From Wikipedia, the free encyclopedia
Глог, Баярышнік[4] (Crataegus) — род лістападных, рэдка паўвечназялёных высокіх кустоў або невялікіх дрэў, якія адносяцца да сямейства Ружавыя (Rosaceae).
| Глог | |||||||||||||||||
 Глог аднапесцікавы (Crataegus monogyna). Пасяленне Жанкрэт у Бельгіі, агульны выгляд дарослай расліны. | |||||||||||||||||
| Навуковая класіфікацыя | |||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
|
прамежныя рангі
| |||||||||||||||||
| Міжнародная навуковая назва | |||||||||||||||||
|
Crataegus L. | |||||||||||||||||
| Тыпавы від | |||||||||||||||||
| |||||||||||||||||
Шырока выкарыстоўваецца як дэкаратыўная і лекавая расліна. Плады ўжываюцца ў ежу. Меданос.
Навуковая назва паходзіць ад грэч. κραθαιος («моцны»), што адлюстроўвае або ўласцівасць драўніны — моцнай і цвёрдай, або здольнасць расліны жыць доўга: узрост глогу можа дасягаць 300 гадоў.
Глог распаўсюджаны пераважна ва ўмераных раёнах паўночнага паўшар’я ў межах паміж 30° і 60° п. ш ., галоўным чынам у Паўночнай Амерыцы, а таксама Еўразіі.
У Беларусі 2 дзікарослыя віды: глог адагнутачашалісцікавы (Crataegus curvisepala), глог аднапесцікавы (Crataegus monogyna)[5].
У прыродзе глог сустракаюцца звычайна адзінкава ці групамі ў зарасніках кустоў, па ўзлескам, на высечках і палянах, на асыпках, радзей яны растуць у негустых лясах і зусім не сустракаюцца пад густым драўняным полагам.
Распаўсюджаныя ад узроўню мора да верхняй мяжы лясной расліннасці ў гарах, у самых розных умовах рэльефу і на розных грунтах.
Да глебы не патрабавальны, але лепш развіваецца на глыбокіх, сярэднявільготных, добра дрэнажаваных урадлівых цяжкіх глебах; станоўча рэагуюць на прысутнасць вапны ў глебе. У культуры непераборлівыя, у пераважнай большасці зімаўстойлівыя, святлалюбныя. Не патрабуюць спецыяльнага догляду, акрамя перыядычнай падрэзкі і выразкі сухіх галін; пры перасадцы, якую глог у маладым узросце пераносяць лёгка, неабходная моцная падрэзка; магчымая перасадка глогу і летам, у пакрытым лісцем стане.
Растуць на схілах у далінах рэк і катлавінах азёр, у хмызняках, мяшаных лясах і на ўзлесках.
Лістападныя, рэдка шматгадовазялёныя кусты і невялікія дрэвы вышынёй да 15 м, з парасткамі, якія ўкрытыя калючкамі даўжынёй 0,5 — 15 см. Кветкі двухполыя, пераважна белыя або ружова-белыя, з моцным водарам мігдалаў. Цвітуць у канцы мая — пачатку чэрвеня[6].
Плады яблыкападобныя, чырвоныя, амаль чорныя, аранжавыя, жоўтыя або зеленавата-жоўтыя, выспяваюць у верасні — кастрычніку. Сакавітыя, смачныя, маюць 4 — 11 % цукроў, 0,5 — 0,7 % арганічных кіслот (у асноўным вінна-каменнай і лімоннай), 20 — 100мг % вітаміну C, 2 — 3 мг % каратыну, 4 — 6 мг % вітаміну E. Асабліва багатыя пектынам — 1,9 %, і сарбітам (у высушаных пладах да 22,5 %).
Глог размножваюць пасевам насеннем, каранёвымі атожылкамі, а культурныя сарты — прышчэпкай.
Пры насенным размнажэнні патрабуецца доўгая — да 7-8 месяцаў — стратыфікацыя. Пры восеньскім пасеве ў садзе насенне вясной прарастае не ўсё і даволі доўга. У першы год звычайна прарастае 20-30 % насення. Частка насення ўсходзіць на наступны год. Працэнт усходжасці павялічваецца, калі насенне перад пасевам падвергнуць скарыфікацыі або стратыфікацыі.
Чаранкаванне вельмі дрэннае; вегетатыўнае размнажэнне іх ажыццяўляецца каранёвымі атожылкамі і атожылкамі; садовыя формы размножваюць прышчэпкай, прычым у якасці прышчэпы звычайна выкарыстоўваюць глог аднапесцікавы (Crataegus monogyna) і Crataegus laevigata.
Пры прарастанні семядолі выносяцца над зямлёй; яны яйкападобныя або эліптычныя, некалькі мясістыя, голыя, кароткачарашковыя, даўжынёй 4-13 мм. Падсемядольная частка усходаў даўжынёй 1-6 см, голая, звычайна чырвоная. Першае лісце чарговае, збліжанае, значна менш нармальнае і з менш глыбока і інтэнсіўна парэзанай пласцінкай.
На працягу першага года або першых двух гадоў сеянцы растуць павольна; гадавы прырост не перавышае 7-20 см, затым прырост павялічваецца і дасягае 30-40 (да 60) см у год, што працягваецца да 6-8-гадовага ўзросту; пасля гэтага рост зноў запавольваецца.
Цвіценне і плоданашэнне надыходзіць ва ўзросце 10-15 гадоў. Працягласць жыцця — 200—300 (да 400) гадоў.
Галоўнымі шкоднікамі глога з’яўляюцца матылькі — Aporia crataegi, Malocosima neustria, Erannis defoliaria, Nygmia phaerrhoea; тлі — Aphis pomi, Psilla mail; усе яны пашкоджваюць лісце і пупышкі; акрамя таго, Lepidosaphus ulmi пашкоджвае ствалы і галіны.
Найбольш сур’ёзнымі хваробамі глога з’яўляюцца Podosphaera oxyacanthae і Gymnosporangium clavariaeformae.
 |
 |
 |
 |
Зверху ўніз: Ніжняя частка ствала дарослай расліны (Crataegus mollis). Пупышка, якая распускаецца, віду Crataegus erythropoda. Верхні і ніжні бок ліста (Crataegus douglasii). |
Глогі — лістападныя, рэдка паўвечназялёныя дрэвы вышынёй 3-5 м, часам да 10-12 м, нярэдка шматствольныя або якія растуць кустападобна. Крона шчыльная, круглявая, шарападобная або яйкападобная, нярэдка асіметрычная.
Кара ствала карычневая або шэрая, нераўнамерна рабрыстая або трэшчынаватая, у асобных відаў адслойваецца небуйнымі пласцінкамі. Галіны моцныя, прамыя або некалькі зігзагападобныя, радзей плакучыя; маладыя парасткі пурпурна-чырвоныя, голыя або густа апушаныя, да лямцавых. Асяродак парасткаў круглявы, па краях вышчэрблены, белы да светла-зялёнай.
У большасці відаў маюцца шматлікія калючкі, якія з’яўляюцца перайначанымі скарочанымі парасткамі і развіваюцца з пазушных пупышак у ніжняй частцы парасткаў адначасова з лісцем і на год раней, чым адпаведныя пупышкі ў верхняй частцы парасткаў. Калючкі звычайна бязлісцевыя, даўжынёй 0,5-1 см да 6-7 і нават 10 см, радзей пакрытыя лісцем. У еўрапейскіх і азіяцкіх відаў калючкі дробныя або зусім адсутнічаюць. Парасткі вельмі рэдка заканчваюцца калючкай. Пупышкі размяшчаюцца збоку ад калючкі, ля яе аснавання, радзей пупышкі сядзяць па абодвум бакам калючкі.
Пупышкі яйкападобна-круглявыя, канічныя або даўгаватыя, завостраныя або, часцей, прытупленыя, даўжынёй 2-10 мм; лускавінкі ў ліку 4-6, размешчаныя спіральна, светла- або цёмна-бурыя, з кармінавым адценнем, але па краях нярэдка з больш светлай аблямоўкай, часцей голыя, бліскучыя, радзей раснічастыя па краі ці валасістыя. Ліставы рубец вузкі, з трыма слядамі, якія часам прыкметныя толькі пасля зрэзу з рубца коркавай тканіны.
Лісце размешчана спіральна, нярэдка скучана на канцах кароткіх парасткаў, яйкападобнае або зваротнаяйкападобнае, радзей круглявае, ромбічнае або эліптычнае, з суцэльнай, пёрыста-надрэзанай, лопасцевай або рассечанай пласцінкай, глыбока і буйна зубчастае або пільчатае, радзей цэльнакрайняе, даўжынёй 1-12 см, голае або густа апушанае, знізу да лямцавага, чарашковае, радзей амаль сядзячае. На доўгіх парастках буйней і больш глыбока лопасцевае, чым на кароткіх, у той жа час ніжняе лісце кароткіх парасткаў звычайна драбней верхніх і слаба парэзанае.
Прылісткі ў многіх відаў рана ападаюць.
Увосень лісце некаторых глогаў ярка афарбоўваецца ў залацісты, аранжавы і пурпуравы колеры, у шматлікіх відаў яно доўга захоўваюцца, не змяняючы афарбоўкі, і ападае зялёным або бурэе.
Плод — дробны яблык, утвораны з гінецыя, зарослага звонку гіпантыям, памер 0,5-4 см. Спеюць у верасні — кастрычніку. Плады глогу бываюць шарападобнымі, грушападобнымі, выцягнутымі; з адной або некалькімі (да 5) буйнымі, вельмі трывалымі трохграневыя костачкамі. Размешчаны гэтыя костачкі каля чашачкі на верхавіне плоду і злёгку прыкрытыя скуркай.
Костачкі з вельмі цвёрдай камяністай абалонкай, жаўтлявыя або бураватыя, трохграневыя, сціснутыя з бакоў і кілеватыя, гладкія, рабрыстыя, выемчатые або вышчарбленыя; гіпастыль (месца прымацавання слупка да косткі) рознай велічыні і формы.
Афарбоўка пладоў залежыць ад выгляду і сорту, яна можа быць бледнай памяранцава-жоўтай, чырвонай, ярка-аранжавай, радзей амаль чорнай.
Памер пладоў гэтак жа розны, як і іх афарбоўка. У Crataegus sanguinea яны ўсяго 5-7 мм у дыяметры, а ў буйнаплодных амерыканскіх відаў — амаль 3, радзей 4 см. У культуру ўводзяцца буйнаплодныя віды, такія, як Crataegus canadensis, Crataegus punctata і Crataegus pontica. Усе яны пладаносяць штогод, высокаўраджайныя. Іх плады падобныя на яблыкі Ранетка, але адрозніваюцца кароткай пладаножкай. У залежнасці ад віду з аднаго дрэва збіраюць ад 10 да 50 кг пладоў.
Кветкі распускаюцца вясной або ў пачатку лета, пасля лісця, у перыяд, калі апошнія яшчэ не дасягнулі нармальнай велічыні, меданосныя, але валодаюць непрыемным пахам і апыляюцца галоўным чынам рознымі мухамі, а таксама жукамі і пчоламі. У канцы цвіцення, калі тычынкі цалкам развітыя, магчыма і самаапыленне.
Драўніна бялёса-ружовая, чырванавата-жоўтая або чырвоная, з падзелам на ядро, магчыма часам паталагічнага паходжання, спелую драўніну і абалону; ядро цёмнага колеру, чырвона-бурае ці нават чорна-бурае. Гадавыя кольцы прыкметныя. Сасуды з простай перфарацыяй. Міжсасудзістая поравасць супратыўная, радзей чарговая. У Crataegus caucasica — на сценках сасудаў маецца штрыхаванасць. Валокны з акаймаванымі норамі. Драўніна рассеяна-сасудзістая, часам з тэндэнцыяй да кольцасасудзістасці. Драўняная парэнхіма дыфузная, збольшага паратрахеальная. Прамяні гетэрагенныя, часам з некаторай тэндэнцыяй да гамагеннасці, адна-трохрадныя. Асобныя віды роду Глог моцна вар’іруе па прыкметах будовы драўніны.
Драўніна выкарыстоўваецца для вырабу дзяржальняў да ударных інструментах, на розныя прадметы хатняга ўжытку, такарныя і разьбяныя вырабы і г. д. Выпрабоўвалася яна на гравіравальныя дошкі і паказала даволі здавальняючыя вынікі. Некаторыя віды глогу (напрыклад глог аднапесцікавы (Crataegus monogyna)) дасягаюць вышыні 8 м і ўтвараюць даволі вялікую масу драўніны, таму эксплуатацыя іх цалкам магчымая. Вялікую каштоўнасць па афарбоўцы і прыгажосці малюнка маюць глогавыя капы (наплывы).
 | ||||||||||
Джэм з глогу. | ||||||||||
Многія віды глогу — каштоўныя харчовыя і лекавыя расліны. Спелыя плады ў свежым выглядзе мяккія, сопкія і смачныя, па лячэбнай каштоўнасці мала саступаюць шыпшыне. Утрымліваюць ад 4 да 11 % цукру, у асноўным фруктозы, так што іх можна есць і пры цукровым дыябеце, а таксама комплекс біялагічна актыўных рэчываў — трыцерпенавых кіслот (алеанавая, урсолавая і кратэгавая), халіну і ацэтылхаліну, кверцэціну, дубільных рэчываў, фітастэрыны, віннай і лімоннай кіслаты, вітамінаў А, С, Р. Утрыманне кіслот невялікае і вагаецца ад 0,26 да 0,93 %. У больш сакавітых пладах яно вышэй; сопкія сухаватыя плады амаль пазбаўленыя кіслот. Утрыманне вітамінаў дасягае: вітаміна С — 31-108 мг% (у амерыканскіх відаў да 257,3), вітаміна Р — 330—680 мг%, каратыну 2-4 мг% (у амерыканскіх відаў да 75). Даволі шмат пекціну, які пры перапрацоўцы не толькі ўтварае жэле, але і выводзіць з арганізма солі цяжкіх металаў і іншыя шкодныя рэчывы.
Плады буйнаплодных відаў смачныя, іх можна ёсць свежымі, перапрацоўваць на павідла, віно, кампот і заварваць як гарбату. З глогу гатуюць кісялі, сокі — часцей у спалучэнні з сокамі кіслых ягад (чорнай парэчкі, журавін, барбарысу) і яблыкаў, джэмы, варэнне, жэле, мармелады, кампоты. Высушаныя плады ўжываюць як сурагат кавы.
Плады глогу, якія маюць сухую сопкую мякаць, выкарыстоўваюць у асноўным сушанымі. Іх размалываюць у муку, якую дадаюць пры выпечцы хлебу і кандытарскіх вырабаў.
У заходнееўрапейскай кулінарыі даўней жэле служыла гарнірам да мясных страў; дзеці вясной елі почкі кветак глогу, з іх таксама гатавалі салаты. У шляхецкай кулінарыі XIX — XX ст. былі папулярныя салодкія супы з глогу.
Пачынаючы з XVI стагоддзя глог выкарыстоўваецца ў медыцыне. У ранейшыя часы яго ўжывалі толькі як звязальны сродак пры паносах і дызентэрыі. З XIX стагоддзя сталі выкарыстоўваць чай з кветак і лісця як крывеачышчальны сродак, а з пачатку XX стагоддзя экстракт з пладоў або настой з кветак глогу рэкамендуюцца як лекі пры захворваннях сэрца і сасудаў[6].
Лекавыя сродкі, вырабленыя з глогу, валодаюць кардыятанічным дзеяннем. Яны ўзмацняюць скарачэнні міякарду, але памяншаюць яго ўзбудлівасць; трытэрпенавыя кіслоты ўзмацняюць кровазварот у вянцовых сасудах і ў сасудах мозгу, павышаюць адчувальнасць сардэчнай мышцы да дзеяння сардэчных гліказідаў, ліквідуюць боль і дыскамфорт у вобласці сэрца. Прэпараты глогу ўжываюць у комплекснай тэрапіі функцыянальных расстройстваў сардэчнай дзейнасці, кардыялгій, клімактэрычнага сіндрому, гіпертанічнай хваробы, астэна-неўратычных станаў[7].
У навуковай медыцыне выкарыстоўваюцца спіртавая настойка, а таксама вадкі і густы экстракт з кветак і пладоў. У народнай медыцыне прымяненне ў тых жа мэтах маюць кветкі глогу (радзей плады, і тое больш у мэтах харчавання)[8].
Аднак глогам не варта злоўжываць. Больш шклянкі ягад з’ядаць за адзін раз не рэкамендуецца, бо гэта можа выклікаць рэзкае падзенне крывянага ціску і парушэнне рытму сардэчных скарачэнняў.
Crataegus laevigata, глог крывава-чырвоны (Crataegus sanguinea), Crataegus chlorocarpa, Crataegus dahurica, глог аднапесцікавы (Crataegus monogyna), глог пяціпесцікавы (Crataegus pentagyna) і іншыя віды з’яўляюцца раслінамі для атрымання двух відаў лекавай сыравіны: кветак глогу (лац.: Flores Crataegi) і пладоў глогу (лац.: Fructus Crataegi).
Кветкі збіраюць у пачатку цвіцення ў сухое надвор’е, сушаць пад падстрэшкам або ў сушылках пры нагрэве да 40 °C. Плады нарыхтоўваюць на стадыі поўнай сталасці і сушаць у цёплых памяшканнях або ў сушылках пры тэмпературы да 70 °C на рэшаце. Асноўныя дзеючыя рэчывы — флаваноіды: гіперазід, кверцытрын, кверцэцін, вітэксін, ацэцілвітэксін, а таксама оксікарычныя кіслоты — кававая і хларагенавая[9].
 | ||||||||||
Crataegus laevigata у выглядзе бансай. | ||||||||||
З Амерыкі ў Еўропу былі завезены некалькі відаў, да пачатку XVIII стагоддзя ў садах і парках вырошчвалі восем паўночнаамерыканскіх відаў:
Crataegus crus-galli, Crataegus mollis, Crataegus intricata, Crataegus punctata, Crataegus flava.
У Расіі амерыканскія віды глогу з’явіліся ў XIX стагоддзя.
Глог шырока выкарыстоўваюцца ў дэкаратыўным садоўніцтве. Яны зімаўстойлівыя, засухаўстойлівыя, непатрабавальныя да глеб, дэкаратыўныя на працягу ўсяго перыяду вегетацыі дзякуючы вытанчанаму лісцю, якое афарбоўваецца восенню ў аранжава-чырвоныя тоны, шматлікім белым кветкам у шчыткападобных суквеццях, пладам яркай афарбоўкі, якія упрыгожваюць крону на працягу двух месяцаў.
Глогі жывуць да 300 гадоў, гэта ідэальны матэрыял для калючых жывых агароджаў — прыгожых і пры гэтым практычна непраглядных. У сярэдняй паласе Расіі найбольш шырока выкарыстоўваюць Crataegus laevigata і Crataegus sanguinea, а таксама Crataegus crus-galli.
З глогу ствараюць дэкаратыўныя групы ў ландшафтных парках; выкарыстоўваюць для замацавання схілаў яраў, берагоў вадаёмаў і рэк.
Глогі — меданосы, іх ахвотна наведваюць пчолы, аднак, вялікага збору мёду і абножкі не даюць[10].
Кара выкарыстоўвалася для дублення. Адвар лісця, кары і каранёў афарбоўвае тканіны ў карычневы і жоўты колеры.
Калючкі часам выкарыстоўвалі замест цвікоў, цвёрдая і шчыльная драўніна зрэдку ўжываецца ў сталярнай вытворчасці.
Глог выкарыстоўваюць у якасці прышчэпы для такіх культурных відаў, як мушмула, яблыня, груша, айва. Ён устойлівы да неспрыяльных умоў горада, станоўча адклікаецца на прысутнасць у глебе вапны. Выносіць зацяненне. Валодае высокай парасткаўтваральнай здольнасцю, выдатна пераносіць стрыжку і фармоўку.
Род Глог уваходзіць у трыбу Pyreae падсямейства Spiraeoideae сямейства Ружавыя (Rosaceae) парадку Ружакветныя (Rosales).
| яшчэ 8 сямействаў (згодна Сістэме APG III) |
яшчэ 7 трыб (згодна Сістэме APG III) |
||||||||||||||||||
| ад 200 да 300 відаў | |||||||||||||||||||
| парадак Ружакветныя | падсямейства Спірэйныя | род Глог | |||||||||||||||||
| аддзел Кветкавыя, ці Пакрытанасенныя | сямейства Ружавыя | трыба Pyreae | |||||||||||||||||
| яшчэ 44 парадка кветкавых раслін (згодна Сістэме APG III) |
яшчэ 8 падсямействаў (згодна Сістэме APG III) |
яшчэ каля 60 родаў (згодна Сістэме APG III) |
|||||||||||||||||
У родзе налічваецца больш за 200 відаў і велізарная колькасць формаў і гібрыдаў. Некаторыя даследчыкі, якія вылучаюць гэтыя формы ў асобныя віды, даводзяць іх колькасць да 2000[11].
У Беларусі 2 дзікарослыя віды: глог адагнутачашалісцікавы (Crataegus curvisepala), глог аднапесцікавы (Crataegus monogyna)[5]. Акрамя таго ў садах і парках ў ліку іншых відаў культывуюцца сваякі дзікага глогу — Crataegus laevigata, глог крывава-чырвоны (Crataegus sanguinea) і глог пяціпесцікавы (Crataegus pentagyna)[3][6]
 |  |  |  | |||||||
Злева направа:
| ||||||||||
|
На калючкі не крыўдуй, |
| Алена Церашкова. «Глог».[12] |
Алена Церашкова напісала дзіцячы верш-загадку пра глог.
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
