale. Yn y cyfnod cyn dyfodiad y Rhufeiniad, poblogid yr ardal sydd yn awr yn ffurfio Portiwgal gan nifer o bobloedd wahanol, yn cynnwyd y Lwsitaniaid a'r Celtiaid. Ymwelodd y Ffeniciaid a'r Carthaginiaid a'r ardal, a bu rhan ohoni dan reolaeth Carthago am gyfnod.
Ymgorfforwyd yr ardal yn yr Ymerodraeth Rufeinig wedi i Cathago gael ei gorchfygu; roedd talaith Rufeinig Lusitania, wedi 45 CC, yn cyfateb yn fras i'r wlad bresennol. Wedi diwedd yr ymerodraeth, meddiannwyd y wlad gan lwythau Almaenig megis y Suevi, Buri a'r Fisigothiaid. Wedi'r goresgyniad Islamaidd ar ddechrau'r 8g daeth yn rhan o Al Andalus. Ffurfiwyd tiriogaeth o'r enw Portiwgal yn 868, wedi i'r Cristioniogion ddechrau ad-ennill tir yn y Reconquista. Wedi buddigoliaeth dros y Mwslimiaid yn Ourique yn 1139, ffurfiwyd Teyrnas Portiwgal. Parhaodd yr ymladd yn erbyn y Mwslimiaid, ac yn 1249 cipiwyd yr Algarve gan y Cristionogion, gan sefydlu ffiniau presennol Portiwgal.
Yn niwedd y 14g, hawliwyd coron Portiwgal gan frenin Castilla, ond bu gwrthryfel poblogaidd, a gorchfygwyd Castillia ym Mrwydr Aljubarrota gan Ioan o Aviz, a ddath yn Ioan I, brenin Portiwgal. Drod y blynyddoedd nesaf, bu gan Portiwgal ran flaenllaw yn y gwaith o fforio a gwladychu gwledydd tu allan i Ewrop. Yn 1415, meddiannodd Ceuta yng Ngogledd Affrica, ei gwladfa gyntaf; dilynwyd hyn gan feddiannu Madeira a'r Azores. Yn 1500, darganfuwyd Brasil gan Pedro Álvares Cabral, a'i hawliodd i goron Portiwgal, a deng mlynedd wedyn, cipiwyd Goa yn India, Ormuz yng Nghulfor Persia a Malacca yn yr hyn sy'n awr yn Maleisia. Cyrhaeddodd llongwyr Portiwgal cyn belled a Siapan ac efallai Awstralia.
Wedi marwolaeth y brenin Sebastian heb aer mewn brwydr ym Moroco, hawliwyd ei orsedd gan Philip II, brenin Sbaen, a rhwng 1580 a 1640, roedd brenin Sbaen yn frenin Portiwgal hefyd, er ei bod yn parhau i gael ei hystyried fel teyrnas annibynnol. Yn 1640, bu gwrthryfel, a chyhoeddwyd Ioan IV yn frenin Portiwgal.
O ddechrau'r 19g, dechreuodd grym Portiwgal edwino; daeth Brasil yn annibynnol yn 1822, er iddi feddiannu rhannau o Affrica yn nes ymlaen yn y ganrif, yn cynnwys y tiriogaethau sy'n awr yn wledydd Cabo Verde, São Tomé a Príncipe, Gini Bisaw, Angola a Mosambic.
Wedi gwrthryfel yn Lisbon, dymchwelwyd y frenhiniaeth a sefydlwyd gweriniaeth ddemocrataidd yn 1910. Yn 1926, bu gwrthryfel milwrol a sefydlwyd llywodraeth filwrol a arweiniodd at unbennaeth António de Oliveira Salazar. Collodd Portiwgal ei meddiannau yn India pan oresgynnwyd hwy gan fyddin India yn 1961. Tua dechrau'r 1960au hefyd y dechreuodd rhyfeloedd annibyniaeth yn Angola a Mosambic. Wedi gwrthryfel a adnabyddir fel y Chwyldro Carnasiwn yn 1974, rhoddwyd diwedd ar undennaeth a daeth Portiwgal yn wlad ddemocrataidd. Yn 1999, dychwelwyd Macau, yr olaf o'i meddiannau tramor, i Tsieina.
Rhennir hanes cynnar Portiwgal â gweddill Penrhyn Iberia yn ne-orllewin Ewrop. Mae enw Portiwgal yn deillio o'r enw Rhufeinig-Geltaidd Portus Cale. Sefydlwyd y rhanbarth gan Gyn- Geltiaid a Cheltiaid, ac yn darddle pobloedd fel y Gallaeci, Lusitaniaid,[15] Celtici a Cynetes (a elwir hefyd yn Conii),[16] ymwelwyd â hwy gan Ffeniciaid - Carthaginiaid a Groegiaid Hynafol, a'u hymgorffori yn rhanbarthau o'r Weriniaeth Rufeinig fel Lusitania a rhan o Gallaecia, rhwng 45 CC a 298 OC.
Roedd y Neanderthaliaid yn byw yma ac yna gan Homo sapiens, a grwydrodd y rhanbarth heb ffiniau ar benrhyn gogledd Iberia.[17] Cymdeithasau oedd y rhain ac er na wnaethant sefydlu aneddiadau llewyrchus, roeddent yn ffurfio cymdeithasau trefnus. Arbrofodd Portiwgal Neolithig â dofi anifeiliaid a bugeilio, codi rhai cnydau grawn a physgota afonol a morol.[17]
.jpg)
Cred rhai ysgolheigion fod sawl ton o Geltiaid wedi goresgyn Portiwgal o Ganol Ewrop yn gynnar yn y mileniwm cyntaf CC ac wedi priodi gyda'r poblogaethau lleol, gan ffurfio gwahanol lwythau.[18] Mae damcaniaeth arall yn awgrymu bod Celtiaid yn byw yng ngorllewin Iberia / Portiwgal ymhell cyn unrhyw ymfudiadau Celtaidd mawr o Ganol Ewrop.[19] Yn ogystal, mae nifer o ieithyddion sy'n arbenigo mewn Celtaidd hynafol wedi cyflwyno tystiolaeth gymhellol bod yr iaith Tartessaidd, a arferai gael ei siarad mewn rhannau o De-Orllewin Sbaen a De-Orllewin Portiwgal, o leiaf yn broto-Geltaidd ei strwythur[20]
Mae archeoleg ac ymchwil fodern yn dangos fod gwreiddiau'r Celtiaid ym Mhortiwgal ac mewn mannau eraill (ee y Swistir ac Awstria).[21] Yn ystod y cyfnod hwnnw a than y goresgyniadau Rhufeinig, roedd diwylliant Castro yn doreithiog ym Mhortiwgal a Galicia fodern.[22][23][11] Daeth y diwylliant hwn, ynghyd â'r elfennau sydd wedi goroesi o ddiwylliant megalithig yr Iwerydd [24] a'r cyfraniadau sy'n dod o ddiwylliannau mwy Môr y Canoldir y Gorllewin, i ben yn yr hyn a elwir yn Ddiwylliant Cultura Castreja neu Castro.[25][26] Mae'r dynodiad yn cyfeirio at y poblogaethau Celtaidd nodweddiadol o'r enw 'Dun', 'dùin' neu 'don' yn Gaeleg.[27]
Mae tiriogaeth Portiwgal yn cynnwys rhan o Benrhyn Iberia (y cyfeirir ati fel y cyfandir gan y mwyafrif o Bortiwgaliaid) a dau ynysfor yng Nghefnfor yr Iwerydd: Madeira a'r Azores. Mae'n gorwedd rhwng lledredau 30° a 42° Gog, a hydoedd 32 ° a 6 ° Gor.
Mae Portiwgal y tir mawr wedi'i rannu gan ei phrif afon, y Tagus, sy'n llifo o Sbaen ac yn llifo i'r môôr yn Aber Tagus, yn Lisbon, cyn llifo i Fôr yr Iwerydd. Mae'r dirwedd ogleddol yn fynyddig ond nodweddir y de, gan gynnwys rhanbarthau Algarve ac Alentejo, gan wastadeddau bryniog.[28]
Copa uchaf Portiwgal yw'r Mynydd Pico, sef llosgfynydd hynafol 2,351 metr ac sy'n symbol eiconig o'r Asores. Mae'r Serra da Estrela ar y tir mawr, gyda'i gopa 1,991 metr yn atyniad tymhorol pwysig i sgiwyr.
Mae ynysforoedd Madeira a'r Asores wedi'u gwasgaru o fewn Cefnfor yr Iwerydd, gyda'r Asores yn pontio Crib Canol yr Iwerydd ar gyffordd driphlyg tectonig, a Madeira. Yn ddaearegol, ffurfiwyd yr ynysoedd hyn gan ddigwyddiadau folcanig a seismig. Digwyddodd y ffrwydrad folcanig daearol olaf ym 1957-58 (Capelinhos) ac mae mân ddaeargrynfeydd yn digwydd yn achlysurol, fel arfer o ddwysedd isel.
Mae gan barth economaidd unigryw Portiwgal, parth môr y mae gan y Portiwgaleg hawliau arbennig drosto i archwilio a defnyddio adnoddau morol, 1,727,408 km 2. Dyma'r 3ydd parth economaidd unigryw mwyaf yn yr Undeb Ewropeaidd a'r 20fed mwyaf yn y byd.[29]
Nodweddir Portiwgal yn bennaf gan hinsawdd Môr y Canoldir.[30] ceir hinsawdd lled-gras mewn rhai rhannau o Ardal Beja ymhell i'r de ( BSk ) ac yn Ynys Porto Santo (BSh), hinsawdd anialwch gynnes (BWh) yn Ynysoedd Selvagens a hinsawdd is-drofannol llaith yn yr Asores orllewinol (Cfa), yn ôl Dosbarthiad Hinsawdd Köppen-Geiger. Mae'n un o'r gwledydd cynhesaf yn Ewrop: gall y tymheredd cyfartalog blynyddol ar dir mawr Portiwgal amrywio o 10–12 °C (50.0–53.6 °F) yn y tiroedd mynyddig i'r gogledd i 16–18 °C (60.8–64.4 °F) yn y de ac ar fasn afon Guadiana. Fodd bynnag, mae amrywiadau o'r ucheldiroedd i'r iseldiroedd: mae'r biolegydd Sbaenaidd Salvador Rivas Martinez yn cyflwyno sawl parth bioclimatig gwahanol ar gyfer Portiwgal.[31] Gwahanwyd yr Algarveo ranbarth Alentejo gan fynyddoedd sy'n cyrraedd hyd at 900 metr Alto da Fóia, mae ganddo hinsawdd sy'n debyg i hinsawdd ardaloedd arfordirol deheuol Sbaen neu Dde-orllewin Awstralia.
Mae'r glawiad cyfartalog blynyddol ar y tir mawr yn amrywio o ychydig dros 3,200 mm ar Barc Cenedlaethol Peneda-Gerês i lai na 500 mm yn rhannau deheuol Alentejo. Cydnabyddir mai Mount Pico sy'n derbyn y glawiad blynyddol mwyaf (dros 6,250 mm y flwyddyn) ym Mhortiwgal, yn ôl Instituto Português do Mar e da Atmosfera .
Mewn rhai ardaloedd, fel basn Guadiana, gall tymereddau dyddiol cyfartalog blynyddol fod mor uchel â 26 °C (79 °F), ac mae tymereddau uchaf yr haf dros 40 °C (104 °F). Y tymheredd uchaf yw 47.4 °C (117.3 °F) a gofnodwyd yn Amareleja, er efallai nad hwn oedd y man poethaf yn yr haf, yn ôl darlleniadau lloeren.[32][33]
,_by_Klugschnacker_in_Wikipedia_(86).JPG)
Ceir eira'n rheolaidd yn y gaeaf yng Ngogledd a Chanol y wlad mewn ardaloedd fel Guarda, Bragança, Viseu a Vila Real, yn enwedig ar y mynyddoedd. Yn y gaeaf, gall y tymheredd ostwng yn is na −10.0 °C (14.0 °F), yn enwedig yn Serra da Estrela, Serra do Gerês, Serra do Marão a Serra de Montesinho. Yn y lleoedd hyn gall eira ddisgyn unrhyw amser rhwng Hydref a Mai. Yn Ne'r wlad mae rhaeadrau eira yn brin ond yn digwydd ar y drychiadau uchaf. Er mai'r isafswm absoliwt swyddogol gan IPMA yw −16.0 °C (3.2 °F) ym Mhenhas da Saúde a Miranda do Douro, cofnodwyd tymereddau is, fel −17.5 °C (0.5 °F) gan Sefydliad Polytechnig Bragança ar gyrion y ddinas ym 1983, ac islaw −20.0 °C (−4.0 °F) yn Serra da Estrela.
Am oddeutu 2300 i 3200 awr y flwyddyn mae gan Bortiwgal Cyfandirol haul, 4–6 awr ar gyfartaledd yn y gaeaf a 10–12 awr yn yr haf, gyda gwerthoedd uwch yn y de-ddwyrain, y de-orllewin ac arfordir Algarve ac ychydig is yn y gogledd-orllewin. Ceir tua 1600 awr yn Ynys llaith y Flores a thua 2300 awr yn ynys Madeira a Phorto Santo. Credir bod ynysiad yn y Selvagens yn uwch oherwydd eu hagosrwydd cymharol at Anialwch y Sahara.
Rhestr Wicidata:
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
_-_Catherine_of_Braganza_(1638-1705)_-_RCIN_401214_-_Royal_Collection.jpg)
_(30860213285)_(cropped).jpg)
_-_att._José_Rodrigues_(Fundação_da_Casa_de_Bragança).png)
_-_Arquivos_RTP.png)
.jpg)
,_c._1760-70_-_Vieira_Lusitano_(Palácio_Nacional_de_Queluz).png)
.png)
.jpg)
_-_Gillot_Saint-Èvre_(Portraits_de_l’époque_romantique,_une_passion_de_collectionneur_-_Maison_de_Chateaubriand_à_Châtenay-Malabry,_2014).png)
.jpg)
.png)
.png)
,_cropped.png)
.png)
.png)
.jpg)
.jpg)
