Remove ads
El gascón[1] (deriváu de «wascon») ye la variedá llingüística propia del triángulu» aquitanu, inscrita nel espaciu llingüísticu galorrománico. Considérase xeneralmente un dialeutu del occitanu, anque dalgunos dan-y categoría de llingua propia.
| gascon | |||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Faláu en | |||||||||||
| Faláu en | Francia y España | ||||||||||
| Númberu de falantes | |||||||||||
| |||||||||||
| Datos | |||||||||||
| Familia | occitanu | ||||||||||
| Estáu de vulnerabilidá | 3 definitivamente en peligru | ||||||||||
| Sistema d'escritura | alfabetu llatín | ||||||||||
| Códigos | |||||||||||
| ISO 639-3 | gsc | ||||||||||
.svg) | |||||||||||
 | |||||||||||
Nel sieglu XIV llamábase-y «llingua rara», lengatge estranh (nes Lleis d'Amor, Leys d'Amor). El trovador Raimbaut de Vaqueires escribió en gascón una de les estrofes de la so Descort plurillingüe al llau d'una «provenzal». Nel sieglu XIII, tamién fixo'l trovador catalán Cerverí de Girona un poema multilingue entemeciendo versos en dellos idiomes: provenzal, francés, galaicoportugués, aragonés y gascón.
- Aranés (nel Valle d'Arán, onde ye oficial)
- Bearnés (en Bearne onde foi oficial).[2]
- Bigurdán (en Bigorre)
- Comingés (en Cominges)
- Gascón interior o central o parlar clar (alredor de Auch)
- Gascón del norte o bordelés (na Gironda)
- Gascón marítimu o parlar negre (mariña de les Landas, Bayona, So Adur)
Derivaes del llatín faláu polos colos romanos, les llingües romances occidentales evolucionaron de manera independiente. Les diferencies son particularmente visibles en trés niveles: la fonética, la morfosintaxis y el vocabulariu. El gascón ye bultable por tener como sustratu llingüísticu l'antiguu aquitanu, lo cual refléxase nel cambéu /f-/ > /h-/ (presente tamién en castellán y atribuyíu tamién al sustratu euskérico-aquitanu).
Fonética
- Consonantismu
- a) F- llatina da h- (lang., cat. ast. f-; cast. h-): FILIA hilha (filha, filla, hija; fía), FARINA hariò (ast. farina) (isoglosa 2 del mapa)
- b) -L- llatina en «final romana» (una vegada cayida la vocal llatina) da -w (lang., cat., ast. -l): MALE mau (mal; mal; mal)
- c) -LL- llatina intervocálica da -r- (lang. -/-; cat., ast. 41- palatal): BELLA béra (béla; bella, bella); otres vegaes puede dar -t/-r-: AGNELL- agnèt/agnèro (ast. corderu) (isoglosa 1), ILLE/ILLA et/yera (ast. el/la) (isoglosa 9)
- d) -LL- llatina en «final romana» da -th (pronunciáu -t, -ty, -ch): BELLU béth (bel; bell)
- y) -MB- da -m- (lang. -rafe-,1 cat., cast. -m-, ast. -mb-): CUMBA coma (comba; comba)
- f) -R- precedida de P/T/K/B/D/G/ en sílaba final átona desapaez (permanez en lang., cat., ast., cast.): ALTERU aute (autre, altre, otru)
- g) R- se reduplica, con una a- prostética (lang., cat., ast. R-): ROTA arroda (ròda, roda, rueda), ARRÈ (francés rien, cast. nada) (isoglosa 3)
- h) -N- desapaez (permanez en lang., cat., ast.): LLUNA lúa (lluna, lluna, lluna) (isoglosa 4)
- i) -ND- reduzse a -n- (lang. -nd-; cat. -n-; ast. -nd-): + VENDUTU venut (lang. vendut; cat. venut; ast. vendíu) + VENDITU; TONDERE toune (cast. cortar, tosquilar) (isoglosa 5)
- j) -W- precedíu de Q o de G llatines, o de g- nes pallabres d'orixe xermánicu en g(o)-, caltiénse (sume en lang.; permanez en cat.; ast.): QUATT(O)OR qüate (quatre; quatre, cuatro), LINGUA (anguaño raru) llingua (lenga; llengua, llingua), WARDON güerdar (gardar; guardar, ast. subst. guardia)
- k) Anticipación de r que pasa a la sílaba precedente: TENERU trende (lang., cat. tendre; ast. tienru); praube (ast. probe) (isoglosa 6)
- l) Otros dos fenómenos interesantes caractericen cada cual una parte del territoriu: la solución d pa les pallabres como codina (lang. cosina) de +COCINA, y sudar (lang. susar) de SUDARA.
En dellos casos, la fonética antigua corrixóse na mayor parte de Gascuña según el modelu languedocianu, pero caltienen muertes.
- m) -MP-, -NT-, -NC- tendríen de dar en primer términu -mb-, -nd-, -ng- (la sonorización siendo una fenómenu estendíu en cuasi toles llingües romances), calteníos inda nos valles de Aspe, Ossau y Barétous, pero formes como crampa (lang cat. cambra), cantera (lang. candèla), lenca (lang. lenga) amuésennos que toa Gascuña conoció esti fonetismo. Aspe, Ossau y Barétous: COMPARARA crombar, CANTARA candar, germ. lat. BLANKA blanga (lang. crompar, cantar, blanca; cat. ast. mercar, cantar, blanca)
- n) Caltenimientu de -P-, -T-, -K-, -S- intervocáliques sordes, güei llindao a los trés valles citaos (*OPERTU upért, CLETA cleta, NUCARIA noquera) qu'en tiempos debía d'estendese per tol territoriu; anguaño queden dellos casos aisllaos y sobremanera les formes VITA vita perdayures en llugar de vida y VITELLU veteth en llugar de vedélh na mayor parte de la Gascuña occidental. 7:30
- Vocalismu
- Si dexamos de llau la rexón de «parlar negre» (falar negru) atlánticu, que pronuncia pélha (é como en francés fleur) en llugar de pelha, faciendo pos del sistema vocálicu occitanu disimétricu un sistema simétricu de tres graos d'abertura, atopamos sobremanera con razones direutes o indireutes pa suponer que'l gascón nel so orixe conocía la vocal ü (como'l catalán).
Remove ads
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
Remove ads