westgermanische Sproch From Wikipedia, the free encyclopedia
De Deitsche Sproch is theoretisch de Sproch, wo ma vasteat, wenn oana deitsch redt. Z Deitschland u ba de Groußdeitschn vasteat ma im weitastn Si dodrunta owa de ganzn Varietetn vom Houchdeitschn u Nidadeitschn, de wo se ned ois oangane Sprochn emanzipiat hom. Zwengs dem is de Deitsche Sproch a ganza Sprochzweig, da wo i da Regl de emanzipiatn Varietetn, wia Nidalendisch, Luxnbuagisch u Jiddisch, (politsch) exkludiat. Heit vasteat ma dodrunta owa efta blouß mehr es Houchdeitsch, fia wos aa de Anerkennung vom Nidadeitschn ois a Regionojsproch sprichd. In an engan Si vasteat ma unta m Deitschn ganz oft aa blouß es Neihouchdeitsch oda Standarddeitsch, wo de gsamtdeitscha Doch- u d Mediensproch is un adiem aa Lutherisch, (Nei-)Meißnisch oda Breissisch gnennt wiad.
Der Artikl is im Dialekt Obaboarisch gschriem worn.
Geschätzt: etwa 90 bis 98 Millionen Muuadasprochla wejdweit,[1][2] mindestens 80 Millionen Fremdsprochla (davo nach Eurobarometer 55 Milliona in da Eiropäischen Union)
FrankreichFrankreich („Regionalsprache“ in der Region Elsass und im lothringischen Département Moselle)[3] NamibiaNamibia („Nationalsprache“; bis 1990 auch Amtssprache)[4] PoinPoin („Hilfssprache“ in zahlreichen Gemeinden)[5] Slowakei: Blaufuß (Amtssprache auf Gemeindeebene)[6] VatikanstodVatikanstod (Kommandosprache der Schweizergarde)[7]
Es Deitsch im engan Si, es Neihouchdeitsch, red ma schon seid dem 15. Joahundat, oiso scho recht loung. "Deitsch" hot ma owa scho im Oid- u Middlhouchdeitschn gsogt u wor zerscht nu a Pluralform diutschiu lant, d. h „deitsche Landa“. Gmoant hot ma domid, de Pletz, wo ma hoit Deitsch gred hot.
Des Wort Deitsch fia de Sproch gibts scho ebba länger wia ma moant. Gfundn hot mas in da lateinischen Form "theodisce". Des hot des easchte moi oana im Joa 786 n.Chr. in am Synodnbericht vom päpstlichn Nuntius Gregor vo Ostia gfundn.
A bissl deitlicher wead’s zwoa Joa späder, wia Anklage geng an boarischen Herzog Tassilo III wenga Fohnaflucht erhom worn is: "... quod theodisca lingua harisliz dicitur...". De „theodisca lingua“ wor seit'm Karl dem Groußn des amtliche Wort fia de oidfränkische Sproch.
Em lateinischn theodiscus (zum Voik ghörig) ligt des westfränkische theudisk zugrund, aba s wead aa mit’m gotischen „thiuda“, althochdeitsch „diot“ (Voik), in Vabindung brocht.
Eascht im Joa 1090 (im Annoliad ausm Kloaster Siegburg) wead „diutisc“ auf’d Sproch, s Voik, de Leid und s Land ogwendt:
»Diutschin sprechin«, »Diutschin liute« u »in Diutischemi lande.«
hoaßt sovui wia
»deitsch ren«, »deitsche Leit« u »i deitschm Land«
Dennat findt se beim Schmella nu in 19 Joahundat: "Noch ist's unserm gemeinen Mann lediglich die Sprache was einen Deutschen ausmacht. deutsch seyn, Deutsch verstehen oder sprechen. [...] Mier hom en Franzosn in Quatier, der is deutsch."[15] oiso da red deitsch; ma vasteat nen...
De Deitsche Sproch, bzw. da Sprochzweig, teilt se in zwoa Formen auf. Oamoi gibts des Hochdeitsche und zum andern des Niderdeitsche, wobei es Nidadeitsch wia gsogt in jingana Zeid vasoucht woan is ois Nordseegermanisch umzenglidan. Hochdeitsch warn alemannisch, boarisch, ost-, rhein-, middelfränkisch und ostmiddeldeitsch, also de ober- und middeldeitschn Mundartn.
Und weils im ganzn Middloita an Untaschied zu de romanisch- oda slawischsprochign Nachbarn gebn hod, und ois sozusogn 'stark territorial zasplittert gwen is und a scho oiwei ois recht durchaanand gwesn is da untn, ham si extrem unterschiedliche deitsche Dialekte aussabuidt.
Vom Zeitlichn her ko ma d' Historie vo da (hoch-)deitschn Sproch in vier Abschnitte (Sprochstuafn) dividian:
De Sproch i de Epochn is ned homogen, scho im Oidhouchdeitschn hod ma vaschidnane Dialekt ghobt.
In Sidn san de ganzn ejtan aspiriatn – oda bhauchtn – Lautt ph / th / kh frikativ woan; oiso hots a ph / th / kh blouß mear ois Allophon vo pf / z / kch oda sekundear ois b+h / d+h / g+h gem. D Untascheidung zwischn 'b / d / g' un 'p / t / k (= bb / dd / gg)' is in Obadeitschn a lenis/foatis-Untascheidung gwoan. Des is de neadlichn Dialektsprecha schwaar gfalln u se hom es ned bhauchta p / t / k scheints in Middldeitschn ois stimhafts b / d / g oda houchsprochlich wia in Nidaddeitschn ois ph / th / kh asgsprochn. Des 'k' in Boarischn – u generej in neadlinga Obadeitsch – is gweanli a kh. Oids u oidboarischs 'k' wiad heit praktisch blouß mea gg oda g gschrim.
Generej findt ma im nidadeitschn Noadn i de Dialektt bei de Konsonantn oiso an ejtan Sprochzuastand. Bei de Entwicklunga zen Fruaneihouchdeitschn mocht na da alemannische Sidwestn de lautlichn Vaänderunga im Bereich vo de Vokall ned mit; da boarische Siidostn mocht de "Diphthongierung" u de "Deanung i da Tonsilbn" mid, owa de fruaneihochdeutsche Monophthongierung ned, wobei des natiale grob gsogt u leicht simplifiziad is, wei a) de gnenntn Entwicklunga untaschidle umgsetzt woan san – de Deanung in Boarischn is ondasts wia in Standarddeitschn – u b) Lautwandl aa in Nidadeitschn u Alemannischn stattgfunna hom. Weitas bleim ban Assapickn vo de zamgejadn Lautwandl min Neihouchdeitschn, d grammatischn Untschid rundum asgspoat, wo es Boarisch en Alemannischn grammatisch furt gneachta is wos en Standarddeitschn, bspw. Boarisch gaabad u khaamad warad Alemannisch chämti u gäbti oda ause warad ūse...
Ban Standarddeitschn is generej d Assproch duach de zgrund lingatn Dialekt pregt. D offizielle Assproch mid ph / th / kh fia Boarisch p (bb) / t (dd) / kh reflektiat de ois ph / th / kh daholtanen Konsonantn in Nidadeitschn...
Friana hots mearane Kanzleisprochn u Orthographien gem. De boadn groußn transregionaln Furma, wo si in houchdeitschn assabildt hom, san es obasächsische Neihouchdeitsch u d Obadeitsche Schreibsproch gweng. I de Joarzent noch en Afstiag vo Preißn duachn Simjähring Kriag (1756-1763) is de Schuipflich in Sidn mid da obasächsischn resp. ostmiddldeitsch-basiatn Schriftsproch eigfiart woan, wos es End fia d Obadeitsche Schreibsproch gmoant hod.
Zen toal nutzn d Obadeitsche Schreibsproch u da Dialekt meara Fremdweata, wia Trottua, Schurnal, Schandarm, Redschossee oda Billet, es Standarddeitsch owa meara Neologismen. I de ned-bundesdeitschn Varietetn von Schriftdeitsch is de Entfremdung von Dialekt a bissl entschärft. Za dera Vadeitschung vo da Sproch hom beitrong:
d sprochpuristischn Bewegunga seit n 17. Jh.; vo da 1617 grindetn Fruchtbringadn Gsellschaft bis zen 1885 grindetn Allg'meinen Deutsch'n Sprachverein
a nazionale Streamunga seit n 17. Jh.
Relevant fia d Duachsetzung vom heiting Neihouchdeitsch warad u.A.:
in 15. Jh. es 'Afschliaffa' oda Affinna vo da Tipografi resp. da Biachapress
Argentinien 330.000 - 350.000; uma 1,5 Millionen Deitschstämmige (schaug aa unta: Belgranodeitsch)
Australien 200.000 oda mehr; 2 Millionen Deitschstämmige (Hauptsächlich um Adelaide)
Bejgien 78.000 (in Ostbejgien, vaanzlt aa no im Areler Land, Deitsch is oane vo de drei offizielln Sprochn Bejgiens, gmeinsam mit Niederländisch und Franzesisch)
Brasilien 850.000 - 900.000; 2 - 5 Millionen Deitschstämmige und Dialekts (schaug aa unta Riograndenser Hunsrückisch, Deitschsprochige in Lateinamerika)
Paraguay iba 250.000 Deitschstämmige, davo aba höchstens 100.000 Deitschsprecher (schaug aa unta: Mennoniten, Deitschsprochige in Lateinamerika)
Polen 150.000 - 300.000 (Hauptsächlich Reste vo da deitschen Bevölkerung vor 1945 in Schlesien und Pommern, Deitsch is a anerkannte Minderheitensproch)
Ungarn 35.000-200.000 (schaug aa unta: Ungarndeitsche, Donauschwaben)
USA 6,1 Millionen; 60 Millionen Deitschstämmige (Vor allem in North und South Dakota. Schaug aa unta: Pennsylvaniadeitsch bzw. "Pennsylvania Dutch", Texasdeitsch, Amische, Mennoniten, Hutterer)
'Obamiddldeitsch' (Iwagongs- u Mischdialektt vo Obadeitsch/Middldeitsch)
Jiddisch (emanzipiad, evtl. historisch a ghobns Oidboarisch, mid 'äi' fia 'åi'/'oa', vgl. vleisch/geist, an 'a' wia i jidd. kats u zimbr. khatz u stoakn middldeitschn Eifluß zwengs an 'pp' u da Lexik)
Noadobadeitsch (zwengs an 'pf' adiem zen Obadeitschn grechnt, evtl. historisch a Iwagongsdialekt Westmiddldeitsch/Obadeitsch)
Japanisch: doitsu-go ドイツ語 oda 独(逸)語 (doitsu = Lautibadrogung vom Woat „deitsch“; go „Sproch“)
Koreanisch: dog(ir)eo 독[일]어 (Die gleichen Sinographeme wia im japanischen Namen, aber in sinokoreanischer statt sinojapanischer Aussproch: 獨→독 dok, 逸→일 il, 語→어 eo. Die drei Sinographeme 獨逸語 san im Japanischen inzwischen zu 独逸語vaoafacht), aa dogilmal.
4. Aus'm slawischen Wort němec mid vaschidnan Theorin iwa d Etymologi, wo zen Toal enda Eslsbruggn u Voiksetymologin san, wia němy "stad, stumm", es git a a boar Ortsnama, de wo ma mid dem Namma vaknipfn kant, wia Niemegk u Nijmegen.
Das Deutsche Wörterbuch 1838–1961, ogfangt vo Jacob Grimm und Wilhelm Grimm („Grimmsches Wörterbuch“ oda DWB), dees umfossandste deitsche Weaterbuach, entwicket nach historischn Prinzipien Neibeorbatung 1983ff.
Johann Christoph Adelung: Grammatisch-kritisches Wörterbuch der hochdeutschen Mundart, mit beständiger Vergleichung der übrigen Mundarten, besonders aber der oberdeutschen. 5 Bände; rev. u. berichtigt von Franz Xaver Schönberger. Pichler, Wien 1808, download hier
Johannes Bechert /Wolfgang Wildgen: Einführung in de Sprachkontaktforschung, Wissenschaftliche Buchgesellschaft, Darmstadt 1991.
Dieter Breuer: Oberdeutsche Literatur 1565–1650. Deutsche Literaturgeschichte und Territorialgeschichte in frühabsolutistischer Zeit. Beck, München 1979, ISBN 3-406-10811-3.
Csaba Földes: Kontaktdeutsch. Zur Theorie eines Varietätentyps unter transkulturellen Bedingungen vo Mehrsprachigkeit, Gunter Narr, Tübingen 2005.
Claudia Maria Riehl: Sprachkontaktforschung, Narr, Tübingen 2004.
Daniel Sanders: Wörterbuch der Deutschen Sprache. Mit Belegen von Luther bis auf die Gegenwart, Belegwerterbuach vo da jinganan neihouchdeitschn Literatur, Otto Wigand, Leipzig 1876-1885.
Walter Tauber: Mundart und Schriftsprache in Bayern (1450 - 1800); Untersuchungen zur Sprachnorm und Sprachnormierung im Frühneuhochdeutschen. (= Studia linguistica Germanica. 32). de Gruyter, Berlin/ New York 1993, ISBN 3-11-013556-6. (Google Books)
Harald Wiese: Eine Zeitreise zu den Ursprüngen unserer Sprache. Wie de Indogermanistik unsere Wörter erklärt. Logos Verlag Berlin, 2010, 2. Auflog, ISBN 978-3-8325-1601-7.
Thomas Marten, Fritz Joachim Sauer (Hrsg.): Länderkunde Deutschland, Österreich und Schweiz (mit Liechtenstein) im Querschnitt. Inform-Verlag, Berlin 2005, ISBN 3-9805843-1-3, S.7.