Ҡошсо

Ҡошсо — Әй буйы башҡорттары төркөмөнә ҡараған башҡорт ырыуы. Тамғалары һүрәттә күрһәтелгән, ағастары — ҡайын, муйыл, ҡоштары — аҡҡош, орандары — Салауат.

Ҡошсо

Ырыу тамғаһы
Һаны һәм йәшәгән урыны
Барлығы: 50 мең (яҡынса фараз[1])  Рәсәй Федерацияһы  Башҡортостандың Мәсетле, Балаҡатай райондары  Свердловск өлкәһенең Красноуфимск, Әртә, Әшит ҡала округтары.
Тел	башҡорт
Дин	ислам
Халыҡ	башҡорттар
Туғандаш халыҡтар	төрки халыҡтары
Этник төркөм	аҡ-ай • буранғол • ғөҙәир • ҡаҙыр • ҡалмаҡ • ҡулсыҡай • күҫәкбирҙе • мөслим • мәтәй • сирмеш • солтан • сәкетә • төлкө • туғыҙ • үмәртәй • һабанаҡ • һарт

Аралар

аҡ-ай • буранғол • ғөҙәир • ҡаҙыр • ҡалмаҡ • ҡулсыҡай • күҫәкбирҙе • мөслим • мәтәй • сирмеш • солтан • сәкетә • төлкө • туғыҙ • үмәртәй • һабанаҡ • һарт.

Этнонимы

Ҡошсо — ғалимдар «Һунар ҡоштары буйынса белгес», «Ҡош менән һунар итеүсе», «Ҡошҡа һунар итеүсе», «Ҡош тотоусы (аулаусы)», «Ҡош ҡараусы» тип аңлаталар. Ҡошсо ырыуы башҡорттары үҙҙәрен «Ҡошҡа һунар итеүсе», «Ҡош тотоусы (аулаусы)» тип иҫәпләйҙәр.

Ҡошсо атамалы ырыу-ҡәбиләр ҡаҙаҡтар, ҡырғыҙҙар, үзбәктәр, төркмәндәр, әзербайжандар, төрөктәр араһында ла бар.

Тарихы

Ҡошсолар Урта Азиялағы боронғо төрки ҡәбиләһенән сыҡҡан тип иҫәпләнә. Беҙҙең эраның 1-се мең йыллығында төркиҙәр менән көнбайышҡа яуҙарҙа ҡатнашҡандар. XII быуатта монголдарҙың дурбан (дыуан) ҡәбиләһе тарафынан буйһондоролған. XIII — XIV быуаттарҙа бөткөһөҙ яуҙарҙа ҡатнашыу һәм күсеп йөрөү арҡаһында төрлө халыҡтар араһына инеп китеп таралалар. Шул иҫәптән башҡорттар араһына ла. Тәү башлап Волга (Иҙел) ҡушылдыҡтары Һамар һәм Мәләкәҫ йылғалары буйында урынлашҡандар. Һуңғараҡ Ыҡ тамағына, артабан Башҡортостандың төньяғына һәм Әй йылғаһы буйҙарына килеп төпләнгәндәр.

Урынлашыуы

Ҡошсо башҡорттарының ауылдары[2]
РФ субъекты	Район	Ауылдар
Башҡортостан	Балаҡатай районы	Айҙаҡай, Аҡҡын (бөткән ауыл), Ауышты (бөткән ауыл), Ҡурғаш, Һандалаш
	Ҡыйғы районы	Юныс
	Мәсетле районы	Абдулла, Айып, Борғатъя, Йонос, Кесе Ҡыҙылбай, Ҡорғат, Ҡотош, Ләмәҙтамаҡ, Мәләкәҫ, Оло Ҡыҙылбай, Салйоғот, Тайыш, Тимербай, Тимерәк, Төплөкүл (бөткән ауыл), Һабанаҡ, Һөләймән, Әбдрәхим, Әжекәй
Свердловск өлкәһе	Красноуфимск округы	Биш ауыл, Рахманғол, Бәйәктамаҡ, Ҡуян, Үрге Бәйәк
	Түбәнге Серге районы	Аҡҡул, Өфө-Шигер, Үрмәкәй
	Әртә ҡала округы	Бикән, Бәхмәт, Әжеғол, Әртә-Шигири
	Әшит ҡала округы	Ғәйнә

Ауылдарҙа халыҡ һаны

Ревиз яҙмалары һәм халыҡ иҫәбен алыу мәғләүмәттәре буйынса

Ауылдар	1795	1816	1834	1850	1859	1865	1897	1920	1939	1959	1970	1979	1989	2002	2010
Балаҡатай районы															349
Айҙаҡай															336
Ҡурғаш															13
Һандалаш															0
Ҡыйғы районы															161
Юныс															161
Мәсетле районы															6024
Абдулла														553	510
Айып														307	342
Борғатъя														260	249
Йонос														382	457
Кесе Ҡыҙылбай														80	75
Ҡорғат														350	278
Ҡотош	..[3]	90	111	131	143	164	225	275	302	363	359	338	363	360	361
Ләмәҙтамаҡ	194	187	226	293	331	373	676	867	767	716	759	610	519	522	483
Мәләкәҫ														274	259
Оло Ҡыҙылбай														508	451
Салйоғот														255	266
Тайыш														328	343
Тимербай														90	79
Тимерәк														132	118
Һабанаҡ	103	117	161	215	245	303	610	708	521	459	541	395	439	437	391
Һөләймән	170	172	233	287	291	307	440	530	473	487	541	446	402	489	472
Әбдрәхим														326	324
Әжекәй														750	684
Красноуфимск округы															1093
Биш ауыл															98
Рахманғол															492
Бәйәктамаҡ															387
Ҡуян															116
Юғары Бәйәк
Түбәнге Серге районы															1628
Аҡҡул															279
Өфө-Шигер															522
Үрмәкәй															827
Әртә ҡала округы															1742
Бикән															183
Бәхмәт															522
Әжеғол															685
Әртә-Шигири															352
Әшит ҡала округы															415
Ғәйнә															415

Арҙаҡлы ҡошсолар

Мәсетле районының хөрмәтле гражданы

1. Ҡорбанова Ғәфифә Мәғәфүр ҡыҙы — 2005
2. Ҡаев Фәрит Ғалихан улы — 2017

Академиктар

1. Байрамғолов Юлай Ейәнғәле улы — техних фәндәре докторы (1993),
2. Вәлиев Ильяс Иштуған улы — педагогия фәндәре докторы (1999)
3. Мирсаев Рафаил Нурый улы — философия фәндәре кандидаты (1990)

Фән докторҙары

1. Ғиниәтуллин Рафаҡ Хизбулла улы — биология фәндәре докторы (2019)
2. Зарипов Айрат Янсур улы — философия фәндәре докторы (2005)
3. Мәҡсүтова Нәжибә Хәйерзаман ҡыҙы — филология фәндәре докторы (1981)

Афған һуғышында һәләк булған яуғиҙар

1. Ғәзизов Раян Нариман улы (14.4.1960—5.5.1981), Башҡорт АССР-ы, Мәсетле районы, Һөләймән ауылы, 1980 йылдың февраленән Афғанстанда. Рядовой, уҡсы. Ҡыҙыл Байраҡ ордены менән бүләкләнгән.
2. Нафиҡов Хәмит Мөғин улы (20.12.1960—15.08.1984), Свердловск өлкәһе, Түбәнге Серге районы, Өфө-Шигер ауылы, 1982 йылдың ноябрен Афғанстанда. Лейтенант, Спезназ төркөмө командиры. Ленин ордены менән бүләкләнгән.

Шулай уҡ ҡарағыҙ

• Ҡошсо кантоны

Иҫкәрмәләр

1. 2010 йылғы халыҡ иҫәбен алыу буйынса Ҡошсо ырыуы ауылдарында йәшәүсе дөйөм халыҡ һанына нигеҙләнеп Р.Ғатауллин тарафынан фаразланды
2. История башкирских родов, 2016, с. 135, 148—149
3. мәғлүмәт табылмаған

Әҙәбиәт

• Асфандияров А. З. История сёл и деревень Башкортостана и сопредельных территорий. — Өфө: Китап, 2009. — ISBN 978-5-295-04683-4.
• Ғатауллин Р.Ш. Ҡошсо ырыуы ауылдары. Мәғлүмәт йыйынтығы. — Өфө, 2007. — 132 б.
• История башкирских родов. Кошсо, Сызги, Упей. Том 18 / С. И. Хамидуллин, Б. А. Азнабаев, И. З. Султанмуратов, И. Р. Саитбатталов, Р. Р. Шайхеев, Р. Р. Асылгужин, А. М. Зайнуллин, В. Г. Волков, А. А. Каримов. — Уфа: ИИЯЛ УНЦ РАН; Уфимский полиграфкомбинат, 2016. — С. 160, 165. — ISBN 978-5-85051-605-5.
• Йәнғужин Р. З. Башҡорт ҡәбиләләре тарихынан. — Өфө: Башҡортостан «Китап» нәшриәте, 1995. — 96 с. — ISBN 5-295-02551-3.
• Кузеев Р. Г. Происхождение башкирского народа: Этнический состав, история расселения. — М.: Наука, 1974. — 572 с.
• Твое шежере. Материалы государственных переписей населения Мечетлинского района Республики Башкортостан / Авторы составители Б. С. Давлетбаев, Г. Б. Азаматова. — Уфа: Идель Пресс, 2012. — 356 с.

Һылтанмалар

• Йәнғужин Р. З. Ҡошсо // Башҡорт энциклопедияһы. — Өфө: БР ДАҒУ «Башҡорт энциклопедияһы», 2015—2024. — ISBN 978-5-88185-143-9.
• Руслан Валиев. Программа «История башкирских родов» с директором АНО «Шежере» Салаватом Хамидуллиным на радиостанции «Эхо Москвы» в Уфе.  (рус.)