Рәсәйҙең Башҡортостан Республикаһындағы ҡала From Wikipedia, the free encyclopedia
Учалы́ (рус. Учалы ) — республика әһәмиәтендәге ҡала. Башҡортостандың көнсығышында, Урал тауҙары итәгендә, Өфөнән 350 км алыҫлыҡта урынлашҡан. Учалы районының административ үҙәге (1965 йылдан алып)[5].
| Учалы | |
| Учалы | |
| Байраҡ[d] | |
.png) |  |
| Нигеҙләү датаһы | 1955 |
|---|---|
.JPG) | |
| Рәсми атамаһы | Учалы |
| Рәсми тел | башҡортса һәм урыҫ теле |
| Дәүләт |
 Рәсәй |
| Административ үҙәге | Учалы ҡалаһы ҡала биләмәһе[d][1] һәм Учалы районы |
| Административ-территориаль берәмек | Учалы ҡалаһы ҡала биләмәһе[d] |
| Сәғәт бүлкәте | UTC+05:00[d] |
| Халыҡ һаны | 37 710 кеше (1 ғинуар 2019)[2] |
| Диңгеҙ кимәленән бейеклек | 540 метр |
| Майҙан | 46 км²[3][4] |
| Почта индексы | 453700–453703 |
| Рәсми сайт | uchaly-102.ru |
| Иң тәүге яҙма ваҡыты | XIX быуат |
| Урындағы телефон коды | 34791 |
 | |
 Учалы Викимилектә | |
Өфөнән көньяҡ көнсығышҡа табан 376 км алыҫлыҡта Башҡортостандың Урал аръяғы төньяғында, Ҡарағастүбә (586 м) һәм Олотау (659 м) тауҙары араһындағы уйпатлыҡта урынлашҡан. Учалы ҡалаһы биләмәһе сиктәрендә, Энергетиктар урамы буйлап һәм Бурансы биҫтәһенән төньяҡҡа ҡарай Кесе Учалы күле урынлашҡан
Учалы атамаһының башҡа варианттары — Асыуҙы, Ушалы[6].
«Учалы» исеме ҡала эргәһендәге күл атамаһынан килә. XVIII быуаттың бөтә документтарында һәм 1786 йылғы картала был күл Ачулы — Асулы тип бирелгән. Уның башҡортса мәғәнәһен ҡайһы бер ғалимдар «асыулы» һүҙенә бәйләй, икенселәр иһә «асылы» — әсе, татырлы һуҙенән алынған тип аңлата; «юшалы» (йәшмәле) тигән аңлатма ла бар.
Бер риүәйәт буйынса, Учалы исеме «Үс алды» һүҙенән килә. XIV быуатта Аҡһаҡ Тимер Туҡтамыш ханды еңеп, уның союздаштары булған бер-нисә башҡорт ырыуын юҡҡа сығарған урын тип аңлатыла.
Учалы төбәге төрлө файҙалы ҡаҙылмаларға бай булғанлыҡтан, бында XVIII быуатта уҡ рудниктар барлыҡҡа килә. Был ерҙәрҙә борон-борондан төрлө төҫлө һәм ҡара металл рудалары, шул иҫәптән алтын һәм баҡыр сығарыла. Төрлө биҙәкләү таштары ла, айырыуса йәшмә күп табыла.
1830 йылда ер өҫтөнә сығып тороусы алтын ятҡылыҡтары табыла. XIX быуатта урыҫ помещиктары бында 7,5 тонна алтын ала. ХХ быуат башында ятҡылыҡтарҙың күбеһе сит ил кешеләре ҡулында була. Башҡорт типтәрҙәре, ер аҙлыҡҡа күрә төрлө приискыларҙа, шахталарҙа ялланып көн күрә.
РСФСР Юғары Советы Президиумының 1963 йылдың 1 февралендәге Указы менән, Бәләкәй Учалы һәм Яңы Учалы ҡасабалары «Учалы» исеме бирелгән яңы ҡалаға берләштерелә.
1975 йылда архитетор Салауат Шәбиев Учалы ҡалаһының планлаштырыу проекты эшләй.
2009 йылда «Башкиргражданпроект» институты әҙерләгән ҡаланың яны генераль планы раҫлана.
Ҡаланың иҡтисад нигеҙе — сеймал табыу һәм яғыулыҡ әҙерләү сәнәғәте, эшкәртеү сәнәғәте.
Район биләмәләре аша Белорет—Учалы—Мейәс—Силәбе, Учалы—Магнитогорск (Ахун ауылы йәки Межозерный аша), Учалы—Ҡорама— Уй—Силәбе автомобиль юлдары үтә.
Тимер юлы. Район аша Рәсәй тимер юлдарының Көньяҡ Урал бүлексәһенә ҡараған Межозерный—Учалы—Мейәс тимер юлы үтә. 1995 йылға тиклем бынан Учалы—Өфө—Күмертау—Ырымбур поезы йөрөнө.
2000 йылдан поезд Күмертауға тиклем, 2005 йылдан — Өфө тиклем генә барһы, 2010 йылдан — Мейәскә тиклем генә йөрөй. 2012 йылдан ошо юлдан пассажирҙар ташыу туҡтатылды.
![Thumb](#/media/Файл:"Ҡалҡан"_күле.jpg)
Халҡы 37,9 мең кеше. Бөтә Рәсәй һәм Бөтә Союз халыҡ иҫәбе алыу мәғлүмәттәре буйынса халыҡ һаны (кеше)
| Иҫәп алыу йылы һәм көнө | Бөтә халыҡ | Ир-егеттәр | Ҡатын-ҡыҙҙар | Ир-егеттәр өлөшө (%) | Ҡатын-ҡыҙҙар өлөшө (%) |
| 1897 йыл 9 февраль (26 ғинуар) | |||||
| 1920 йыл 26 август | |||||
| 1926 йыл 17 декабрь | |||||
| 1939 йыл 17 ғинуар | |||||
| 1959 йыл 15 ғинуар | |||||
| 1970 йыл 15 ғинуар | |||||
| 1979 йыл 17 ғинуар | |||||
| 1989 йыл 12 ғинуар | 32317 | 14855 | 17462 | 46,0 % | 54,0 % |
| 2002 йыл 9 октябрь | 37196 | 17030 | 20166 | 45,8 % | 54,2 % |
| 2010 йыл 14 октябрь | 37788 | 17351 | 20437 | 45,9 % | 54,1 % |
Халыҡ һаны буйынса аңлатма төрлө йылдарҙа иҫәп алыу тәртибенең айырмалығы булыу сәбәпле халыҡ һанының үҙенсәлегенә иғтибар итегеҙ.
Ауылдағы халыҡ һаны буйынса мәғлүмәтте халыҡ иҫәбе буйынса алыу урынлы. Бөтә ил күләмендә үткән 1897, 1920, 1939, 1959, 1970, 1979, 1989, 2002, 2010 йылғы халыҡ иҫәбе буйынса мәғлүмәттәр бар һәм асыҡ ҡулланыуҙа табырға була. Ҡайһы бер китаптарҙы электрон төрҙә асып ҡарап була. 1926 йылғы халыҡ иҫәбе буйынса һәр ауыл тураһында мәғлүмәт осрағаны юҡ әле. Унан башҡа Өфө виләйәтендә 1865, 1879, 1886 йылдарҙа урындағы халыҡ иҫәбе алынған. Тағы ла ревиз яҙмалары аша мәғлүмәт бар.
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
