From Wikipedia, the free encyclopedia
El sustratu vascu nes llingües romániques entiende tolos fenómenos d'interferencia llingüística del vascu o euskera (o más correutamente'l so antecesor históricu, protoeuskera, pre-protoeuskera o prerrománicu) sobre delles variantes romances de la península ibérica y dalgunes de les llingües romances que-y asocedieron como llingües falaes.
Una teoría bien popular a principios del sieglu XX sobre la diverxencia de les llingües romániques ye la teoría del sustratu, según la cual unu de los motivos de diversificación ye que'l llatín de los conquistadores fuera aprendíu de manera imperfecta o siquier influyíu pola llingua prerromana autóctona de cada rexón a la que se llevó'l llatín. Acordies con esi enfoque tratar d'esplicar delles carauterístiques específiques de les llingües romániques de la península Ibérica y del gascón (SO de Francia) como resultáu de tresferencia de carauterístiques llingüístiques del vascu a diches llingües.
Recíprocamente, nel euskera apréciase un fortísimo impautu del llatín nel so léxicu avezáu, qu'hasta ciertu puntu llevó a l'ampliación del inventariu fonolóxicu del euskera. Desque se produció'l primer contautu col llatín, en redol al sieglu II e. C., el euskera y les llingües romances influyéronse mutuamente, de distintes maneres, anque especialmente en forma de préstamu léxicu. Obviamente, la influencia producióse sobremanera dende'l llatín escontra'l euskera, pero tamién esisten delles aportaciones vasques a les Llingües romániques (al aragonés, al castellán y al gascón principalmente).
Los datos históricos confirmen claramente la idea de Coromines de que la llingua vasca tuvo una gran vitalidá y prestíu na Baxa Antigüedá y Alta Edá Media, y el territoriu en que se falaba yera notablemente más ampliu que l'actual, estendiéndose a lo menos al norte d'Aragón y la Cataluña noroccidental, según a gran parte de Gascuña (suroeste de Francia). Mientres un curtiu periodu de tiempu mientres el s. X, el Reinu de Navarra foi'l reinu más fuerte de la península Ibérica, polo que tuvo un papel destacáu nel entamu de la "Reconquista" y el Camín de Santiago, en plenu apoxéu entós, percorría precisamente la ruta dende Aquitania a Galicia pasando pola actual Comunidá Foral de Navarra y la Comunidá Autónoma Vasca.
Per otra parte, María Teresa Echenique considera que dende los primeros sieglos de la era actual, siempres hubo falantes billingües vascu-romances na zona de fala vasca, lo que facilitaría la influencia mutua. Echenique presupon qu'esistió continuum de variedaes romániques del norte d'España (dende'l gallegu al catalán) nel que participaríen variedaes romances nel País Vascu.
El castellán ye una llingua romance del grupu ibéricu, que'l so orixe ye popularmente acomuñáu col condáu de Castiella, nes actuales provincies de Burgos, Vizcaya y Álava[1] y col reinu medieval de Castiella, qu'incluyía aproximao l'actual provincia de Burgos y les comunidaes autónomes del País Vascu, La Rioxa y Cantabria, n'España; el centru del antiguu reinu ye la zona de La Bureba, onde se topa'l corredor de la Bureba, pasu obligáu pa entrar al pandu ibéricu dende'l norte peninsular, esto ye, dende Europa. Nesta área supónse que se falaba euskera davezu nel sieglu V, cuando s'empezar a considerar un "fala" bárbara y el llatín como llingua culta y escrita mesma de la cristiandá. Según la tesis de Ramón Menéndez Pidal, la fala romance de toa esta zona tuvo una gran influencia, especialmente en fonética, nel romance faláu na ciudá de Toledo, a partir del cual creóse'l primer estándar escritu del español nel sieglu XIII. Sicasí, otros autores, como Manuel Criado de Val, consideren que'l mozárabe faláu en Toledo antes de la conquista castellana, mal conocíu, foi más importante na formación del español.
Supónse que nesta dómina'l llatín yera faláu y escritu poles clases cultes, como llingua d'Estáu tresmisora de cultura escrita, ente que l'euskera caltener popularmente en zones rurales - yera solamente un "fala", pos nun se manifestaba por escritu - y reforzábase poles repoblaciones con "navarros" mientres la Reconquista. Por ello nun ye estrañu que los testos más antiguos en llingua romance del centro-norte de la península Ibérica que se conocen, les Gloses Emilianenses, de finales del sieglu X o principios del sieglu XI, que se caltienen nel Monesteriu de Yuso, en San Millán de la Cogolla (La Rioxa), incluyan nomes personales y frases n'euskera.
Históricamente les variedaes de navarru-aragonés son falar romances que tuvieron un mayor contautu col euskera. Estes variedaes presenten igualmente dellos de los cambeos fonéticos del castellán que fueron atribuyíos a una posible influencia vasca.
La presencia d'un sustratu vascu-aquitano en dómina romana paez más claramente documentada al norte de los Pirineos que al sur. De fechu la moderna rexón de Gascuña y la variedá d'occitanu autóctona de dicha rexón, el gascón, deben el so nome al topónimu Wasconia, claramente rellacionáu col etnónimo vasconos, de que'l so nome derivar el gentilico "vascu".
El gascón ye la variedá más diverxente d'occitanu y dalgunos de les sos traces, como l'aspiración de f- inicial, trataron de ser esplicaos por influencia del sustratu vascu. Tien De recordase igualmente qu'una forma de gascón, l'aranés, ye cooficial nos valles pirenaicos de la Cataluña noroccidental (Val d'Aran), una rexón onde s'atestigua la presencia de topónimos d'orixe vascu mientres la Edá Media.
A nivel fonéticu podemos estremar dos árees d'influencia de tipu vascu o vascoide:
Les traces fonétiques de más probable influencia vasca seríen los siguientes:
La cuestión de los cinco vocales foi bien aldericada por considerar se que ye un esquema bien común y que por azar les diptongaciones en ‘ie’ y ‘ue’ conduciríen a un esquema coincidente col vascu. Sicasí, argumentóse tamién qu'esta evolución sería causada precisamente porque los falantes falaben estremando namái cinco vocales (Alarcos).
Sobre'l betacismu tamién hubo alderique. Hai tracamundiu ente /b/ y /v/ tamién en francés, italianu y portugués, pero namái en posición intervocálica y fundiéndose en /v/; ente qu'en castellán el tracamundiu ye escontra /b/ y dase en toles posiciones. Pero sí se detecta'l betacismu nel aragonés, nel asturianu, nel gallegu y en dialeutos del catalán. Dámaso Alonso prefier entender el fenómenu non como vascu, sinón d'un hipotéticu sustratu del norte d'España, ente que Martinet considerar d'orixe vascu y que depués el castellán espublizaría esta traza.
Tamién hubo un gran alderique sobre la inclusión de la cayida de f- inicial. Un problema ye que la ortografía medieval castellana ye ambigua y que una esplícita F escrita nun dexa refugar una pronunciación aspirada de /h/, de la mesma manera que na actualidá una grafía H nun implica que se pronuncie una aspiración.[2] Sía que non, rescampla que ye un fenómenu que'l so epicentru ta na zona vasca y, ello ye que detéctase en asturianu oriental, montañés y en gascón (nel que la f cayó en toles posiciones). Nel mesmu sentíu, yá Menéndez Pidal señaló que'l fenómenu detectar dende'l s. IX precisamente na zona castellana estremera cola llingua vasca (la Rioja, norte de Burgos, Cantabria) y que depués esta pronunciación foise estendiendo ya imponiendo sobre los demás dialeutos castellanos. Sicasí, otru romance vecín, l'aragonés, caltién la f inicial. Por eso, anque Rohlfs indica que tamién se detecta nel sur d'Italia, esto postreru paez un fenómenu ensin rellacionar y l'opinión xeneralizada ye que sí ye una influencia vasca.[3]
Otros fenómenos son pocu escamplaes. Asina se comentó que'l reforzamientu de la r- en posición inicial, onde namái s'almite la pronunciación de vibrante múltiple, pudiera tar rellacionada cola ausencia de r- inicial n'euskera. Esti fenómenu podría tar rellacionáu col del catalán y l'asturlleonés, onde inclusive se detecta un reforzamientu paralelu de /l/ (lat. ‘lluna’ cat. y ast. lluna; lat. ‘lupus’ cat. ‘llop', ast. llobu), pero ye difícil esplicalo como influencia vasca cuando'l euskera precisamente evita estos entamos añadiendo una vocal protética.
Tamién se detectaron serios nicios de que nes zones d'América onde hubo una importante inmigración de población vasca, quedaría influencia a nivel fonéticu. Asina s'esplicaría la pronunciación asibilada de les vibrantes 'r' y 'rr' de Chile y zones d'Arxentina, Bolivia y Paraguay, yá que n'España esta pronunciación se documenta precisamente nel País Vascu, Navarra y La Rioxa.
A lo último, queda por destacar el timbre de la /s/ española y la so oposición al fonema /θ/ (zeta); distinción que tamién podríamos venceyar al vascuenciu. Igual que n'euskera, el fonema /s/ del español non seseante suel ser apicoalveolar, articuláu cola punta de la llingua escontra los alveolos y una posición llingual cóncava. L'español non yá comparte'l mesmu tipu de /s/ col euskera, amás (en zones non seseantes) el castellán estrema /s/ d'un fonema interdental /θ/ (zeta) de cuenta que "coser" suena distintu de "cocer" y "amburar" distintu a "abrazar".
En dómina medieval, el euskera tuvo una fuerte influencia na llingua castellana, que foi perdiendo a partir del s. XV. Asina s'atopa en términos de respetu como'l personaxe del Cantar del Mio Cid 'Minaya Álvar Fáñez' o 'Miecha don Ordonio'; onde Minaya ta por 'el mio hermanu' y Miecha por 'el mio padre'. Minaya de eusk. anaia ('hermanu') y Miecha de aita ('padre'), términu con variantes 'eita', 'ecta', 'echa' en documentos medievales y que ye'l que da orixe a los topónimos col prefixu 'cha' como 'Chamartín' (vide infra). Ye bultable'l númberu de términos vascos na poesía del rioxanu Gonzalo de Berceo (enllaz rotu disponible n'Internet Archive; ver l'historial y la última versión). (s. XIII) como 'azcona' ('llanza'), 'gabe' ('llocu', 'priváu'; eusk. gabe 'ensin'), 'socarrar' , 'zatico'[4] ('zoquete') o la espresión 'Don Bildur' pa mentar al diañu[5](eusk. beldur 'mieu'). Per otra parte, tamién pueden atopase préstamos na xíriga de los fabricantes de triyos de Cantalejo, Segovia, denomada gacería y na xíriga de los canteros de Pontevedra, fala dos arxinas y de los canteros de Cantabria, la pantoja.
Tamién atopamos términos específicamente vascos, como aurresku, chistu, zorcico, chacolín o pacharán; términos d'usu dialeutal nel País Vascu (larra 'prau'), o préstamos bien recién fácilmente reconocibles como euskéricos, tales como aberzale, lendakari o zulo.
Otros términos son posibles pero pocu escamplaes:
N'otros casos hai pallabres nes que s'abarrunta la intervención d'un sustratu vascu o vascoide. Asina, el términu regueru correspondería al llatín hispánicu arrugia (Pliniu'l Vieyu), que Tagliavini considera d'un estratu preindoeuropeo (con paralelos nos Alpes que conducen a una protoforma *rogia), que la so forma hispana correspondería a un sustratu de tipu vascu qu'esplicaría la vocal a- protética. Con tou, esti tipu de términos pasaría a los romances peninsulares non direutamente dende una llingua vasca, sinón dende'l llatín dialeutal de Hispania.
Pueblos del pandu, especialmente na provincia d'Ávila, como Mingorría, Niharra, los múltiples Narros y Naharros, tolos Blasco y Muño: Muñogalindo, Muñana, Mengamuñoz, Muñogrande, Muñotello, Muñomer, Blasconuño. Pueblos de Segovia y Madrid del tipu Gasconos. Los que terminen en –eta (francés –ette), –egi (francés –eguy), –aga, –arra, –aca, -edo y –fola, o los qu'empiecen por nava o naba en vascu llanura próxima al monte, aguada, depresión, ribayu (topónimos bien comunes tamién n'Ávila). La presencia d'estos topónimos en zones como Ávila, consideraes fuera de la llende de la influencia vasca, débese, sicasí, a repoblaciones realizaes mientres la Edá Media con colonos procedentes del norte de la península y de Gascuña. El mesmu fenómenu atópase en dellos otros llugares, más aisllaos, de Castiella La Mancha y Castiella y Llión. Sicasí, la presencia de topónimos vascos n'Aragón, Cataluña y el norte de Castiella, tales como valle d'Arán ("valle" n'euskera), Bisaurín, ..., sí que se rellaciona con poblaciones estables de falantes neses zones.
Otru tipu de topónimos vascos bien estendíu son los que tienen un entamu en Cha- siguíu d'un nome de persona, tal que amosó Menéndez Pidal. Ello ye debíu al ampliu usu que tuvo na Edá Media l'apellativu vascu 'echa' (eusk. actual 'aita') "padre" como títulu honoríficu. Ente estos topónimos tenemos Chamartín (unu en Madrid, otru n'Ávila), Chaherrero (Ávila), Chagarcía (Salamanca), Muñochas (Ávila) o Chavela (Madrid; el nome Bela, o Vela, ye un nome vascu d'usu bien estendíu nel medievu).
Na Sierra d'Ávila, nes proximidaes de la llocalidá de Narrillos del Rebollar, atópase'l Cuetu de Gorría (eusk. "mendi gorri"). Otros topónimos d'esta zona d'Ávila son: Garoza y Muñez.
Amás de los apellíos fácilmente reconocibles como vascos y que s'atopen con normalidá como apellíos españoles (p. ex. Mendizábal) son numberosos los apellíos vascos incorporaos a la onomástica española.
La más esitosa aportación del euskera a l'antroponimia mundial ye'l nome de Javier. Provién del pueblu de Javier (Navarra) y popularizóse porque naciendo ellí, Francisco de Jaso tomó como nome relixosu'l de Francisco de Javier. Javier ye un topónimu que ye una de les diverses variantes de Etxeberri 'casa nueva'. Pela so parte, l'apellíu García (formes antigües: Garsea, Garzea) podría tener etimoloxía vasca, créese que provién de gaztea 'el mozu' o de hartz 'osu'. De primeres foi usáu como nome (García o Garcés) pero, al cabu de los años, al prohibise l'usu de nomes non cristianos, pasar a usar como apellíu; [ensin referencies] sicasí Koldo Mitxelena nun considera segura esta rellación.
Otros conocíos apellíos con etimoloxía vasca son: Aznar (forma antigua Azenari), de aze(a)ri 'foín'; Barrios, de Berrioz (nuevu caserío formáu pola unión matrimonial ente miembros de dos caseríos vecinos); Bolívar, de bolin-ibar 'vega del molín'; Cortázar, de korta-zahar 'establu vieyu'; Mendoza, de mendo(i)tz 'cuetu, collada'; Ochoa, de otsoa 'el llobu'; Ortiz, adautación vasca del patronímicu de Fortuño.
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
