From Wikipedia, the free encyclopedia
Пушту[прим. 1] (үҙатамаһы. پښتو [paʂto:], [paxto:], [pa:çte:][прим. 2]) — пуштундар теле, көнсығыш иран телдәренең береһе. Афғанстандың (дари менән берлектә) һәм Пакистандың ҡайһы бер төбәктәренең рәсми теле булып тора. Бөтә көньяҡ һәм көньяҡ-көнсығыш Афғанстанда һәм төньяҡ-көнбайыш Пакистанда, шулай уҡ пуштун диаспораһында таралған.
Пушту | |
Халыҡтың үҙенә үҙе биргән исеме |
پښتو |
---|---|
Илдәр | |
Регионы |
Пуштунистан |
Рәсми статусы |
Афғанстан |
Был телдә һөйләшеүселәр |
от 40 до 60 млн |
Телде белеүселәр |
33 |
Статус |
Хәүефһеҙ[1] |
Классификация | |
Категория | |
| |
Әлифба |
ғәрәп алфавиты пушту билдәләрен өҫтәү менән |
Тел коды | |
ГОСТ 7.75–97 |
пуш 550 |
ISO 639-1 | |
ISO 639-2 | |
ISO 639-3 |
pus — дөйөм |
Был телдә Википедия | |
Күп һанлы диалекттары бар, улар, төрлө классификациялар буйынса, ике, өс йәки дүрт төркөмгә берләшә.
Урыҫ телендә был телде билдәләү өсөн өс төп термин бар: пушту, пашто һәм афған.
«Пушту» хәҙерге ваҡытта урыҫ телле әҙәбиәттә был телдең төп атамаһы булып тора. Бындай форманың теүәл килеп сығышы билдәһеҙ. Моғайын, был телдең иҫкергән (Pushtu) атамаһының инглизсә транслитерацияһы.
Көньяҡ-көнбайыш диалекттарҙа (Ҡандағар, Харнай) «пашто» был телдең үҙатамаһы булып тора[2]. *Parsawā — «фарсы» һүҙе[3]. Төрлө диалекттарҙа үҙатамаһы икенсе төрлө яңғырай («Диалекттар» бүлегендә таблицаны ҡарағыҙ).
Был телдә һөйләшеүселәр урыҫса пуштундар йәки афғандар тип атала. Һуңғыһы милләте ниндәй булыуына ҡарамаҫтан, Афғанстанда йәшәгән бөтә кешеләрҙе лә аңлата. Пуштун үҙатамаһы — берлек һанда pəʂˈtu: n/pəxˈtu: n, күплек һанда pəʂˈta:ˌnə/pəxˈta:ˌnə; Пакистанда уларҙы шулай уҡ патхандар (pəˈʈʰɑ:n) тип тә атайҙар.
Пушту | Пашто | Афған |
---|---|---|
|
|
|
Паштола, башҡа көнсығыш-иран телдәрендә (памир телдәрендә) кеүек үк, енес категорияһы һәм тура һәм ситләтелгән килеш айырмаһы һаҡланған. Уларҙан тыш атама килеш бар. Килеш мөнәсәбәттәре ижектәр менән күрһәтелә. Фонетикала һәм һүҙлектә күрше һинд телдәренең йоғонтоһо һиҙелә.
Лексикаһы сығышы буйынса пуштун (мәҫәлән, «ورځ» wradz «көн»), фарсы («جسمان» ȃsemȃn «күк йөҙө») һәм һинд (kəṛkəy «тәҙрә», کهڑکی kʰiṛki) һүҙҙәренән тора.
Дин, фән һәм сәйәсәт өлкәләрендә ғәрәп лексикаһы өҫтөнлөк итә ((اجتماع ijtimȃ «йыйылыш, йәмғиәт»), ҡағиҙә булараҡ, фарсы аша үҙләштерелгән (шуның арҡаһында пуштула ҡайһы бер ғәрәп хәрефтәрендә фарсы әйтелеше һаҡлана — мәҫәлән.: مريض («ауырыу») ғәрәп телендә — marȋdˤ эмфатик" dˤ" менән, marȋz; اجتماع; ijtimȃʕ(un) («йәмғиәт, йыйылыш» тип фарсы һәм пуштула әйтәләр) ғәрәпсә тамаҡ менән әйтелә, пуштула «'айн» әйтелмәй: ijtimȃ.
Иран телдәре менән сағыштырғанда төп иран лексикаһы боронғо. Түбәндәге таблица был айырмалары күрһәтелә[4].
Башҡорт теленә тәржемәһе | Фарсы теле | Тажик теле | Шугнан теле | Рушан теле | Сарыколь теле | Вахан теле | Пушту | Осетин теле | Авестий теле |
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
«ул» | pesær (پسر) | писар | puts | puc | pɯts | putr | zo:j, zu:j (زوي) | furt | putra |
«ут» | ɒːtæʃ (اتش) | оташ | joːts | yuc | juts | rɯχniɡ | wo:r, o:r (اور) | art | âtar |
«һыу» | ɒːb (اب) | об | xats | xats | xats | jupk | ubə, obə (ابه) | don | aiwyô, ap |
«ҡул суғы» | dæst (دست) | даст | ðust | ðost | ðɯst | ðast | lɑ:s (لاس) | dus | zasta |
«табан» | pɒː (پا) | по | poːð | pu:ð | peð | puð | pxa, pʂa (پښه) | fad | ? |
«теш» | dændɒːn (دندان) | дандон | ðinðʉn | ðinðon | ðanðun | ðɯnðɯk | ɣɑ:x, ɣɑ:ʂ (غاښ) | dændag | ? |
«күҙ» | t͡ʃeʃm (چشم) | чашм | tsem | cam | tsem | tʂəʐm | stərɡa (سترګه) | cæstæ | chashman |
«ат» | æsb (اسب) | асп | voːrdʒ | vurdʒ | vurdʒ | jaʃ | ɑ:s (آس) | æfsæ | aspa |
«болот» | æbr (ابر) | абр | abri | abr | varm | mur | ʊrijədz (اوريځ) | ævragh | ? |
«бойҙай» | gændom (گندم) | гандум | ʒindam | ʒindam | ʒandam | ɣɯdim | ɣanəm (غانم) | mænæwæ | ? |
«ит» | ɡuʃt (گوشت) | гушт | ɡuːxt | ɡuːxt | ɡɯxt | ɡuʂt | ɣwəxa, ɣwəʂa (غوښه) | fid | ? |
«күп» | besjɒːr (بسيار) | бисёр | bisjoːr | ghak,fana | pɯr | təqi | ɖe:r, zijɑ:t (ډېر، زيات) | bewræ | paoiri, paoirîsh, pouru |
«бейек» | bolænd (بلند) | баланд | biland | biland | bɯland | bɯland | lwəɻ (لوړ) | bærzond | berezô, berezañt |
«алыҫ» | duːr (دور) | дур | ðar | ðar | ðar | ðir | ləre:, lərə (لره، لرې) | idard | dûra, dûrât |
«һәйбәт» | xuːb (خوب) | хуб | χub | bashand | tʃardʒ | baf | xə, ʂə (ښه) | xwarz | vohu |
«бәләкәй» | kuːtʃækʲ (كوچك)) | хурд | dzul | bucik | dzɯl | dzəqlai | ləɡ, ləʐ ((کوچینی[источник не указан 1770 дней])لږ) | minkhij | ? |
«һөйләргә» | goftæn (گفت), guːy- (گوی) | гуфтан, гӯй- | lʉvd | luvd | levd | xənak | wajəl (ويل) | dzorun | aoj-, mrû-, sangh- |
«эшләргә» | kʲærdæn (كرد), kon- (کن) | кардан, кун- | tʃiːd | tʃigo | tʃeiɡ | tsərak | kawəl (کول) | kænun | kar- |
«күрергә» | didæn (ديد), biːn- (بین) | дидан, бин- | wiːnt | wuːnt | wand | winɡ | li:dəl, wi:n- (ليدل، وینـ) | winun | dî- |
Афғанстанда милли тел булараҡ, Пушту илдең көнсығышында, көньяғында һәм көньяҡ-көнбайышында, шулай уҡ төньяҡта һәм көнбайышта айырым анклавтарҙа таралған. Төрлө баһалар буйынса, Пушту — Афғанстан халҡының 35 — 60 процентының туған теле[5][6][7][8][9].
Пакистанда пушту — төбәк теле, был телдә Пакистан халҡының яҡынса 15,42 проценты һөйләшә[10][11]. Пашту телендә һөйләшеүселәрҙең күпселеге Хайбер Пахтунхвала һәм ырыу-ҡәбиләләр төбәгендә, шулай уҡ Төньяҡ Белуджистанда тупланған. Бынан тыш, пуштула Пәнжәбтең Миянвали һәм Атток райондарында, шулай уҡ Карачи һәм Хәйҙәрабадтың ҙур диаспоралары һөйләшә[12][13].
Пуштун общиналары Тажикстанда, Джаммула һәм Кашмирҙа, Берләшкән Ғәрәп Әмирлектәрендә, Сәғүд Ғәрәбстанында, Ирандың төньяҡ-көнсығышында (башлыса Көнсығыш Хорозан өлкәләрендә, Афғанстан сигенә яҡын), шулай уҡ Америка Ҡушма Штаттарында, Бөйөк Британияла, Таиландта, Канадала, Германияла, Голландияла,, Швецияла, Австралияла, Японияла, Рәсәйҙә, Яңы Зеландияла, Ҡаҙағстанда һәм башҡа илдәрҙә бар[14][15][16][17][18][19][20].
Пуштуҙа түбәндәге һуҙыу (огласовка) ҡулланыла:
Калам Рахман Бабанан өҙөк:
زه رحمان په خپله ګرم يم چې مين يمه
چې دا نور ټوپن مې بولي ګرم په څه}}
Zə Rahmɑn pə xpəla gram jam t͡ʃe majan jama
t͡ʃe d̪ɑ nor ʈopan me boli gram pə t͡sə
«Мин, Рахман, ғашиҡ булыуымда үҙемде ғәйепләйем,
Ни өсөн һуң мине был донъя ғәйепләй?»
Мәҡәл (маталь):
اوبه په ډانګ نه بېليږي}}
Obə pə ḍāng na belegī
«Һыуҙы ҡойма менән кәртәләп алыу мөмкин түгел» (тәбиғи сәбәптәр буйынса нимә бергә булырға тейешлене айырып булмай.
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.