1859 yng Nghymru

Mae'r erthygl hon yn ymwneud ag arwyddocâd arbennig y flwyddyn 1859 i Gymru a'i phobl.

Drylliad y Royal Charter oddi ar Ynys Môn, 26 Hydref 1859

Deiliaid

• Tywysog Cymru - Albert Edward
• Tywysoges Cymru - yn wag

Digwyddiadau

Castell Penrhyn

• Ionawr - Y Brython yn newid o gyhoeddiad wythnosol i fisol.
• Chwefror - Ras gyntaf ar gae rasio Bangor-is-y-coed
• 1 Ebrill - Agor Rheilffordd Corris.
• 5 Ebrill - Lleddir 27 o ddynion gan lifogydd ym mhwll glo'r Cadwyn Castell-nedd.
• 31 Mai - etholiad cyffredinol y DU. Dyma'r etholiad cyffredinol diwethaf lle fu cyfran bleidlais y Blaid Geidwadol yng Nghymru yn fwy na'r hyn a chafwyd yn Lloegr.
• 29 Mehefin - Benjamin Hall yn cael ei godi i'r bendefigaeth fel Barwn 1af Llanofer.
• 15 Hydref - 17 Hydref - y Frenhines Victoria yn aros yng Nghastell Penrhyn.
• 25 Hydref - 26 Hydref - ' Storm Fawr 1859 ':
  • Dryllio'r Royal Charter oddi ar arfordir gogledd-ddwyrain Ynys Môn, gyda cholled amcan-gyfrifedig o tua 459 o fywydau, y golled fwyaf mewn unrhyw ddamwain forol yn nyfroedd Cymru.^[1]
  • Dinistrio Eglwys Sant Brynach, Cwm yr Eglwys.
• Y flwyddyn uchaf ar gyfer cynhyrchu copr yng Nghymru.
• Mae cam olaf Doc East Bute, Caerdydd, wedi'i gwblhau a'i agor.^[2]
• Uno Yr Amserau a Baner Cymru.
• Adfywiad crefyddol dan arweiniad Humphrey Jones.
• Mae mudiad y Gymanfa Ganu yn cael ei lansio yn Aberdâr.^[3]
• Mae Syr Charles Morgan, 3ydd Barwnig, yn cael ei greu yn Farwn Tredegar.^[4]

Celfyddydau a llenyddiaeth

Yr Emyn dôn Yr Hen Ganfed allan o Lyfr Tonau Cynulleidfaol (Ieuan Gwyllt)

Gwobrau

• Lewis William Lewis (Llew Llwyfo) yn ennill y gadair yn eisteddfod Merthyr Tudful.

Llyfrau newydd

• Hugh Hughes (Tegai) - Y Drydedd Oruchwyliaeth ^[5]
• Nathaniel Jones - Fy Awenydd
• Richard Parry (Gwalchmai) - Adgofion am John Elias^[6]
• Thomas Stephens & Gweirydd ap Rhys - Orgraff yr Iaith Gymraeg
• William Thomas (Gwilym Marles) - Prydyddiaeth

Cerddoriaeth

• John Roberts (Ieuan Gwyllt) - Llyfr Tonau Cynulleidfaol^[7]
• Thomas Thomas - History of the Harp

Genedigaethau

Y cerflun o Tom Ellis yn Y Bala.

• 11 Ionawr - Sir Joseph Alfred Bradney, hanesydd (bu farw 1933)^[8]
• 29 Ionawr - Syr George Lockwood Morris, diwydiannwr a chwaraewr rygbi rhyngwladol Cymru (bu farw 1947)^[9]
• 7 Chwefror - Frank Hancock, Chwaraewr rygbi'r undeb rhyngwladol Cymru (bu farw 1943)
• 16 Chwefror - Thomas Edward Ellis, gwleidydd (bu farw 1899)
• 18 Ebrill - Syr Evan Davies Jones, Barwnig 1af, peiriannydd sifil (bu farw 1949)
• (bedydd) 27 Ebrill - Lillie Goodisson arloeswr ym maes iechyd gwenerol a chynllunio teulu yn Ne Cymru Newydd (bu farw 1949)^[10]
• 4 Mai - Syr Samuel Thomas Evans, Gwleidydd a barnwr (bu farw 1918)
• 22 Mai - Jonathan Ceredig Davies, awdur llyfrau taith (bu farw 1932)
• 27 Mai - Dan Davies (Alaw Glan Morlais), arweinydd côr (bu farw 1930) ^[11]
• 17 Gorffennaf - Ernest Rhys, awdur (bu farw 1946)
• 11 Hydref - Aneurin Williams, gwleidydd (bu farw 1924)
• 5 Rhagfyr - Edward John Lewis, Chwaraewr rygbi'r undeb rhyngwladol Cymru (bu farw 1925)
• 7 Rhagfyr - Leonard Watkins, Chwaraewr rygbi'r undeb rhyngwladol Cymru (bu farw 1901)
• 25 Rhagfyr - John Goulstone Lewis, Chwaraewr rygbi'r undeb rhyngwladol Cymru (bu farw 1935)
• Rhagfyr - Richard Bell, gwleidydd (bu farw 1930)

Marwolaethau

Siôn Wyn o Eifion - Y bardd yn ei wely

• 19 Ionawr - Charles Vachell, henadur a chyn maer Caerdydd, 75.
• 19 Ebrill - Christopher Bethell, Esgob Bangor, 85? ^[12]
• 21 Mehefin - John Bowen, Esgob Sierra Leone, 43 (twymyn felen)
• 8 Gorffennaf - John Thomas (Siôn Wyn o Eifion), bardd, 78 ^[13]
• 10 Medi - Syr John Hay Williams, tirfeddiannwr, 65
• 24 Medi - Joseph Murray Ince, paentiwr, 53
• Hydref - Evan Jones (Ifan y Gorlan), telynor
• 1 Tachwedd - John Williams, naturiaethwr (g. 1801) ^[14]

Cyfeiriadau

1. Carradice, Phil. "The great storm of 1859". BBC Wales. Cyrchwyd 10 April 2019.
2. "Bute East Dock, Cardiff". Coflein. Cyrchwyd 10 April 2019.
3. Gareth Williams (1998). Valleys of Song: Music and Society in Wales 1840-1914. University of Wales Press. tt. 38–39. ISBN 978-0-7083-1480-7.
4. Thomas Nicholas (1872). Annals and Antiquities of the Counties and County Families of Wales: Containing a Record of All Ranks of the Gentry... with Many Ancient Pedigrees and Memorials of Old and Extinct Families. Longmans, Green, Reader. t. 785.
5. "Hughes, Hugh [pseud. Tegai] (1805–1864), poet and Congregational minister". Oxford Dictionary of National Biography. doi:10.1093/ref:odnb/14074. Cyrchwyd 2020-11-23.
6. Harvard University Library (1970). Celtic literatures: classification schedule, classified listing by call number, chronological listing, author and title listing. Distributed by the Harvard University Press. t. 78.
7. Geraint H. Jenkins (2007). A Concise History of Wales. Cambridge University Press. t. 209. ISBN 978-0-521-82367-8.
8. Arthur Charles Fox-Davies (1910). Armorial Families: A Directory of Gentlemen of Coat-armour. T.C. & E.C. Jack. t. 178.
9. Who was who: a companion to Who's who : containing the biographies of those who died during the period. A. & C. Black. 1967. t. 816.
10. Foley, Meredith (1983). Meredith Foley, 'Goodisson, Lillie Elizabeth (1860–1947)', Australian Dictionary of Biography. 9. National Centre of Biography, Australian National University.
11. "Davies, Daniel [Dan] (1859-1930), choral conductor". Oxford Dictionary of National Biography. doi:10.1093/ref:odnb/101146. Cyrchwyd 2020-11-22.
12. Joseph Haydn (1866). Haydn's Dictionary of Dates Relating to All Ages and Nations: For Universal Reference. E. Moxon and Company. t. 76.
13. Roberts, G. T., (1953). THOMAS, JOHN (‘Siôn Wyn o Eifion’; 1786 - 1859), bardd. Y Bywgraffiadur Cymreig Adferwyd 1 Awst 2019
14. "WILLIAMS, JOHN (1801 - 1859), meddyg a naturiaethwr | Y Bywgraffiadur Cymreig". bywgraffiadur.cymru. Cyrchwyd 2019-09-12.

gw • sg • go

Rhestrau'r 19eg Ganrif yng Nghymru

1800au: 1800 1801 1802 1803 1804 1805 1806 1807 1808 1809 - 1810au: 1810 1811 1812 1813 1814 1815 1816 1817 1818 1819 - 1820au: 1820 1821 1822 1823 1824 1825 1826 1827 1828 1829 - 1830au: 1830 1831 1832 1833 1834 1835 1836 1837 1838 1839 - 1840au: 1840 1841 1842 1843 1844 1845 1846 1847 1848 1849 - 1850au: 1850 1851 1852 1853 1854 1855 1856 1857 1858 1859 - 1860au: 1860 1861 1862 1863 1864 1865 1866 1867 1868 1869 - 1870au: 1870 1871 1872 1873 1874 1875 1876 1877 1878 1879 - 1880au: 1880 1881 1882 1883 1884 1885 1886 1887 1888 1889 - 1890au: 1890 1891 1892 1893 1894 1895 1896 1897 1898 1899