hawl o fewn deddfau rhyngwladol i bobl wneud eu penderfyniadau eu hunain. From Wikipedia, the free encyclopedia
Mae hawl pobl i hunanbenderfynu (hunan-benderfyniad) eu dyfodol yn egwyddor gardinal mewn cyfraith ryngwladol fodern (a ystyrir yn gyffredin fel rheol jus cogens), ac sy'n rhwymo gwledydd i ddehongliad y Cenhedloedd Unedig o'r Siarter.[1][2] Mae''r Siarter yma'n nodi bod gan bobl yr hawl i ddewis eu sofraniaeth a'u statws gwleidyddol rhyngwladol heb unrhyw ymyrraeth, yn seiliedig ar barch at yr egwyddor o hawliau a chyfle cyfartal.[3]
 | |
| Heddwas o Sbaen yn taro sifiliaid ar ddiwrnod Refferendwm ynghylch annibyniaeth Catalwnia 2017. | |
| Enghraifft o'r canlynol | egwyddor cyfreithiol  |
|---|---|
| Math | hawliau |
| Rhan o | cyfraith ryngwladol |
 Ffeiliau perthnasol ar Gomin Wicimedia | |
Yn ymarferol, golyga hyn fod gan genhedloedd di-sofran megis yr Alban, Cymru a Gwlad y Basg yr hawl i hunanbenderfyniad, yr hawl i fod yn annibynnol fel gwlad.
Mynegwyd y cysyniad gyntaf o'r hawl i hunanbenderfynu yn y 1860au, a lledaenodd yn gyflym wedi hynny.[4][5] Yn ystod ac ar ôl y Rhyfel Byd Cyntaf, anogwyd yr egwyddor gan yr Uwch Gynghrair Sofietaidd Vladimir Lenin ac Arlywydd yr Unol Daleithiau Woodrow Wilson . Ar ôl cyhoeddi ei Bedwar Pwynt ar Ddeg ar 8 Ionawr 1918, nododd Wilson ar 11 Chwefror 1918:
| “ |
"Rhaid parchu dyheadau cenedlaethol; erbyn hyn dim ond trwy eu caniatâd eu hunain y gellir dominyddu a llywodraethu pobl. Nid ymadrodd yn unig yw 'hunanbenderfyniad'; mae'n egwyddor hanfodol o weithredu. " [6] |
” |
Yn ystod yr Ail Ryfel Byd, cafodd yr egwyddor ei chynnwys yn Siarter yr Iwerydd, a ddatganwyd ar 14 Awst 1941, gan Franklin D. Roosevelt, Arlywydd yr Unol Daleithiau, a Winston Churchill, Prif Weinidog y DU, a addawodd 'Wyth Prif bwynt o y Siarter'.[7] Cafodd ei gydnabod fel hawl gyfreithiol ryngwladol ar ôl iddo gael ei restru'n benodol fel hawl yn Siarter y Cenhedloedd Unedig.[8]
Nid yw'r egwyddor yn nodi sut y dylid gwneud y penderfyniad, na beth ddylai'r canlyniad fod, p'un a yw'n annibyniaeth, ffederasiwn, amddiffyniad, rhyw fath o ymreolaeth neu fath arall.[9] Nid yw ychwaith yn nodi beth ddylai'r terfyniad rhwng pobl fod - na'r hyn a olygir gyda'r term 'pobl'. Dadleua rhai fod diffiniadau a meini prawf cyfreithiol anghyson ar gyfer penderfynu pa grwpiau a all hawlio'r hawl i hunanbenderfyniad yn gyfreithlon.[10]
Yn fras, mae'r term hunanbenderfyniad hefyd yn cyfeirio at ddewis rhydd person i weithredu'n rhydd heb orfodaeth neu ymyrraeth allanol.[11]
Mae imperialaeth, trwy ehangu ymerodraethau, a'r cysyniad o sofraniaeth wleidyddol, fel y'i datblygwyd ar ôl Cytundeb Westphalia, yn egluro sut y daeth hunanbenderfyniad i fod, yn ystod yr oes fodern. Yn ystod, ac ar ôl, y Chwyldro Diwydiannol roedd llawer o grwpiau o bobl yn cydnabod eu bod yn rhannu yr un hanes, daearyddiaeth, iaith ac arferion. Daeth cenedlaetholdeb i'r amlwg fel ideoleg a oedd yn uno grwpiau, nid yn unig rhwng pwerau cystadleuol, ond hefyd ar gyfer grwpiau a oedd yn teimlo eu bod yn cael eu hisraddio neu eu difreinio y tu mewn i wladwriaethau mwy. Yn y sefyllfa hon, gellir ystyried hunanbenderfyniad fel ymateb i imperialaeth, fel yn nhwf YesCymru yn 2020. Byddai grwpiau o'r fath yn aml yn mynd ar drywydd annibyniaeth a sofraniaeth dros diriogaeth.
Yn ystod dechrau'r 19g, ymladdwyd sawl rhyfel yn Ewrop gan gynnwys Rhyfeloedd Napoleon. Ar ôl y gwrthdaro hwn, daeth yr Lloegr (a'i 'Hymerodraeth Brydeinig') yn brif bwer yn Ewrop, gan ddechrau'r hyn a elwir bellach yn "ganrif ymerodrol", ac o ganlyniad, daeth cenedlaetholdeb yn ideoleg wleidyddol bwerus yn Ewrop. Yng Nghymru gwelwyd sefydlu Cymru Fydd, mudiad gwladgarol a sefydlwyd i gyrraedd y freuddwyd o hunanlywodraeth i Gymru[12] gan bobl megis yr hanesydd J.E. Lloyd (1861 – 1947), y llenor ac addysgwr O.M. Edwards (1858 – 1920), Tom Ellis (1859 – 1899), David Lloyd George (1863 – 1945)[13] a Michael D. Jones (1822 – 1898).
Roedd yr Ymerodraeth Otomanaidd, Ymerodraeth Awstria, Ymerodraeth Rwsia, Ymerodraeth Qing ac Ymerodraeth newydd Japan yn cynnal eu hunain, gan ehangu'n aml ar draul ymerodraeth arall. Anwybyddodd pob un o'r ymerodraethau hyn pob syniad o hunanbenderfyniad i'r rhai a lywodraethir arnyn nhw.[14]
Mae Chwyldro America yn yr 1770au wedi cael ei ystyried fel y datganiad cyntaf o'r hawl i hunanbenderfynu cenedl a'r hawl i weithredu'n ddemocrataidd, oherwydd hawliau deddf naturiol, hawliau naturiol dyn, yn ogystal â chydsyniad, a sofraniaeth gan, y bobl a lywodraethir. Ysbrydolwyd y syniadau hyn yn arbennig gan ysgrifau goleuedig John Locke y ganrif flaenorol. Hyrwyddodd Thomas Jefferson y syniad ymhellach fod ewyllys y bobl yn oruchaf, yn enwedig trwy awduriaeth Datganiad Annibyniaeth yr Unol Daleithiau a ysbrydolodd Ewropeaid trwy gydol y 19g.[10] Cafodd y Chwyldro Ffrengig ei ysgogi yn yr un modd a chyfreithloni syniadau hunanbenderfyniad.[15] Chwaraeodd Richard Price ran bwyig yn ffurfio'r syniadau newydd hyn yn America ac yn Ffrainc.[16][17][18]
Yn y Byd Newydd yn gynnar yn y 19g, cyflawnodd y mwyafrif o genhedloedd America Sbaenaidd annibyniaeth oddi ar Sbaen. Cefnogodd yr Unol Daleithiau y statws hwnnw, fel polisi yn yr hemisffer o'i gymharu â gwladychiaeth Ewropeaidd, ag Athrawiaeth Monroe. Roedd y cyhoedd yn America, grwpiau cysylltiedig trefnus, a Chyngres yr Unol Daleithiau, yn aml yn cefnogi symudiadau o'r fath, yn enwedig Rhyfel Annibyniaeth Gwlad Groeg (1821–29) a gofynion chwyldroadwyr Hwngari ym 1848. Fodd bynnag, ni ddaeth cefnogaeth o'r fath erioed yn bolisi swyddogol y llywodraeth, oherwydd cydbwyso buddiannau cenedlaethol eraill. Ar ôl Rhyfel Cartref America a gyda gallu cynyddol, ni dderbyniodd llywodraeth yr Unol Daleithiau hunanbenderfyniad fel sail yn ystod Prynu Alaska a cheisio prynu ynysoedd Gorllewin Indiaidd Sant Thomas a Sant John yn y 1860au, neu eu dylanwad cynyddol yn Nheyrnas Hawaii, arweiniodd hynny at uno ym 1898. Gyda'i fuddugoliaeth yn Rhyfel Sbaen-America ym 1899 a'i statws cynyddol yn y byd, cefnogodd yr Unol Daleithiau uno cyn-drefedigaethau Sbaenaidd Guam, Puerto Rico a Philippines, heb gydsyniad eu pobloedd, a chadwodd rai hawliau dros Ciwba, hefyd.[10]
Daeth teimladau cenedlaetholgar i'r amlwg y tu mewn i'r ymerodraethau traddodiadol gan gynnwys: Pan-Slafiaeth yn Rwsia; Otomaniaeth, ideoleg Kemalaidd a chenedlaetholdeb Arabaidd yn yr Ymerodraeth Otomanaidd; Gwladwriaeth Shintoism a hunaniaeth Japaneaidd yn Japan; a hunaniaeth Han oddi fewn i gyfansoddiad y Manchu yn Tsieina. Yn y cyfamser, yn Ewrop ei hun bu cynnydd mewn cenedlaetholdeb, gyda chenhedloedd fel Gwlad Groeg, Hwngari, Gwlad Pwyl a Bwlgaria yn ceisio neu'n ennill eu hannibyniaeth.
Cefnogodd Karl Marx genedlaetholdeb o'r fath, gan gredu y gallai fod yn "amod blaenorol" i ddiwygio cymdeithasol a chynghreiriau rhyngwladol. Yn 1914 ysgrifennodd Vladimir Lenin : "Byddai'n anghywir dehongli'r hawl i hunanbenderfyniad fel rhywbeth sy'n golygu unrhyw beth ond yr hawl i fodolaeth fel gwladwriaeth ar wahân." O'i droi hyn ar ei ben, "Mae'n gywir dehongli'r hawl i hunanbenderfynu yn unig fel yr hawl i wladwriaeth fodoli'n annibynnol.[19]
Cadarnhaodd Woodrow Wilson ymrwymiad America i hunanbenderfyniad, o leiaf i wladwriaethau Ewropeaidd, yn ystod yr Ail Ryfel Byd. Pan ddaeth y Bolsieficiaid i rym yn Rwsia yn y Chwyldro ym mis Hydref, galwasant am i Rwsia dynnu’n ôl ar unwaith fel aelod o Gynghreiriaid y Rhyfel Byd Cyntaf. Roeddent hefyd yn cefnogi hawl yr holl genhedloedd, gan gynnwys cytrefi, i hunanbenderfyniad.[19] Roedd Cyfansoddiad 1918 yr Undeb Sofietaidd hefyd yn cydnabod hawl y gweriniaethau cyfansoddol i ddatgan annibyniaeth.[10]
Yn 1941 cyhoeddodd Cynghreiriaid yr Ail Ryfel Byd Siarter yr Iwerydd gan dderbyn yr egwyddor o hunanbenderfyniad. Ym mis Ionawr 1942 llofnododd chwech ar hugain o genhedloedd Ddatganiad y Cenhedloedd Unedig, a dderbyniodd yr egwyddorion hynny. Roedd cadarnhau Siarter y Cenhedloedd Unedig ym 1945 ar ddiwedd yr Ail Ryfel Byd yn gosod yr hawl i hunanbenderfyniad yn fframwaith cyfraith ryngwladol a diplomyddol.
Ar 14 Rhagfyr 1960, mabwysiadodd Cynulliad Cyffredinol y Cenhedloedd Unedig Benderfyniad Cynulliad Cyffredinol y Cenhedloedd Unedig 1514 (XV) gyda'r is-deitl "Datganiad ar Roi Annibyniaeth i Wledydd Trefedigaethol a Phobl", a oedd yn cefnogi rhoi annibyniaeth i wledydd a phobl drefedigaethol trwy gysylltu hunanbenderfynu a'i nod o ddadgytrefu (decolonisation). Roedd yn nodi hawl ryngwladol newydd i ryddid i arfer hunanbenderfyniad economaidd.
Mae Erthygl 5 yn nodi:
| “ |
Cymerir camau ar unwaith yn y tiriogaethau nad ydynt yn Hunan-lywodraethol,[25] neu'r holl diriogaethau eraill nad ydynt wedi sicrhau annibyniaeth eto, i drosglwyddo'r holl bwerau i bobl y tiriogaethau hynny, heb unrhyw amodau nac amheuon, yn unol â'u hewyllys a'u dymuniad a fynegwyd yn rhydd, heb unrhyw wahaniaeth o ran hil, cred na lliw, er mwyn eu galluogi i fwynhau annibyniaeth a rhyddid llwyr. |
” |
Serch hynny, rhwng 1946 a 1960, enillodd 37 o genhedloedd yn Asia, Affrica a'r Dwyrain Canol annibyniaeth oddi ar y pwerau trefedigaethol.[10][26] Arweiniodd rhai o'r ffiniau newydd at fwy o wrthdaro a rhagor o fudiadau dros annibyniaeth gan lawer o wledydd a herio'r rhagdybiaeth bod dadleuon unoliaethwr (unionists) dros hen gadw hen ffiniau mor bwysig â hunanbenderfyniad.
Dechreuodd y Rhyfel Oer ddirwyn i ben ar ôl i Mikhail Gorbachev gymryd grym fel Ysgrifennydd Cyffredinol Sofietaidd ym mis Mawrth 1985. Gyda chydweithrediad Arlywydd yr UD Ronald Reagan, cwtogodd Gorbachev ar faint y Lluoedd Arfog Sofietaidd ac aeth ati i leihau arfau niwclear yn Ewrop.
Ers dechrau'r 1990au, mae cyfreithloni'r egwyddor o hunanbenderfyniad cenedloedd wedi arwain at gynnydd yn y nifer o wledydd sy'n ceirio sofraniaeth. Wrth i is-grwpiau geisio mwy o hunanbenderfyniad a gwahaniad llawn, trodd sawl gwladwriaeth ddominyddol at drais, fel y gwnaeth Sbaen wrth geisio atal Catalwnia rhag cynnal etholiad ar hunanbenderfyniad.[27] Mae'r ymateb rhyngwladol i'r symudiadau newydd hyn wedi bod yn anwastad ac yn aml yn cael ei bennu yn fwy gan wleidyddiaeth nag egwyddor. Methodd Datganiad Mileniwm y Cenhedloedd Unedig 2000 â delio â'r gofynion newydd hyn, gan gwtogi'r "hawl i hunanbenderfyniad yn unig i bobl sy'n parhau i fod dan dra-arglwyddiaeth drefedigaethol (colonial domination) a meddiannaeth dramor (foreign occupation)."[28][29]
Bu nifer o achosion nodedig o hunanbenderfyniad ledled y byd.
Mae hunanbenderfyniad wedi dod yn destun cryn ddadlau yn Awstralia mewn perthynas a'r Brodorion ac Ynyswyr Torres Strait. Yn y 1970au, gofynnodd y brodorion am yr hawl i weinyddu eu cymunedau eu hunain fel rhan o 'fudiad y famwlad'. Tyfodd y rhain trwy'r 1980au, ond gwanhaodd y mudiad erbyn y 2000au.
Mae Gwlad y Basg (Basgeg: Euskal Herria) fel gwlad ddiwylliannol (na ddylid ei gymysgu â Chymuned Ymreolaethol Gwlad y Basg) yn rhanbarth Ewropeaidd yn y Pyreneau gorllewinol sy'n rhychwantu'r ffin rhwng Ffrainc a Sbaen, ar arfordir yr Iwerydd. Mae'n cynnwys cymunedau ymreolaethol Gwlad y Basg yn ogystal â Navarre yn Sbaen a Gwlad y Basg Gogleddol yn Ffrainc. Ers y 19g, mae cenedlaetholdeb Basgeg wedi mynnu'r hawl i rhyw fath o hunanbenderfyniad. Honnwyd yr hawl i hunanbenderfyniad gan Senedd Gwlad y Basg yn 1990, 2002 a 2006.[30]
Gan na chydnabyddir yr hawl i hunan-benderfynu yng Nghyfansoddiad Sbaen 1978, ymataliodd rhai Basgiaid a phleidleisiodd rhai yn ei erbyn yn refferendwm Rhagfyr 6 y flwyddyn honno. Fodd bynnag, y nifer a bleidleisiodd yn gyffredinol yng Ngwlad y Basg oedd 45% o'i gymharu a chanran Sbaen o 67.9%.
Ar ôl gorymdaith Catalwnia 2012 dros annibyniaeth, lle gorymdeithiodd rhwng 600,000 a 1.5 miliwn o ddinasyddion,[31] galwodd Arlywydd Catalwnia, Artur Mas, am etholiadau seneddol newydd ar 25 Tachwedd 2012 i ethol senedd newydd a fyddai’n arfer yr hawl i hunan -benderfyniad ar gyfer Catalwnia, hawl nas cydnabyddir o dan Generales Sbaen Cortes . Pleidleisiodd Senedd Catalwnia i gynnal pleidlais yn y ddeddfwrfa pedair blynedd nesaf ar gwestiwn hunanbenderfyniad. Cymeradwywyd y penderfyniad seneddol gan fwyafrif mawr o ASau: pleidleisiodd 84 o blaid, pleidleisiodd 21 yn erbyn, a 25 ymatal.[32] Gwnaeth Senedd Catalwnia gais i Senedd Sbaen am i'r pŵer i alw refferendwm gael ei ddatganoli, ond gwrthodwyd hyn. Ym mis Rhagfyr 2013 cytunodd Llywydd y Generalitat Artur Mas a’r glymblaid lywodraethol i osod y refferendwm ar gyfer hunanbenderfyniad ar 9 Tachwedd 2014 ond rhweystrwyd hyn gan Lys Cyfansoddiadol Sbaen, ar gais llywodraeth Sbaen. O ystyried y bloc, trodd y Llywodraeth yn "ymgynghoriad syml i'r bobl" yn lle.
Y cwestiwn yn yr ymgynghoriad oedd "Ydych chi am i Gatalwnia fod yn Wladwriaeth?" ac, os mai ie oedd yr ateb i'r cwestiwn hwn, "Ydych chi am i'r Wladwriaeth hon fod yn Wladwriaeth annibynnol?" .
Y nifer a bleidleisiodd yn yr ymgynghoriad hwn oedd tua 2 · 3m o bobl allan o 6 · 2m o bobl a alwyd i bleidleisio. Y canlyniad oedd 80.76% o blaid y ddau gwestiwn, 11% o blaid y cwestiwn cyntaf ond nid yr ail gwestiwn a 4 · 54% yn erbyn y ddau. Roedd y nifer a bleidleisiodd oddeutu 37% (ni aeth y mwyafrif o bobl yn erbyn yr ymgynghoriad i bleidleisio). Ataliwyd pedwar o brif aelodau'r Llywodraeth o'u swyddi, am iddynt gynnal y refferendwm.
.jpg)
Bron i dair blynedd yn ddiweddarach (1 Hydref 2017), galwodd llywodraeth Catalwnia refferendwm dros annibyniaeth o dan ddeddfwriaeth a fabwysiadwyd ym mis Medi 2017, er gwaethaf y ffaith bod y ddeddfwriaeth hon wedi cael ei hatal gan Lys Cyfansoddiadol Sbaen am "dorri hawliau sylfaenol dinasyddion" [33]. Gogfynwyd y cwestiwn "Ydych chi am i Gatalwnia fod yn wladwriaeth annibynnol ar ffurf Gweriniaeth?" .Ar ddiwrnod yr etholiad, ceisiodd heddlu Sbaen - a gyhuddwyd yn y gorffennol o greulondeb atal y pleidleisio mewn dros 500 o orsafoedd pleidleisio.[34] Y nifer a bleidleisiodd (yn ôl y pleidleisiau a gafodd eu cyfrif) oedd 2.3m allan o 5.3m (43.03% o'r cyfrifiad), ac roedd 90.18% o'r pleidleisiau o blaid annibyniaeth.[35]
O dan Dzhokhar Dudayev, datganodd Chechnya annibyniaeth fel Gweriniaeth Chechen Ichkeria, gan ddefnyddio hunanbenderfyniad, hanes Rwsia o drin Chechens yn wael, a hanes o annibyniaeth cyn goresgyniad Rwsia fel prif gymhellion. Mae Rwsia wedi adfer rheolaeth dros Chechnya, ond mae'r llywodraeth ymwahanol yn dal i fod yn alltud, er ei bod wedi'i rhannu'n ddau endid: Gweriniaeth Seisnig seciwlar Akhmed Zakayev (wedi'i lleoli yng Ngwlad Pwyl, y Deyrnas Unedig, a'r Unol Daleithiau), a'r Emirad Cawcasws Islamaidd.
Gweler hefyd: Rhyfel y Malvinas
Cyfeirir at hunanbenderfyniad yng Nghyfansoddiad Ynysoedd[36] ac mae'n ffactor yn anghydfod sofraniaeth Ynysoedd y Malvinas (neu'r Falkland). Yn refferendwm 2013 a drefnwyd gan Lywodraeth Ynysoedd y Falkland, pleidleisiodd 99.8% i aros yn Brydeinig.[37] Ni roddwyd pleidlais i bobl yr Ariannin. Fel y wladwriaeth sofran, mae Llywodraeth Prydain yn ystyried y byddai trosglwyddo sofraniaeth i'r Ariannin yn groes i'w hawl i hunanbenderfyniad.[38]
Daeth Yr Alban i ben fel gwladwriaeth sofran yn 1707, fel y gwnaeth Lloegr hefyd, yn sgil y Deddfau Uno (1707). Crewyd Teyrnas Prydain Fawr, ond mae ganddi hirsefydlog mudiad ymwahanol,fudiad dros annibyniaeth ers sawl canrif,[39] a'r polau diweddar ym mis Ionawr 2020 yn awgrymu fod 52% o'r pleidleiswyr dros Alban annibynnol.[40] Mae plaid wleidyddol fwyaf y rhanbarth, Plaid Genedlaethol yr Alban,[41] yn ymgyrchu dros annibyniaeth yr Alban. Cynhaliwyd refferendwm ar annibyniaeth yn 2014, lle cafodd ei wrthod gan 55% o bleidleiswyr, oherwydd nifer o ffactorau gan gynnwys bias y BBC a oedd yn negyddol iawn yn erbyn annibyniaeth.[42]
Ddiwedd 2019 cyhoeddodd Llywodraeth yr Alban gynlluniau i fynnu ail refferendwm ar Annibyniaeth yr Alban. Cafodd hyn gydsyniad gan Senedd yr Alban ond, yn Chwefror 2020, gwrthdrodd Prif Weinidog y DU, Boris Johnson, roi’r pwerau sy’n ofynnol i gynnal refferendwm arall ar y sail bod pleidlais 2014 yn setlo’r mater am genhedlaeth.[43]
Mae hunan-benderfyniad pobl Gorllewin Papuan wedi cael ei atal yn dreisgar gan lywodraeth Indonesia ers tynnu rheol trefedigaethol yr Iseldiroedd yn ôl o dan Gini Newydd yr Iseldiroedd ym 1962.
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
