Яңы Зеландия

Яңы Зеландия (ингл. New Zealand, маори Aotearoa) — Тымыҡ океандың көньяҡ-көнсығышында урынлашҡан дәүләт.

Яңы Зеландия
New Zealand
Aotearoa

Флаг {{{Герб урынына}}}
Гимн: «God Defend New Zealand»
Үҙаллылыҡ датаһы	Доминион: 26 сентябрь 1907 Вестминстерский статуты: 11 декабрь 1931 (25 ноябрь 1947) Конституционный Указ: 13 декабрь 1986 ( Бөйөк Британия)
Рәсми телдәр	инглиз, маори, жестар теле
Баш ҡала	Веллингтон
Эре ҡалалар	Окленд, Веллингтон, Крайстчёрч, Гамильтон, Данидин, Тауранга
Идара итеү төрө	Конституцион монархия
Монарх Генерал-губернатор Премьер-министр	Елизавета II Джерри Матепараи Джон Кей
Территория • Бөтәһе • % һыу өҫтө	75 268 680 км² 2,1
Халыҡ • Һаны (2012) • Халыҡ тығыҙлығы	4 443 900 чел. (122) 16,0 чел./км²
ЭТП   • Бөтәһе (2008)   • Бер кешегә	146,028 млрд. долл. (58) 34 121 долл.
КПҮИ (2011)	▬ 0,908 (Бигерәк юғары) (5 урын)
Валюта	Яңы Зеландия доллары (NZD, Код 554)
Интернет-домены	.nz
Код ISO	NZ
МОК коды	NZL
Телефон коды	+64
Сәғәт бүлкәте	+12

Яңы Зеландия ике ҙур (Төньяҡ һәм Көньяҡ) һәм 700 тирәһе бәләкәй утрауҙан тора. Баш ҡалаһы — Веллингтон. Яңы Зеландияла 2012 йылда 4 443 900 кеше йәшәгән. Дәүләт конситуцион монархия һәм парламент демократияһы принциптарына ярашлы төҙөлгән. Яңы Зеландия донъяның иң уңышлы дәүләттәренең береһе.

Рәсми телдәр — инглиз, маори һәм яңы зеландия ым-ишара теле.

Унитар дәүләт, конституцион монархия.

17 районға бүленә, шуларҙың 9-ы Төньяҡ утрауҙа, 7-һе Көньяҡ утрауҙа, һәм берәүһе Чатем архипелагында урынлашҡан. Яңы Зеландия короллегенә Кук утрауы штаттары һәм Ниуэ, шулай уҡ Токелауҙың үҙидаралыҡһыҙ территорияһы һәм Росс Антарктида территорияһы инә.

Ике ҙур утрауҙа (Төньяҡ һәм Көньяҡ) һәм Тымыҡ океандың көньяҡ-көнбайышында бик күп (яҡынса 700) утрауҙарҙа урынлашҡан. Яңы Зеландияның төп үҙенсәлектәренең береһе — географик изоляция. Илдең иң яҡын күршеләре: көнбайышта — Тасман диңгеҙе менән айырылған Австралия (иң яҡын ара — яҡынса 1700 км); төньяҡта — Яңы Каледония утрауҙары территориялары (яҡынса 1450 км), Тонга (яҡынса 1850 км) һәм Фиджи (яҡынса 1900 км).

Үҫешкән иҡтисадлы сәнәғәт иле. 2017 йылда һатып алыу һәләте паритеты буйынса эске тулайым продукт күләме 189 миллиард АҠШ доллары тәшкил итә (йән башына яҡынса 39 000 АҠШ доллары). Аҡса берәмеге — яңы зеланд доллары.

Этимологияһы

Джеймс Кук төҙөгән Яңы Зеландияның тәүге картаһы

Маори халҡының, бында беренсе европалылар барлыҡҡа килгәнгә тиклем бирелгән атамаһы һаҡланмаған, әммә Төньяҡ утрауҙы маориҙар Те Ика-а-Мауи (маори Te Ika-a-Māui) тип атауы билдәле, уның «Мауиның балығы» тип тәржемә ителеүе ихтимал. Мауи — океанда ҙур балыҡ тотоп, һуңынан уны утрауға әйләнгәндергән маори легендаларындағы тәңре. Көньяҡ утрауҙың ике киң таралған атамаһы була: Те Ваи Паунаму (маори Te Wai Pounamu) һәм Те Вака-а-Мауи (маори Te Waka a Māui)^[1]. Беренсе атамаһын «нефрит һыу» тип, ә икенсеһен «Мауиның кәмәһе» тип тәржемә итергә мөмкин. XX быуат башына тиклем Төньяҡ утрауҙы ерле халҡы Аотеароа тип йөрөтәләр, ул «оҙон аҡ болот иле» (ao = «болот», tea = «аҡ», roa = «оҙон») тип тәржемә ителергә мөмкин, ә һуңғараҡ был атама бөтә ил өсөн маори телендә дөйөм ҡабул ителгән исемгә әйләнә^[2]{{sfn|King|2003|p=41}.

Яңы Зеландия ярҙарында булған беренсе европа дингеҙсеһе, голланд Абел Тасман, Яңы Зеландия көньяғында Көньяҡ Американың көньяғында урынлашҡан Утлы Ер архипелагындағы шул уҡ исемле утрау менән бәйле тип уйлап, уны «Staten Landt» тип атай^[3]. Нәҡ ошо атамаһы 1645 йылда голланд картографтары тарафынан Нидерланд провинцияларының береһе — Зеландия (нидерланд) (нидерл. Zeeland) хөрмәтенә латинса Nova Zeelandia һәм голландса Nieuw Zeeland тип үҙгәртелә^[4][5][6]. Һуңыраҡ британ диңгеҙсеһе Джеймс Кук үҙенең яҙмаларында New Zealand тигән инглиз телендәге версияһын ҡуллана, һәм ул илдең рәсми атамаһына әйләнә. Яңы Зеландияның русса атамаһы тарихи атаманың теүәл тәржемәһе булып тора.

Иртә европа картографтары утрауҙарҙы Төньяҡ, Урта (хәҙерге Көньяҡ) һәм Көньяҡ (Стюарт йәки Ракиура) тип атағандар^[7]. 1830 йылда ике төп утрау Төньяҡ һәм Көньяҡ тип атала башлай, 1907 йылға был атамалар булдырыла нығыналар^[8]. 2009 йылда Яңы Зеландияның географик атамалар советы төп утрауҙарҙың исемдәре бер ҡасан да формаль рәүештә билдәләнмәгән тип таба. 2013 йылда рәсми рәүештә Төньяҡ (йәки Te Ika-a-Maui) һәм Көньяҡ (йәки Te Waipounamu) тип атала^[9]. Маори һәм инглиз атамалары бер-береһен алмаштырып ҡулланыуы мөмкин.

Тарихы

Полинезия осоро

Маори халҡы, моғайын, Тайвандән Меланезияға күсенгән күскенселәрҙең вариҫтарылыр, улар Йәмғиәт утрауҙарына күсеп килгәндәр, унан күскенселәрҙең бер өлөшө Яңы Зеландияға киткәндәр.^[10]

Яңы Зеландия — иң һуңғы кешеләр менән төйәкләнгән урындарҙың береһе. Радиоуглерод анализы, урман ҡырҡыу тураһындағы дәлилдәр^[11] һәм маориҙарҙа ДНК-ның митохондриаль вариабеллеге^[12] буйынса беренсе көнсығыш полинезиясылар бында 1250—1300 йылдарҙа^[1][13], Көньяҡ Тымыҡ океан утрауҙарына ҙур сәйәхәттәрҙән һуң төпләнгәндәр^[14], тигән һығымтаға килергә була. Яйлап күсеп килгәндәрҙең үҙ мәҙәниәте һәм теле формалаша; хеҙмәттәшлек иткән, бер-береһе менән ярышҡан һәм һуғышҡан ивиға (ҡәбиләләр) һәм хапуға (ырыуҙар) бүленәләр. Ҡайһы бер маориҙар Чатем архипелагына күсеп киләләр (уны Рекоху тип йөрөтәләр), унда айырым мәҙәниәтле мориори халҡы булып китәләр^[15][16]. Мориори 1835—1862 йылдарҙа маори халҡының Таранаки ивиһы баҫып алыу һәм европалылар индергән ауырыуҙар һөҙөмтәһендә тулыһынса тиерлек юҡҡа сығалар. 1862 йылда бары тик 101 мориори ғына иҫән ҡала, ә һуңғы билдәле ысын мориори Томми Соломон 1933 йылда вафат була^[17].

Европа осоро

Яңы Зеландияға тәүге европалылар голланд Абел Тасман менән 1642 йылда карапта киләләр^[18]. Урындағы халыҡ менән бәрелештәр һөҙөмтәһендә команданың дүрт ағзаһы һәләк була, кәм тигәндә бер маори карчеттан ялана^[19]. Европалыларҙың сираттағы килеүе 1769 йылда ғына була: британ сәйәхәтсеһе Джеймс Кук утрауҙарҙың бөтә яр буйы һыҙатын тиерлек картаға төшөрә^[18]. Куктан һуң Яңы Зеландияға европа һәм төньяҡ америка кит аулаусылар һәм тюленгә һунар итеүселәр, шулай уҡ ағас, аҙыҡ-түлек, артефакттар, һыу өсөн аҙыҡ-түлек, металл ҡорал, ҡорал һәм башҡа тауарҙар менән алмашҡан сауҙа караптары килә^[20]. Был сауҙагәрҙәр маориҙарға картуф һәм мушкет алып килә, был халыҡтың ауыл хужалығы һәм хәрби йәшәү рәүешен тамырынан үҙгәртә. Картуф ышаныслы аҙыҡ сығанағына әүерелә һәм оҙайлы хәрби походтар үткәреү мөмкинлеген бирә^[21]. 1801-1840 йылдарҙа 600-ҙән ашыу һуғышты берләштергән ҡәбилә-ара мушкет һуғыштары һөҙөмтәһендә 30 000-дән 40 000-гә тиклем маори һәләк була^[22]. XIX быуат башынан христиан миссионерҙары Яңы Зеландияла төпләнә башлайҙар, аборигендарҙың күпселеген үҙ диндәренә ылыҡтыралар^[23]. XIX быуатта илдең автохтон халҡы тәүге контактҡа тиклемге кимәлдең 40 процентына тиклем кәмей; бының төп сәбәбе булып килтерелгән ауырыуҙар тора^[24].

1788 йылда капитан Артур Филлип, Яңы Зеландия ла ингән яңы британия колонияһы Яңы Көньяҡ Уэльс губернаторы вазифаһын биләй^[25]. Британия хөкүмәте Джеймс Басбиҙы 1832 йылда, төньяҡ маориҙарҙан петиция алғандан һуң, Яңы Зеландияла британия резиденты итеп тәғәйенләй^[26]. Өс йылдан һуң, Шарль де Тьерри француз ултырағы барлыҡҡа килеүен белгәс, маори ҡәбиләләре конфедерацияһы король Вильгельм IV-гә яҡлау һорап бойондороҡһоҙлоҡ тураһында декларация ебәрә^[26]. Сыуалыштар, яңы зеланд компанияһының Яңы Зеландияла төпләнеү тәҡдиме (ул ваҡытта утрауҙарға маориҙарҙан ерҙәр һатып алыу өсөн карап ебәргән була), һәм бойондороҡһоҙлоҡ иғлан итеү декларацияһының бәхәсле хоҡуҡи статусы колония эштәре буйынса министрлыҡты капитан Уильям Гобсонды Яңы Зеландияға Британия суверенитетын урынлаштырыу һәм маори халҡы менән килешеү төҙөү өсөн ебәрергә мәжбүр итә^[27]. Вайтанги килешеүе Бей-оф-Айлендс ҡултығында 1840 йылдың 6 февралендә менән төҙөлә^[28]. Яңы Зеландия компанияһының Веллингтонда бойондороҡһоҙ тораҡ пункты булдырырға тырышыуына^[29] һәм француз күскенселәре Акароала ер һатып алырға маташыуҙарына^[30] яуап итеп, Гобсон 1840 йылдың 21 майында бөтә Яңы Зеландия өҫтөндә Британия суверенитетын иғлан итә, әммә был ваҡытҡа Килешеүҙең бөтә күсермәләренә маориҙар ҡул ҡуймаған була^[31]. Бынан һуң иммигранттарҙың, бигерәк тә Британиянан килеүселәр, һаны арта башлай^[32].

Яңы Зеландия 1841 йылдың 3 майында Яңы Көньяҡ Уэльстан айырым колонияға әйләнә^[33]. 1852 йылда колония вәкиллек хөкүмәттен ала, ә ике йылдан һуң беренсе парламент ултырышы үтә^[34]. 1856 йылда колония үҙидаралыҡ ала, унда ерле халыҡҡа ҡарата сәйәсәттән башҡа бөтә эске мәсьәләләр үҙ аллы хәл ителә. Яңы Зеландия колониаль сәйәсәт буйынса контролде 1860-сы йылдар уртаһында ала^[34]. Көньяҡ утрау айырым колония төҙөргә теләүенән ҡурҡып, колония башлығы Альфред Дометт баш ҡаланы Оклендтан Кук боғаҙына күсереү тураһында ҡарар сығара^[35]. Веллингтон илдең үҙәгендә һәм уңайлы ҡултыҡта урынлашыуы өсөн яңы баш ҡала итеп һайлана. Парламенттың тәүге тапҡыр Веллингтонда ултырышы 1865 йылда була. Мигранттар һаны артыу менән ер өсөн конфликттар сыға, һөҙөмтәлә Яңы Зеландияла 1860—1870 йылдарҙағы ер һуғыштары башлана, шуның һөҙөмтәлә маориҙарҙан күп ерҙәр тартып алына^[36].

1891 йылда илдә Джон Балланс рәйеслеге аҫтында беренсе сәйәси партия — Либераль партия власҡа килә. Һуңыраҡ Ричард Седдон етәкселегендәге либераль хөкүмәт күп кенә мөһим социаль-экономик закондар ҡабул итә. 1893 йылда Яңы Зеландия донъяла бөтә ҡатын-ҡыҙҙарға һайлау хоҡуғы биргән беренсе ил була^[37] һәм 1894 йылда бөтә донъяла беренсе эш биреүселәр һәм профсоюздар араһындағы бәхәстәрҙе хәл итеү буйынса беренсе закон ҡабул итә^[38]. 1898 йылда Седдон хөкүмәте Бөйөк Британия империяһында беренсе булып ҡартлыҡ буйынса пенсия тураһында закон ҡабул итә.

1907 йылда Яңы Зеландия парламенты үтенесе буйынса король Эдуард VII уны Британия империяһының доминионы тип иғлан итә^[39][40]. Вестминстер статуты 1947 йылда ҡабул ителә һәм Яңы Зеландияны Британия парламентының мотлаҡ ғәмәлдәренән алып ташлай ^[34].

География

Географик урынлашыуы

Яңы Зеландия, космостан күренеш

Яңы Зеландия Тымыҡ океандың көньяҡ-көнбайышында Полинезия өсмөйөшөндә һыу ярымшарының үҙәк төбәгендә урынлашҡан^[41]. Илдең төп территорияһы Кук боғаҙы^[41] (иң тар урынының киңлеге 22,5 км) менән айырылған Көнъяҡ утрауҙан һәм Төньяҡ утрауҙан тора^[42]. Утрауҙарҙың көнбайыш ярын Тасман диңгеҙе, илдең ҡалған ярҙарын Тымыҡ океан йыуа. Ике төп утрауҙан тыш, Яңы Зеландияның 700-гә яҡын утрауы бар, уларҙың күпселегендә кеше йәшәмәй. Шуларҙың иң ҙуры — Стюарт утрауы, Антипод утрауҙары, Окленд утрауы, Баунти утрауҙары, Кэмпбелл утрауҙары, Чатем архипелагы һәм Кермадек утрауҙары. Илдең дөйөм майҙаны — 268 680 км². Был уны ҙурлығы буйынса Италияға йәки Японияға ҡарағанда бәләкәйерәк, әммә Бөйөк Британиянан бер аҙ ҙурыраҡ итә. Яңы Зеландияның яр буйы һыҙатының оҙонлоғо 15 134 километр тәшкил итә.

Көнъяҡ утрау — Яңы Зеландияның иң ҙур утрауы һәм ҙурлығы буйынса планетала 12-се утрау, майҙаны 150 437^[43] км². Утрауҙа ил халҡының яҡынса дүрттән бер өлөшө йәшәй. Утрау буйлап төньяҡтан көньяҡҡа табан Көньяҡ Альп тауҙарының һыртын һуҙылған, уның иң бейек түбәһе (3724 м) — Кук тауы (икенсе рәсми исеме — Аораки)^[44][45]. Бынан тыш, Көньяҡ утрауҙа бейеклеге 3000 метрҙан ашыу булған тағы 18 түбә бар. Утрауҙың көнсығыш өлөшө тигеҙерәк һәм тулыһынса тиерлек ауыл хужалығы ерҙәре менән биләнгән. Утрауҙың көнбайыш ярында халыҡ күпкә кәмерәк. Бында флора һәм фауна менән кеше ҡағылмаған тәбиғәттең байтаҡ массивтары һаҡланған. Көнбайыш өлөшө шулай уҡ Көньяҡ Альп тауҙары битләүҙәренән туранан-тура Тасман диңгеҙенә төшкән күп һанлы милли парктары, фьордтары һәм боҙлоҡтары менән билдәле. Утрауҙың иң ҙур күле — Те-Анау (ҙурлығы буйынса Яңы Зеландияла икенсе күл).

Майҙаны 113 729^[43] км² булған Төньяҡ утрау — ҙурлығы буйынса планетала 14-се утрау. Утрау Көньяҡ утрауға ҡарағанда күпкә тауһыҙыраҡ, һәм тораҡ пункттар һәм диңгеҙ порттары төҙөү өсөн уңайлыраҡ, шуға күрә бында күпселек ил халҡы йәшәй һәм бында илдең иң ҙур ҡалалары урынлашҡан. Төньяҡ утрауҙың иң бейек нөктәһе — 2797 метр бейеклектәге Руапеху әүҙем вулканы. Төньяҡ утрауға юғары вулкан әүҙемлеге хас: унда илдең алты вулкан зонаһынан бишәүһе урынлашҡан. Төньяҡ утрауҙың үҙәгендә Таупо күле урынлашҡан, ул Яңы Зеландияның иң ҙур күле. Унан Уаикато йылғаһы барлыҡҡа килә, уның оҙонлоғо 425 километр тәшкил итә, һәм был Яңы Зеландияның иң оҙон йылғаһы булып тора.

Рельефы

Яңы Зеландия рельефы — башлыса текә ҡалҡыулыҡтар (Төньяҡ утрауҙа) һәм тауҙар (Көньяҡ утрауҙа) менән сағылған^[46]. Ил территорияһының 75 проценттан ашыуы диңгеҙ кимәленән 200 метрҙан ашыу бейеклектә ята. Төньяҡ утрауҙың күпселек тауҙары 1700 м бейеклектән артмайм^[46]. Көньяҡ утрауҙың 19 түбәһенең бейеклеге 3000 метрҙан ашыум^[46]. Төньяҡ утрауҙың яр буйы райондары киң үҙәндәрҙән тора. Көньяҡ утрауҙың көнбайыш ярында фьордтар бар. Тигеҙлектәр ил территорияһының яҡынса 10 процентын биләй^[47].

Климаты

Яңы Зеландия климаты Төньяҡ утрауҙың төньяғындағы йылы субтропиктан, көньяҡта һәм Көньяҡ утрауҙың үҙәк райондарында уртаса һалҡын булғанға тиклем үҙгәрә; таулы райондарҙа ҡырыҫ альп климаты өҫтөнлөк итә. Бейек Көньяҡ Альп тауҙары илде икегә бүлә һәм, көнбайыш елдәргә юлды ҡамасаулап, уны ике төрлө климат зонаһына бүлә. Көньяҡ утрауҙың көнбайыш яры — илдең иң дымлы өлөшө; унан ни бары 100 километр алыҫлыҡта урынлашҡан көнсығыш өлөшө — иң ҡороһо.

Австралия һәм Яңы Зеландия араһында Тасман диңгеҙе аша үткән Көнсығыш Австралия ағымы утрауҙарҙың һәм Австралияның көнсығыш яры климатын йылыраҡ һәм дымлы, субтропик урынына тропик итә; был тропик диңгеҙ фаунаһының Австралия һәм Яңы Зеландияның көньяҡ-көнсығыш яр буйындағы субтропик райондарға таралыуына булышлыҡ итә.

Яңы Зеландияның күпселек өлөшөндә яуым-төшөм йылына 600—1600 миллиметр тәшкил итә. Ҡоро йәйге осорҙан тыш, улар йыл дауамында сағыштырмаса тигеҙ бүленә.

Уртаса йыллыҡ температура көньяҡта +10 °C, төньяҡта +16 °C тиклем. Иң һыуыҡ ай — июль, ә иң йылы айҙар — ғинуар һәм февраль. Яңы Зеландияның төньяғында ҡышҡы һәм йәйге температура араһындағы айырма әллә ни ҙур түгел, әммә көньяҡта һәм тау итәгендә айырма 14 °C етә. Илдең таулы райондарында бейеклек күтәрелеү менән температура ҡырҡа түбәнәйә, һәр 100 метр һайын яҡынса 0,7 градусҡа.

Иҫкәрмәләр

1. Mein Smith, 2005, p. 6
2. Hay, Maclagan, Gordon, 2008, p. 72
3. Wilson, John European discovery of New Zealand – Tasman's achievement  (билдәһеҙ). Te Ara: The Encyclopedia of New Zealand (март 2009). Дата обращения: 24 ғинуар 2011.
4. A Note on the two ‘New Zealands’ (ингл.). Mapforum. Дата обращения: 12 декабрь 2008. Архивировано 21 август 2011 года. 2011 йыл 21 июль архивланған.
5. Wilson, John Tasman’s achievement  (билдәһеҙ). Te Ara – the Encyclopedia of New Zealand (сентябрь 2007). Дата обращения: 16 февраль 2008.
6. Mackay, Duncan. The Search For The Southern Land // The New Zealand Book Of Events (билдәһеҙ) / Fraser, B.. — Auckland: Reed Methuen (инг.)баш., 1986. — С. 52—54.
7. Brunner, Thomas (инг.)баш. The Great Journey: an expedition to explore the interior of the Middle Island, New Zealand, 1846-8 (инг.). — Royal Geographical Society, 1851.
8. McKinnon, Malcolm Place names – Naming the country and the main islands  (билдәһеҙ). Te Ara – the Encyclopedia of New Zealand (ноябрь 2009). Дата обращения: 24 ғинуар 2011.
9. New Zealand Government (10 October 2013). Names of NZ’s two main islands formalised. Пресс-релиз.
10. Wilmshurst, J. M.; Hunt, T. L.; Lipo, C. P.; Anderson, A. J. High-precision radiocarbon dating shows recent and rapid initial human colonization of East Polynesia (инг.) // Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America : journal. — 2010. — Т. 108. — № 5. — С. 1815. — DOI:10.1073/pnas.1015876108 — Bibcode: 2011PNAS..108.1815W
11. McGlone, M.; Wilmshurst, J. M. Dating initial Maori environmental impact in New Zealand (инг.) // Quaternary International (инг.)баш. : journal. — 1999. — Т. 59. — С. 5—0. — DOI:10.1016/S1040-6182(98)00067-6
12. Murray-McIntosh, Rosalind P.; Scrimshaw, Brian J.; Hatfield, Peter J.; Penny, David Testing migration patterns and estimating founding population size in Polynesia by using human mtDNA sequences (инг.) // Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America : journal. — 1998. — Т. 95. — № 15. — С. 9047—9052. — DOI:10.1073/pnas.95.15.9047 — Bibcode: 1998PNAS...95.9047M
13. Wilmshurst, J. M.; Anderson, A. J.; Higham, T. F. G.; Worthy, T. H. Dating the late prehistoric dispersal of Polynesians to New Zealand using the commensal Pacific rat (инг.) // Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America : journal. — 2008. — Т. 105. — № 22. — С. 7676. — DOI:10.1073/pnas.0801507105 — Bibcode: 2008PNAS..105.7676W
14. Moodley, Y.; Linz, B.; Yamaoka, Y.; Windsor, H. M.; Breurec, S.; Wu, J. -Y.; Maady, A.; Bernhöft, S.; Thiberge, J. -M.; Phuanukoonnon, S.; Jobb, G.; Siba, P.; Graham, D. Y.; Marshall, B. J.; Achtman, M. The Peopling of the Pacific from a Bacterial Perspective (инг.) // Science : journal. — 2009. — Т. 323. — № 5913. — С. 527—530. — DOI:10.1126/science.1166083 — Bibcode: 2009Sci...323..527M — PMID 19164753.
15. Clark, Ross. Moriori and Māori: The Linguistic Evidence // The Origins of the First New Zealanders (билдәһеҙ) / Sutton, Douglas. — Auckland: Auckland University Press (инг.)баш., 1994. — С. 123—135.
16. Davis, Denise The impact of new arrivals  (билдәһеҙ). Te Ara Encyclopedia of New Zealand (сентябрь 2007). Дата обращения: 30 апрель 2010.
17. Davis, Denise; Solomon, Māui 'Moriori – The impact of new arrivals'  (билдәһеҙ). Te Ara – the Encyclopedia of New Zealand (март 2009). Дата обращения: 23 март 2011.
18. Mein Smith, 2005, p. 23
19. Salmond, Anne (инг.)баш. Two Worlds: First Meetings Between Maori and Europeans 1642–1772 (инг.). — Auckland: Penguin Books. — P. 82. — ISBN 0-670-83298-7.
20. King, 2003, p. 122
21. Fitzpatrick, John Food, warfare and the impact of Atlantic capitalism in Aotearo/New Zealand (инг.) // Australasian Political Studies Association Conference: APSA 2004 Conference Papers : journal. — 2004. Архивировано из первоисточника 11 май 2011.
22. Brailsford, Barry. Arrows of Plague (билдәһеҙ). — Wellington: Hick Smith and Sons, 1972. — С. 35. — ISBN 0-456-01060-2.
23. Wagstrom, Thor. Broken Tongues and Foreign Hearts // Indigenous Peoples and Religious Change (билдәһеҙ) / Brock, Peggy. — Boston: Brill Academic Publishers, 2005. — С. 71 and 73. — ISBN 978-90-04-13899-5.
24. Lange, Raeburn. May the people live: a history of Māori health development 1900–1920 (инг.). — Auckland University Press (инг.)баш., 1999. — P. 18. — ISBN 978-1-86940-214-3.
25. A Nation sub-divided  (билдәһеҙ). Australian Heritage. Heritage Australia Publishing (2011). Дата обращения: 27 декабрь 2014. Архивировано из оригинала 28 февраль 2015 года.
26. Rutherford, James (April 2009), "Busby, James", in McLintock, Alexander, from An Encyclopaedia of New Zealand, Te Ara – the Encyclopedia of New Zealand, <http://teara.govt.nz/en/1966/busby-james/1>. Проверено 7 ғинуар 2011.
27. McLintock, Alexander, ed. (April 2009), "Sir George Gipps", from An Encyclopaedia of New Zealand, Te Ara – the Encyclopedia of New Zealand, <http://TeAra.govt.nz/en/1966/gipps-sir-george/1>. Проверено 7 ғинуар 2011.
28. Wilson, John Government and nation – The origins of nationhood  (билдәһеҙ). Te Ara – the Encyclopedia of New Zealand (март 2009). Дата обращения: 7 ғинуар 2011.
29. McLintock, Alexander, ed. (April 2009), "Settlement from 1840 to 1852", from An Encyclopaedia of New Zealand, Te Ara – the Encyclopedia of New Zealand, <http://teara.govt.nz/en/1966/land-settlement/3>. Проверено 7 ғинуар 2011.
30. Foster, Bernard (April 2009), "Akaroa, French Settlement At", in McLintock, Alexander, from An Encyclopaedia of New Zealand, Te Ara – the Encyclopedia of New Zealand, <http://teara.govt.nz/en/1966/akaroa-french-settlement-at/1>. Проверено 7 ғинуар 2011.
31. Simpson, K (September 2010), "Hobson, William – Biography", in McLintock, Alexander, from the Dictionary of New Zealand Biography, Te Ara – the Encyclopedia of New Zealand, <http://teara.govt.nz/en/biographies/1h29/1>. Проверено 7 ғинуар 2011.
32. Phillips, Jock British immigration and the New Zealand Company  (билдәһеҙ). Te Ara – the Encyclopedia of New Zealand (апрель 2010). Дата обращения: 7 ғинуар 2011.
33. Crown colony era – the Governor-General  (билдәһеҙ). Ministry for Culture and Heritage (март 2009). Дата обращения: 7 ғинуар 2011.
34. Wilson, John Government and nation – The constitution  (билдәһеҙ). Te Ara – the Encyclopedia of New Zealand (март 2009). Дата обращения: 2 февраль 2011.
35. Temple, Philip (инг.)баш. Wellington Yesterday (билдәһеҙ). — John McIndoe, 1980. — ISBN 0-86868-012-5.
36. New Zealand's 19th-century wars – overview  (билдәһеҙ). Ministry for Culture and Heritage (апрель 2009). Дата обращения: 7 ғинуар 2011.
37. Wilson., John History – Liberal to Labour  (билдәһеҙ). Te Ara – the Encyclopedia of New Zealand (март 2009). Дата обращения: 2 февраль 2011.
38. Boxall, Peter; Haynes, Peter Strategy and Trade Union Effectiveness in a Neo-liberal Environment (инг.) // British Journal of Industrial Relations : journal. — 1997. — Т. 35. — № 4. — С. 567—591. — DOI:10.1111/1467-8543.00069 Архивировано из первоисточника 11 май 2011.
39. Commonwealth and Colonial Law by Kenneth Roberts-Wray, London, Stevens, 1966. P. 888
40. Proclamation of 9 September 1907, S.R.O. Rev. XVI, 867.
41. Новая Зеландия (государство)  (билдәһеҙ). Большая советская энциклопедия. Дата обращения: 29 август 2015.
42. The Sea Floor  (билдәһеҙ). Te Ara: энциклопедия Новой Зеландии^[en]. Дата обращения: 29 август 2015.
43. Quick Facts - Land and Environment : Geography - Physical Features  (билдәһеҙ) (недоступная ссылка — история). Statistics New Zealand (2000). Дата обращения: 13 август 2012. Архивировано 14 октябрь 2012 года. 2013 йыл 8 апрель архивланған.
44. Southern Alps - Peakbagger.com  (билдәһеҙ). www.peakbagger.com. Дата обращения: 15 февраль 2019.
45. Height of NZ's tallest peak Aoraki/Mt Cook slashed by 30m (ингл.) (15 ғинуар 2014). Дата обращения: 15 февраль 2019.
46. Ҡалып:Te Ara
47. НОВАЯ ЗЕЛАНДИЯ | Энциклопедия Кругосвет  (урыҫ). www.krugosvet.ru. Дата обращения: 30 июль 2021.