Песьня пра зубра

«Пе́сьня пра зу́бра» (па-лацінску: «Carmen de statura feritate ac venatione bisontis» — «Песьня пра аблічча, дзікасьць зубра і паляваньне на яго^[1][2]») — паэма беларускага^[3] паэта-лацініста Міколы Гусоўскага. Першы вялікі вершаваны твор, напісаны на лацінскай мове для заходнеславянскага чытача^[4]. Напісаны ў 1522 годзе, па замове Папы Льва X Медычы, выдадзены ў Кракаве ў 1523 годзе.

«Песьня пра зубра»
па-лацінску: Carmen de statura feritate ac venatione bisontis
«Песьня пра зубра» аркуш 1-га кракаўскага выданьня (1523)
Жанр:	паэма
Аўтар:	Мікола Гусоўскі
Мова арыгіналу:	лацінская
Год напісаньня:	1522
Публікацыя:	1523
Электронная вэрсія

Першая высокая ацэнка «Песьні пра зубра» Мікалая Гусоўскага належыць паэту, перакладчыку паэмы на польскую мову Яну Каспровічу(pl), які Гусоўскага, як паэта, паставіў побач з Адамам Міцкевічам ва ўнівэрсытэцкай лекцыі «Песьня пра зубра і пан Тадэвуш» у 1913 годзе^[5][6]. Некаторыя польскія аўтары яшчэ ў XIX стагодзьдзі выказвалі дапушчэньні, што Гусавянін паходзіў з Польшчы, з-пад Кракава. Але гісторык польскае літаратуры Юзаф Каленбах(pl) у 1922 годзе зьвярнуў увагу на тое, што польскае паходжаньне запярэчвае ў паэме сам паэта. Ён кажа, што рос пры бацьку на лясных прыдняпроўскіх прасторах краю, які тады называўся Літвою, а цяпер Беларусяй. Зь «Песьні» відаць, што напісанае ў ёй было паэтам глыбака перажытае ды выяўнае ад маленства. Вось чаму Юзаф Каленбах дайшоў да перакананьня, што паходзіў Гусавянін напэўна ня з Польшчы, а зь Вялікага Княства Літоўскага ды зь ягоных беларускіх земляў^[7][8].

Паэма лічыцца непераўзыдзенай у эпічным паказе Беларусі й беларускага народу да зьяўленьня паэмы «Пан Тадэвуш» Адама Міцкевіча й «Новай зямлі» Якуба Коласа^[9][10] .

Сюжэт

У паэме выразна гучыць патрыятычны заклік да яднаньня і сяброўства розных эўрапейскіх народаў перад пагрозай турэцкага і татарскага нашэсьця, услаўленьне свабоднай і мужнай асобы, ідэя патрыятызму і антываенны патас, узаемадачыненьня чалавека, грамадзтва і прыроды, міждзяржаўныя адносіны^[10].

Аўтар імкнуўся ўславіць усё тое, з чым у яго сьвядомасьці асацыіруецца вобраз яго роднай зямлі, яе прыгажосьць і непаўторнасьць. Ён апісвае беларускія лясы, багатыя на свае дары (ягады, мёд, куніцу). Як адзначыў Віктар Дарашкевіч: «Для Гусоўскага прырода — усенародны здабытак і крыніца здароўя, радасьці, выхаваньня высокіх патрыятычных і эстэтычных пачуцьцяў»^[4]. Гусоўскі, апроч апісаньня хараства беларускай прыроды паказвае і забабоны свайго народу (вера ў ведзьмакоў, русалак), грамадзкую пасіўнасьць і пакорнасьць лёсу.

Адзін з галоўных герояў паэмы, яе цэнтральны вобраз — князь Вітаўт. Яго аўтар падае як ідэальнага валадара, сапраўднага патрыёта, вернага традыцыям, праўдзівага і справядлівага, выдатнага кіраўніка дзяржавы.

Гісторыя стварэньня

«Песьня пра зубра» была напісаная Міколам Гусоўскім ў 1522—1522 гадах, пад час, калі ён знаходзіўся ў Рыме ў складзе дыпляматычнай місіі Вялікага княства Літоўскага. Гусоўскі не аднойчы прысутнічаў на нацыянальнай гішпанскай забаве — карыдзе. І ён падзяліўся з Папам Рымскім Львом X Медычы забавай беларускіх князёў і магнатаў — паляваньнем на зубра. Гэтая гісторыя зацікавіла Папу, і ён папрасіў дыплямата ВКЛ напісаць яму пра гэта. Мікола Гусоўскі, сын вялікакняскага лесьніка, здолеў падрабязна і дэталёва апісаць постаць, звычкі і паводзіны зубра, як і само паляваньне на яго, у высокамастацкай вершаванай форме.

Ў 1523 паэма была выдадзена ў Кракаве ў складзе зборніка, які таксама ўтрымліваў 11 вершаў і празаічнае прысьвячэньне каралеве Боне Сфорцы^[2].

Вобраз Вітаўта ў паэме

Князь Вітаўт выступае ў паэме, як ідэал дзяржаўнага ўладара.

	...Вітаўт апекаваў тых, каму дазваляў уладарыць, Воляю князя васал жыў або траціў жыцьцё, Быццам нявольнік які, маскавіт яго зваў уладыкам, Хоць і магутным царом быў сярод многіх цароў...

Вітаўт, як ніхто да яго, узвысіў мясцовую шляхту, і заручыўшыся яе падтрымкай, скарыў гардыню ўдзельных князёў і дабіўся цэнтралізацыі ўлады. Ў паэме княжаньне Вітаўта паўстае як час гераічных спаборніцтваў, у якіх кожны чалавек меў прастору для подзьвігаў і сьцьвярджэньня сваёй годнасьці, і гэтыя паляваньні-спаборніцтвы ўслаўляюцца, як сапраўдная школа вайсковага вайсковага выхаваньня.

Гусоўскі апісвае і набажныя рысы князя, зьвяртаючы ўвагу на тое, што «ён быў набожны і першы з народамі княства сам ахрысьціўся», «цэрквы Богу адзінаму скрозь будаваў».

Вітаўт ў паэме паўстае мудрым дзеячам, які заахвочваў падданых сьцьвярджаць сваю грамадзянскую прыдатнасьць удзелам у вайсковых спаборніцтвах і сумленным выкананьнем даручаных абавязкаў. Можна заўважыць, як аўтар параўноўвае мужнага і моцнага духам князя з самім зубрам^[11] .

Памяць

Паштоўка з арыгінальнай маркай, прысьвечанай 485-годзьдзю паэмы

25 верасьня 2008 году, да 485-годзьдзя першай публікацыі паэмы, у Беларусі была выпушчана аднабаковая паштовая картка з арыгінальнай маркай.

Паэма тройчы перакладзена на беларускаю мову: Язэпам Семяжонам, Натальляй Арсеньневай і Ўладзімерам Шатонам.

У 2007 годзе выдавецтва «Мастацкая літаратура» выдала кнігу на беларускай мове^[12].

Менскі рок-гурт «Сузор’е» ў 2008 годзе выпусьціў музычны альбом «Песьня пра зубра»^[13] . Беларускі гурт сярэднявечнай музыкі Стары Ольса ў сваім альбоме «Verbum» (2002 г.) запісала песьню на словы Мікалая Гусоўскага «Песьня пра зубра»^[14].

Пераклады на беларускую мову

• Мікола Гусоўскі. Песня пра зубра: пераклад з лацінскай Язэпа Семяжона // Полымя : часопіс. — 1969. — № 6. — С. 69—98.
• Мікола Гусоўскі. Песня пра зубра: на лацінскай, беларускай мовах / пераклаў з лацінскай мовы Язэп Семяжон. — Менск: Мастацкая літаратура, 1973. — 94+6 с. — 5000 ас.
  • Р. Максімовіч. Рэцэньзія: Мікола Гусоўскі. Песня пра зубра. Пераклаў з лацінскай мовы Язэп Семяжон. Мінск, Выдав. «Мастацкая літаратура», 1973, 96 бал // Запісы БІНіМ. — New York: Беларускі інстытут навукі і мастацтва, 1977. — Т. 15. — С. 103—109.
• Мікола Гусоўскі. Песня пра зубра: на лацінскай, беларускай, рускай мовах / пераклад на беларускую мову Язэпа Семяжона; пераклад на рускую мову Якава Парэцкага, Язэпа Семяжона ; пераклад прысьвячэння паэмы Боне Сфорца, пасляслоўе, каментарыі і бібліяграфія Віктара Дарашкевіча; ілюстрацыі Яўгена Куліка. — Менск: Мастацкая літаратура, 1980. — 183 с. — 15 000 ас.
• Мікола Гусоўскі. Песня пра зубра / прадмова Віктара Дарашкевіча, Язэпа Семяжона ; пераклад з лацінскай на беларускую, заўвагі і каментарыі Язэпа Семяжона; пераклад на рускую Язэпа Семяжона, Якава Парэцкага; мастак Арлен Кашкурэвіч. — Кніга выдадзена па ініцыятыве Беларускага добраахвотнага таварыства аматараў кнігі да 500-годдзя з дня нараджэньня паэта. — Менск: Мастацкая літаратура, 1981. — 140 с. — 10 000 ас.
• Мікола Гусоўскі. Песня пра зубра. пераклад з лацінскай на беларускую Ўладзіміра Шатона. // Спадчына : часопіс. — 1991. — № 2. — С. 86—107.
• Мікола Гусоўскі. Песня пра зубра = Carmen de statura feritate ac venatione bisontis / пераклад з лацінскай Уладзімера Шатона ; прадмова Алеся Жлуткі ; мастак Сяргей Харэўскі. — Менск: Беларускі гуманітарны адукацыйна-культурны цэнтр, 1994. — 47 с. — (Школьная бібліятэка). — 25 000 ас. — ISBN 985-6012-03-1
• Мікола Гусавянін. Песьня пра зубра / Пераклад Натальлі Арсеньневай // «Запісы беларускага інстытута навукі й мастацтва». — New York: 1996. — Т. 22. — С. 4—37.
• Мікола Гусавянін. Песня пра зубра. Пераклад з лацінскай мовы зь беларускім падтэкстам Натальлі Арсеньневай. 1978—1982. // Крыніца : часопіс. — 1997. — № 33 (7). — С. 2—32.
• Мікола Гусоўскі. Песня пра зубра / пераклад з лацінскай мовы, прадмова Язэпа Семяжона; мастак Арлен Кашкурэвіч. — Менск: Мастацкая літаратура, 2006. — 71 с. — 2000 ас. — ISBN 985-02-0829-5

Пераклады на ангельскую мову

• Song of the Bison. Text and Translation of Nicolaus Hussovianus's «Carmen de statura, feritate ac venatione bisontis» / Booth, Frederick J. (ed., transl.). — Leeds—Amsterdam: Arc Humanities Press; Amsterdam University Press, 2019. — 87 с. — ISBN 9781641893367
  • Marion Rutz. Carmen de bisonte in English and for an International Audience – a Critical Review of and Supplement to Frederick J. Booth’s Bilingual Edition  (анг.) // Studia Białorutenistyczne. — Lublin: Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej, 2022. — Т. 16. — С. 291—311. — ISSN 1898-0457.

Пераклады на летувіскую мову

• Husovianas, Mikalojus. Giesmė apie stumbrą. / Iš lotynų kalbos vertė Benediktas Kazlauskas(lt). — Vilnius: Vaga, 1977. — 104 с.
  • Р. Максімовіч. Рэцэньзія: Mikalojus Husovianas. Giesm6 аріе Stumbra. Is lotynu kalbos verte Benedictas Kazlauskas. Vilnius, «Vaga», 1977, 108 p. // Запісы БІНіМ. — New York: Беларускі інстытут навукі і мастацтва, 1978. — Т. 16. — С. 137—139.
• Mikalojus Husovianas. Raštai / iš lotynų kalbos vertė: Benediktas Kazlauskas, Sigitas Narbutas, Eugenija Ulčinaitė, Tomas Veteikis; sudarė: Sigitas Narbutas, lietuviškus tekstus parengė, straipsnį ir komentarus parašė Tomas Veteikis. — Vilnius: Lietuvių literatūros ir tautosakos institutes, 2007. — 302 с.

Пераклады на польскую мову

• Jan Kasprowicz. Przekłady. Mikolaj Hussowski. Pieśń o żubrze.  (пол.) // Przeglad klasyczny. — Lwów: Nakładem filarety, ul. Sykstuska 45, 1935. — Т. 3. — С. 163—168.
• Hussowski Mikołaj. Pieśń o żubrze jego postaci, dzikości i o polowaniu na niego / przeł. Jan Kasprowicz(pl). — Białowieża: Białowieski Park Narodowy, 1994. — 104 с. — ISBN 83-900441-8-8

Пераклады на ўкраінскую мову

• Гусовський, Микола. Пісня про зубра: поема / пер. з латин. Содомора, Андрій Олександрович. Текст парал. укр. та латин. мовами. — Рівне: Рівненське міське об'єднання товариства "Просвіта" ім. Тараса Шевченка, 2007. — 125 с. — ISBN 978-966-416-108-1