From Wikipedia, the free encyclopedia
Mit Frybùrger Patois oder Welschfrybùrger Patois (ùff Patois oder eifach , französisch patois fribourgeois oder fribourgeois) meint mer di verschiidne frankoprovenzalische Mùndarte, wo im Schwyzer Kanton Frybùrg gschwätzt werde.
D Mùndarte vùm Kanton ùnterscheide sich vo Ort zue Ort ùn werde in drüü Grùppe gliidret: de Mùndart vùm Greyerzerland, em kouètsou im Flachland, ùn de Mùndart vùm Broyebezirk am Ufer vùm Neuebùrgersee. Die Mùndarte sin ab em 19. ùn 20. Joorhùndert all mee vùm Französische verdrängt worde, ùn werde hüt hauptsächlig no in de Bezirk Greyerz, Glâne, Vivischbach ùn Saane vo meischt ältre Lüt gschwätzt. S Frybùrger Patois isch also e gföördeti Sprooch. Einewäg isch de Kanton Frybùrg, ùn bsùnders s Greyerzerland, näbem Wallis eini vo de Regione, wo sich s Frankoprovenzalisch innerhalb vo de Romandie bis hüt am läbigschte het chönne halte.
De Groossdeil vo de Patois-sproochige Literatur vo de Weschtschwyz isch im Frybùrger Patois ùn bsùnders im Patois vùm Greyerzerland verfasst worde. Syt em spoote 19. Joorhùndert het sich nämli e läbigi literarischi Schrifttradition entwigglet, wo bis hüt nit ganz erlosche isch. Dernäbe git es bis hüt e ryychi Theater- ùn Liederproduktion im Patois.
Für d Schryybig vùm Frybùrger Patois het sich hüt e phonemischi Schryybig duregsetzt, wo d Luut mee oder weeniger konsischtent abbildet ùn au in verschiidne Patois-Wörterbiecher bruucht wird.
De Frybùrger Patois isch kei eiheitlichi Mùndart, innerhalb vo de Dialäkt git es Ùnterschid vo Ort zue Ort, wobi aber de Greyerzer Dialäkt e relativ eiheitlichi ùn homogeni Mùndart isch.[1] Scho inere Ùntersuechig vo 1905 het de Louis Gauchat groossi Ùnterschid im Patois sogar innerhalb vo einere Gmei feschtgstellt. Er het d Mùndart vo Charmey ùntersuecht, ùn het en Huufe verschiidni Ussprooche ùn Variatione bi verschiidne Lüt in de Gmei feschtgstellt.[2] Die Ùntersuechig gilt hüt als wichtige Meilestei in de Sproochwüsseschaft, wyl de Gauchat zeigt het, dass au imene abglägene Bergdorf wie Charmey nit alli Lüt glych schwätze.
Traditionell deilt mer d Frybùrger Patois in drüü Grùppe yy:
Di Welschfrybùrger Mùndarte ùnterscheide sich in de Hauptsach dur d Luut[5]
S Kouètso ùnterscheidet sich vùm Greyerzerisch vorallem dur d Vokal.
De Dialäkt vo de Broye ùnterscheidet sich vùm Kouètso dergäge vorallem dur d Konsonante.
Wie di andre romanische Sprooche au, chömme die Welschfrybùrger Mùndarte vo de Alldaagssprooch vo de Röömer, em Vulgärlatiin, wo vo Händler ùn Soldate in di hütigi Weschtschwyz brocht worde isch ùn di ursprüngliche keltische Sprooche verdrängt het.
D Entwigglig vo de frankoprovenzalische Mùndarte cha meischt nùmme indiräkt über Lehnwörter, d Entwigglig vo Ortsname oder uss de Yyflüss vùm lokale Dialäkt in latiinische Urkùnde erschlosse werde. Schriftlichi Quelle git es ersch uss de Neuzyt. Wo ab em 13. Joorhùndert deno die erschte nit-latiinische Urkùnde ùn Protokoll ùfftauche, hen die im Weschtschwyz meischt vo Aafang aa s Französisch vo Paris als Zyylsprooch, allerdings viilmool vo de Lokalmùndart beyyflùsst.[8] D Stadt Frybùrg het dergäge als einzigi in de Weschtschwyz e lokali Schryybtradition ùff de Basis vùm Frankoprovenzalische entwigglet.[9]
Di gröössre reformierte Weschtschwyzer Stedt wie Gämf ùn Lausanne sin im 18. Joorhùndert all mee zum Französische als gschwätzti Alldaagssprooch übergange[10], ùn s Frankoprovenzalisch isch deno im frie 19. Joorhùndert dörte ganz verschwùnde. In de ländliche Gegende vo de reformierte Kantön, ùn ùffem Land wie in de Stedt vùm Kanton Frybùrg ùn em Wallis isch dergäge wyter Französisch gschriibe, aber Patois gschwätzt worde.[11] In de Mitti vùm 19. Joorhùndert hen deno au di reformierte ländliche Gegende ùn di groosse katholische Stedt zum Französische gweggslet, also au d Stadt Frybùrg. Au in de Ebeni het mer nümm nùmme no Patois im Alldaag gschwätzt, derwyyl im Bergland de Patois wyter praktisch di einzig gschwätzti Sprooch gsi isch. Uss Bericht isch bekannt, dass d Chinder ùffem Land viilmool bim Schuelyytritt chuum Französisch verstande hen ùn dass mer sich öbe im Greyerzerland mit Französisch chuum het chönne verständlig mache.[12]
Im 19. Joorhùndert isch de Patois vo viilene Glehrte als Hinderniss für s Lehre vùm Französische aagluegt worde. Viili hen gmeint, dass d Frybùrger wägem Patois Mieji hätte, e „reins“ Französisch z schwätze. Wo de Dichter Louis Bornet im Joor 1841 d Erzäälig Les Tsévreis im Greyerzer Patois veröffentlicht het, eis vo de erschte literarische Werch im Frybùrger Patois, het des e zimli heftigi Diskussion ussglööst. So isch de Bornet vùm Hubert Charles scharf kritisiert worde, wo gmeint het, dass d Frybùrger sich lieber drùff sötte konzentriere, e gscheits Französisch z pflege, statt de Patois, de „baragouin inintelligible“ (‚unverständlichs Kauderwelsch‘) für d Literatur z bruuche.[13] S Französisch würdi luut em Charles de Wäg in d Wält ùn d Moderni öffne, derwyyl de Patois nùmme en schädlige Yyflùss wär. En andre Schryyber, de Alexandre Daguet, het dergäge ghalte, ùn sogar vorgschloo, d Welschschwyzer sötte e gmeinsami Sprooch ùff de Basis vo de Patois schaffe.[14]
D Lehrer ùn Schueldirektore hen verschiidni Meinige dezue gha. E paar hen welle de Patois in d Schuel integriere ùn d Schieler mit Hilf vùm Patois s Französisch bibringe. Eso isch zum Byspil im Joor 1821 d Grammaire des campagnes ussecho, wo vùm Pfarrer Grégoire Girard gschriibe gsi isch ùn ùffem Patois ùffbaut het.[15] Andri Lehrer ùn Inspektore hen dergäge de Patois als schädlig aagluegt ùn für die schlächte Schuelergebniss verantwortlig gmacht. Eso het stoot imene Schuelbericht vo 1862 gschriibe:
„La langue, l’orthographe, la grammaire, la composition, c’est la partie faible de nos écoles […]. L’idiome vulgaire, le patois, est le principal obstacle de nos enfants à parler et à écrire en français. Aussi ne puis-je assez reprocher la mauvaise habitude qui ont certains maîtres de parler patois à leurs enfants, à moins que ce ne soit en passant pour leur donner le sens d’un mot ou l’explication d’une chose qu’ils saisiraient difficilement.“
„D Sprooch, d Rächtschryybig, d Grammatik, s Schryybe, des sin d Schwachpünkt vo üsre Schuele […] S ùmgangssproochlichi Idiom, de Patois, isch s Haupthinderniss für üsri Chinder zume ùff Französisch schwätze ùn schryybe. Eso channi au di schlächti Gwoonet Patois mit de Chinder z schwätze, wo gwüssi Lehrer hen, gar nit gnue kritisiere, wänn es nit nùmme näbehäre isch, zume ihne d Bedütig vùmene Wort s gee oder öbis z erkläre, wo si sùnscht nùmme mit Schwierigkeite würde verstoo.“
Ùn im Bericht vo 1878–79 stoot:
„A peine un pauvre petit enfant est-il capable d’articuler un son, que sa mère lui apprend avec beaucoup de peine et de patience à bégayer un jargon que j’appellerai barbare et irrationnel dès qu’il ne repose sur aucune base grammaticale. L’enfant ne connais donc que le patois lorsque à l’âge de 6 ou 7 ans, il fait son entrée à l’école il ni a jamais entendu parler d’autre langue. Là pour la première fois il entend sortir de la bouche du maître un langage tout nouveau pour lui. Ce langage qu’il aurait dû apprendre sur les génaux de sa mère il doit l’étudier pour le comprendre. On lui apprend à lire, il fait peu de progrès parce qu’il ne saisit pas la moitié de ce qu’il lit. Le maitre doit s’arrêter à chaque mot lui en demander et expliquer la signification. Enfin les huit années qu’il passe à l’école ne suffisent pas même pour lui apprendre à parler un peu le français.“
„Chuum isch e arms chlys Chind in de Lag au nùmme ein Luut z artikuliere, no bringt em syni Muetter mit viil Mieji ùn Gedùld bi, imene Jargon z stottere, wonni als barbarisch ùn irrational bezeichne würdi wyl er ùff keinere grammatische Basis ruet. S Chind kennt also nùmme de Patois wo es im Alter vo 6 oder 7 Joor in d Schuel chùnt ùn no nie e andri Sprooch schwätze ghört het. Dörte ghört es zum erschte Mool e völlig neui Sprooch ussem Muul vùm Schuelmeischter cho. Die Sprooch, wo es ùffem Schooss vo synrer Muetter hätti sölle lehre, die muess es jetz studiere zum si z verstoo. Mer bringt em bi z läse, es macht weenig Fortschritt wyl es nit emool d Hälfti vo däm verstoot, wo es liest. De Lehrer muess bi jedem Wort yyhalte ùn es nooch de Bedütig frooge ùn si ihm erchläre. Schliessli länge die acht Joor, wo es in de Schuel verbringt nit emool, zume em e weng Französisch schwätze bizbringe.“
Gäge s Änd vùm 19. Joorhùndert sin deno vùm Staat aktivi Maassnaame ergriffe worde, d Patois zrùggzdränge. Bsùnders guet gseet mer des am Schuelreglement, wo 2010 vo de Irma Gadient inere Masterarbet „Patoiseinschränkungsdebatten im Kanton Freiburg (1872–1887)“ erforscht worde isch.
Im Schuelreglement vo 1850 het es no gheisse:
„Art. 147. La langue maternelle (le français ou l’allemand) est seule en usage dans l’école. Le maître cependant pourra, de temps à autre, se servir du patois, comme moyen d’interprétation.“
„D Muettersprooch (s Französisch oder s Dütsch) isch di einzig Sprooch, wo in de Schuel bruucht wird. De Lehrer cha aber, vo Zyt zue Zyt, sich em Patois bediene, als Übersetzigsmittel.“
De Patois isch also no explizit im Ùnterricht erlaubt gsi. Im Joor 1876 isch de letscht Satz deno aber gstriche worde. In de Joor drùff het e Debate stattgfùnde, wo ussglööst worde isch vo de schlächte Ergebniss, wo d Frybùrger Rekruute bi de jöörliche Priefige vùm Militär gha hen. D Frybùrger hen debi ùnter de Schwyzer Kantön jeds Mool mit am schlächteschte abgschnitte, ùn d Greyerzer ùn Sensler nomool dütli schlächter. Luut de Irma Gadient het de Patois ab 1882 e Art „Ventilfunktion“ erfüllt, wo d Inspektore d Schùld aa de schlächte Schuelresultat gee hen.[19] Devor isch no änder mit de mangelhafte Ussbildig vo de Lehrer ùn derren ihre Bezaalig, de wirtschaftliche Not vo de Bevölcherig ùn au em Mangel aa gscheite Schuelhüüser argumäntiert worde.
D Schuelinspektore hen deno aktivi Maassnaame gäge de Bruuch vo de Patois vorgschloo. Eso het 1882 de Schuelinspektor Progin de Lehrer groote: «[…] poursuivez ce maudit patois aussi loin que vous le pourrez.» – „…verfolget de verfluechte Patois eso wyt, wienner nùmme mööget“[20] En Deil het änder ùff Überzüügigsarbet vo de Lehrer ùn de Press gsetzt, oder dass mer zum Byspil Volchsbibliotheke ùffem Land sötti yyrichte. E chlyneri Grùppe vo Lehrer ùn Inspektore het sogar e kantonals Gsetz gforderet, wo de Patois het sölle verboote werde ùn wo Gendarme hätte sölle ùffem Land duresetze. D Gägner vùm Patois hen vorallem argumäntiert, dass d Mùndarte kei Nùtze mee für di Moderni ùn di überregionali Kommunikation hätte. Usserdäm wäre d Patois e Hinderniss für de Erwerb vùm Französische ùn wäge däm für di gsamti Schuelbildig.[21] Au sonigi, wo kei aktive Maassnaame gäge de Patois hen welle ergryyfe, hen s Usstärbe vùm Patois für unvermeidlich ùn für e positivi Entwigglig ghalte. Es het debi aber au andri Meinige gee, wo für d Zweisproochigkeit yydräte sin, kei negative Yyflùss vùm Patois gsee hen ùn statt däm als wichtig für d Identität ùn d Tradition.[22] Dernäbe sin d Erziehigsbehörde wohl devo ussgange, dass di patois-sproochigi Landbevölcherig gäge e Yyschränkig vùm Patois als e Yymischig in d Familiesach würdi Widerstand leischte. Wäge däm isch au Überzüügigsarbet gleischtet worde. De Progin het zum Byspil 1884 imene Zytigsartikel d Mieter ùffgruefe, si sötte mit ihrene Chinder Französisch schwätze. Nooch de Schuelzyt wär deno no gnue Zyt für d Chinder: «pour se former […] au parfait emploi du patois, qui ne disparaîtra pas, et dont tout le monde reconnaît les mérites.» – „sich de perfekte Bruuch vùm Patois aazeigne, wo nit verschwinde wird ùn wo di ganz Wält de Nùtze vo anerkennt.“[23]
Im Joor 1886 isch deno schliessli s Schuelreglement eso abghänderet worde, dass de Patois nümm in de Schuel erlaubt gsi isch, au nit als Ùmgangssprooch zwüsche de Schieler:
„Art 171. L’usage du patois est sévèrement interdit dans les écoles; la langue française et l’allemand grammatical (Schriftdeutsch) sont seuls admis dans l’enseignement. Les instituteurs veillent à ce que, en dehors de l’école et dans les conversations entre enfants, il en soit le même.[24]“
„D Verwändig vùm Patois isch in de Schuele strengstens verboote; di französischi Sprooch ùn s grammatikalischi Dütsch (Schriftdeutsch) sin als einzigi im Ùnterricht zuegloo. D Lehrer wache drüber, dass usserhalb vo de Schuel ùn in de Gsprööch zwüsche de Chinder s glych gilt.“
Luut de Irma Gadient zeigt s Verboot vùm Patois aa de Schuele vorallem au di negativi Yystellig gägenüber de Mùndarte in de Weschtschwyz. Die Bewärtig vo de Patois als „minderwärtig“ hätti in de Weschtschwyz e langi Tradition ùn es wär vorallem die negativi Yystellig zue de Dialäkt, wo de Grùnd für de Rùggang vo de Patois wär. S „Patoisverboot“ im Schuelreglement wär änder e Symptom vo derre Yystellig, aber allei no nit de Grùnd für s Verschwinde vo de Patois.[25] Intressänterwys isch die Sproochideologi au ùff di schwyzerdütsche Dialäkt übertrage worde, wo im Reglement grad mit verboote worde sin.
D Argumänt vo Befürworter ùn Gägner vùm Patois sin in dänne Debate allerdings viilmool zimli wiidersprüchlig gsi. Zwar hen viili Lüt d Patois allgmein abgwärtet ùn als ruuch, oder wie en Deil Lehrer uss de Broye im Joor 1884 als «pas une langue, ni même un dialecte»[26] – „kei Sprooch, nit emool en Dialäkt“ bezeichnet. Aber au die schärfschte Befürworter vùm Patoisverboot hen d Sprooch viilmool als ussdrùggsstarch, schöön, ùn als wichtige Bstanddeil vo de Frybùrger Identität, de Traditione ùn de Vergangeheit bschryybe.[27] De Schuelinspektor Progin, wo am Entstoo vùm Patoisverboot entscheidend mitgmischt het, het zum Byspil inere Red zue derre Zyt gmeint, dass im Greyerzer Patois «les formes les plus harmonieuses et les plus riches tournures», also „di harmonischte Forme ùn di ryychschte Redewändige“ z finde wäre, ùn im glyche Satz mit Zfriideheit feschtgstellt, dass in de Familie inzwüsche all mee Französisch gschwätzt würdi.[28] Glychzytig hen au Befürworter vùm Patois es viilmool als Fortschritt gsee, wänn d Patois ändli würde verschwinde, au wänn si des eifach em Lauf vo de Zyt hen welle überloo. So het de Cyprien Ruffieux, wo sälber einer vo de bekannteschte Patois-Dichter gsi isch, zwar im Joor 1894 zum eine de Patois als "Nationalsprooch" bezeichnet, sich glychzytig aber für d Ussrottig vo de Sprooch yygsetzt:
„Le patois qui est, pour ainsi dire, notre langue maternelle et nationale tout aussi bien que le français, est un obstacle sérieux à l’avancement de nos élèves, tant dans le langage écrit que dans le langage parlé. C’est l’ennemi qu’il faut vaincre à tout prix.[29]“
„De Patois, wo ùm es emool so z sage, grad gnau eso üsri Muetter- ùn Nationalsprooch isch wie s Französisch, isch en ernschthafts Hinderniss für s Fürschecho vo üsre Schieler, in de gschriibene Sprooch wie in de gschwätzte Sprooch. Des isch de Feind, wommer ùm jede Pryys muess bsiige.“
In synrer Ùntersuechig zur dütsch-französische Sproochgränz in de Schwyz vo 1891 het de Jakob Zimmerli au viili Bemerkige zum Stand vo de welsche Patois gmacht. Wyl de Zimmerli nùmme die Ortschafte längs de Sproochgränz erwäänt, ùn au bi viile vo dänne nüüt zum Patois sait, git des aber kei kompletts Bild. So sait er zur Broye ùn de Glâne gar nüüt, defür aber zue fascht allene Gmeie vùm Seebezirk, zumene groosse Deil vùm Saanebezirk ùn em Greyerz. Bi fascht allene Ortschafte het de Zimmerli gmeint, dass de Patois no d Volchssprooch ùn au d Sprooch vo de Jugend ùn de Chinder wäri. Hööggstens e paar Familie imene Ort hen luut ihm mangmool Französisch gschwätzt. Au Dütschschwyzer ùn ihri Chinder hen dertemool no Patois vo de Welsche glehrt; im dütschsproochige Jaun im Greyerzbezirk wär de Patois „den meisten Leuten mehr oder weniger geläufig“[30] gsi. Di einzige Ussnaame sin im Seebezirk: z Bärfische wär es scho nümm d Sprooch vo de Jugend gsi, gnauso z Vully-le-Bas, ùn Vully-le-Haut wär scho überwäägend französischsproochig gsi. Im Seebezirk isch s Patois änder ùnter Drùgg vùm Dütsche gstande: z Gurwolf wär s Patois zwar d Sprooch vo de Erwaggsene gsi, d Chinder hätte aber Dütsch mitenand gschwätzt ùn z Coussiberlé hätte es no e paar alti Lüt gschwätzt, die Übrige aber Dütsch. E paar wyteri Gmeie hätte usserdäm wohl in de letschte hùndert Joor zum Dütsche gweggslet, so öbe Galmiz ùn Salvenach.
In de erschte Hälfti vùm 20. Joorhùndert het deno au in de übrige ländliche Gegende de Sproochweggsel zum Französische yygsetzt. Im Joor 1932 schryybt de Jean Risse, dass de Patois in de Broye scho sälte wär, ùn dass sich d Lüt viilmool für ihri Mùndart geniere würde. Im Bergland dergäge wär de Patois no läbig gsi.
„[…] le paysan, bien loin de demeurer attaché à son patois, le considère comme un langage d’ordre inférieur […] dont il a plus ou moins honte. On a l’impression que parler patois comporte quelque chose de grossier, signifie un état d’infériorité, une absence de culture, un retard dans la civilisation et le progrès du jour. Ce sentiment est particulierement vif chez les jeunes gens et surtout les jeunes femmes. […] nos villages alpestres […] manifestent encore, et il faut les en féliciter, une certaine fierté robuste à garder le patois. Ils y voient un symbole-16 de leur indépendance à l’égard de ce qui a le caractère officiel et obligatoire, et de la liberté du montagnard de parler à sa guise.[31]“
„[…] de Buur, wyt devo entfärnt aa sym Patois z hänge, gseet en als e minderwärtigi Sprooch […] wonner sich mee oder weeniger defür geniert. Mer het de Yydrùgg, dass Patois schwätze öbis unghobelts, en minderwärtige Status zeigt, en Mangel vo Kùltuur, e Zrùggblybeheit in de Zivilisierig ùn em Fortschritt. Die Meinig isch bsùnders starch bi de jùnge Lüt ùn vorallem bi de jùnge Fraue. […] üsri Bergdörfer zeige immer no, ùn mer muess ihne dezue gratuliere, en gwüsse robùschte Stolz bim Patois z blyybe. Si gsänne in ihm e Symbol vo ihrer Unabhängig vo däm, was en Ruuch vùm offizielle ùn obligatorische het, ùn vo de Freiheit vùm Bergler, eso z schwätze wienner wott.“
Zur glyche Zyt het au en literarische Bluescht yygsetzt, ùn es sin e Viilzaal vo Biecher, Gschichte, Gedicht, Lieder ùn Theaterstügg im Patois gschriibe worde. De Kampf gäge de Patois isch derwyyl wytergange, au wänn en Deil Lüt sich für e Förderig vo de Mùndarte yygsetzt hen. So hen im Joor 1929 de Henri Naef ùn de Louis Sudan in de Zytschrift Annales Fribourgeoises drüber debatiert. Es hen sich nämli Mitgliider vo de Sociète d’Histoire eso güüseret gha, dass de Patois nùmme no als Forschigsfäld für d Wüsseschaftler wichtig wär, aber als Volchssprooch am Verschwinde wär ùn e kei Zuechùmft mee hät. De Naef het deno en Artikel publiziert, wonner gmeint het, dass de Patois sich zwar würkli würdi zrùggzieche, es aber einewäg no mögli wär en z stütze, grad eso wiemmer es bim Rätoromanische würdi mache.[32] De Naef isch au ùff die viile Biecher, Theaterùffierige ùn Lieder yygange, wo in de letschte Joor verfasst worde wäre ùn vùm eifache Volch sehr gschätzt wäre: «la foule du pays que je ne crois pas avoir jamais vue si heureuse […] le gruérin […] est actuellement en pleine floraison.»[33] ‚d Mänschemengi vùm Land, wonni glaub no nie eso glügglig gsee ha […] s Greyerzerisch […] stoot zur Zyt in vollem Bluescht‘.
De Louis Sudan het deno als Antwort gschriibe, dass de Patois scho viil z wyt zrùggdrängt worde. Er stündi ùnterem Drùgg vo de Press, de Schuel ùn de wirtschaftliche Veränderig, ùn würdi unvermeidbar verschwinde. Usserdäm chönnti d Verwändig vùm Patois nùmme em korrekte Bruuch vùm Französische schaade. Mer sötti de Patois luut em Sudan also de Folklorischte zur Erforschig überloo, ùn dänne «flots envahissants» ‚Fluete, wo yydringe‘ e kei «résistance vaine»[34] ‚sinnloose Widerstand‘ entgägesetze.
De Henri Naef het au gforderet, de Patois in de Schuel z bhandle statt en dört z verfolge. Des isch in de 1920er ùn 1930er Joor schynts kei Einzelmeinig gsi. Imene Buech vo 1932, La langue Paysanne, meint zum Byspil de Jean Risse, dass «certains fidèles amis de notre dialecte»[35] ‚gwüssi treui Fründ vo üsrem Dialäkt‘ sich würde wünsche, dass d Chinder ùff de Primarschuel würde Patois läse lehre. De Risse het des aber sälber für unvernümftig ùn für en chanceloose Vorschlag ghalte. Scho allei, wyl d Eltere so öbis warschynts als Zytverschwändig würde aaluege, ùn «[se] fâcheraient probablement tout rouge en voyant, dans le bagage scolaire de leurs bambins, les ouvrages pourtant savoureux qui s’appellent Dou vilyo et dou novi et Ouna fourdêrao dê j’êlyudzo.»[36] ‚würde vor Wuet warschynts rot aalaufe, wänn si im Schuelranze vo ihrene Chlyne Werch fände mit Titel wie Dou vilyo et dou novi ùn Ouna fourdêrao dê j’êlyudzo, au wänn die Werch sehr wohlschmeckend sin‘.
Ab de 1930er Joor sin d Patois deno mee als Beryycherig vo de Schwyz ùn Mittler zunere Schwyzer Identität gsee worde. Di frieneri Argumentation, dass de Patois als gschwätzti Muettersprooch s Französisch würdi korrumpiere, isch jetz umedrait worde. Viili Lüt hen in derre Zyt änder s Französisch als en korrumpierende Dräger vo de Modernität gsee, ùn de Patois als Sprooch vo de ländliche Wùrzle vo de Romands. So het de Frybùrger Dichter Gonzague de Reynold im Joor 1942 de Greyerzer Patois als Essenz vùm Geischt ùn de Seel vo de Romandie aagluegt, ùn beduuret, dass sich die andre Kantön vo derre Wùrzel drännt hätte. Allerdings het zue derre Zyt au im Greyerzer Bergland de Sproochweggsel voll yygsetzt, so dass de Patois au eifach nümm als e Bedroohig aagluegt worde isch. So isch z Cerniat im Greyerzbezirk d Diglossi bis öbe 1930 stabil gsi. Mer het also im Schriftliche, de Schuel ùn de Chilch Französisch bruucht, derwyylscht mer im Alldaag Patois gschwätzt het. Ersch in de 1930er hen d Eltere deno all mee Französisch mit ihrene Chinder gschwätzt, ùn ab de 1940er hen praktisch kei Eltere mee Patois mit de Chinder gschwätzt. D Jugendliche hen ab de 1940er au fascht nùmme no Französisch ùntrenand gschwätzt, au wänn di meischte einewäg no Patois glehrt hen, wyl die Sprooch no sehr presänt gsi isch oder au wyl andri Familiemitgliider wyter mit de Chinder Patois gschwätzt hen.[37]
In de zweite Hälfti vùm 20. Joorhùndert hen sich deno verschiidni Verein gründet, wo d Pfleg vùm Patois zum Zyyl gha hen; 1955 s Conseil romand des patoisants, 1960 d Fédération romande des patoisants ùn im Kanton Frybùrg d La Chochiétâ di j’êmi dou paté fribordzè, ùn deno wyteri regionali Verein wie d Patêjan de la Grevire im Greyerzerland im Joor 1984.
Im Joor 1961 isch deno s „Patoisverboot“ vo 1886 ùffghobe worde. De Groossroot Joseph Brodard het sich defür yygsetzt gha, ùn ab de het es im Reglement gheisse: «Le patois ne constitue pas un obstacle à l’enseignement du français.»[38] ‚de Patois isch kei Hinderniss für de Ùnterricht vùm Französische‘.
De Sproochweggsel isch einewäg wytergange. Z Cerniat zum Byspil het die Generation, wo in de 1950er-Joor ùn spööter ùffgwaggse isch, no gnue Patois ùm sich gha, dass si d Sprooch meischt verstande ùn mangmool au no hen schwätze chönne. Syt de 1980er-Joor aber isch au die Wytergab praktisch abbroche, ùn die allermeischte Chinder ùn Jugendliche schwätze nùmme no ganz weenig oder gar ke Patois mee. Im hööggschte bsiidelte Deil vo de Gmei Cerniat, em Dorf La Valsainte, isch de Patois dergäge no bis in d 1950er di allgmeini Familie- ùn Ùmgangssprooch gsi, ùn dörte sin no bis in d 1980er-Joor einzelni Chinder mit em Patois ùffgwaggse.[39]
Ussem Atlas vo de Schwyz vo 1967 git es usserdäm au Date, wo zeige, für welli Altersgrùppe vo Manne de Patois no d Ùmgangssprooch gsi isch. Im Kanton Frybùrg isch de Patois in de Umgäbig vo de Stadt Frybùrg, e paar Gmeie im Seebezirk, öbe de Hälfti vùm Broyebezirk ùn e paar Gmeie in de Glâne dertemool scho ussgstorbe gsi. Im grööschte Deil vùm Rescht vo de Broye, ùn in verschiidne Gmeie vo de andre Bezirk, dezue au in de Umgäbig vo Bulle isch de Patois nùmme no sälte vo Manne über 50 oder 70 gschwätzt worde. Hoochbùrge vùm Patois sin no de Groossdeil vùm Greyerzerland (usser de Gegend ùm Bulle) ùn de Oobere Saane ùn de Oobere Glâne gsi, wo de Patois zum Deil sogar no vo Jugendliche gschwätzt worde isch. De Rescht vùm Kanton isch zwüsche dänne beide Extrem gläge; in de meischte Gmeie isch de Patois nùmme für Manne über 50 Joor di normali Ùmgangssprooch gsi.
Im Verglych zum Rescht vo de Romandie isch s Frankoprovenzalisch im Kanton Frybùrg weeniger guet erhalte wie im Wallis, wo d Sprooch zum Deil no aa d Chinder wytergee wird, aber wyt besser wie in de reformierte Kantön, wo si zum Deil scho syt meerere Generatione ussgstorbe isch. Im Kanton Frybùrg sin d Patois bsùnders im Greyerzbezirk no läbig, wo es zum Deil no als Ùmgangssprooch in de Familie bruucht wird[40].
Di gnaui Zaal vo Sprecher vùm Frybùrger Patois cha nùmme gschätzt werde. In de Schwyzer Volchszäälig vo 1990 hen im ganze Kanton Frybùrg 4653 Lüt aagee, dass si im Alldaag „Patois Romand“ schwätze. Des sin 3,91% vo de Bevölcherig vùm französischsproochige Deil vùm Kanton gsi. Im Joor 2000 sin es no 3310 Lüt gsi. Am hööggschte isch de Aadeil 2000 im Greyerzbezirk mit 4,23% (1990 no 7,24%) gsi, gfolgt vùm Glanebezirk mit 2,54% (1990: 3,6%), em Vivischbachbezirk mit 1,32% (1990: 2,33%) ùn em Saanebezirk mit 1,04% (1990: 1,5%). Im Broyebezirk ùn im Seebezirk isch d Zaal ùnter eim Prozänt gläge. Ùff Gmeinsebeni hen 2000 no in fümf Gmeie mindeschtens 10% Lüt aagee, dass si regelmässig Patois schwätze: Le Châtelard (15,4%), Cerniat (15,1%), La Roche (13,4%), Sorens (11,6%) ùn Villarbeney (11,4%). Zum Verglych sin es 1990 no vier Gmeie mit über 20% gsi (Cerniat 26,4%, La Roche 25,7%, Villarvolard 20,7% ùn Le Châtelard 20,4%) ùn in siibe wyteri über 10% (Pont-la-Ville 17,9%, Hauteville 17,9%, Charmey 15,5%, Sorens 14,9%, Treyvaux 13%, Vaulruz 10,7% ùn Grandvillard 10,6%).[41] Mit Ussnaam vo Le Châtelard ùn Treyvaux sin alli die Gmeie im Greyerzbezirk.
Die Zaale uss de Volchszäälige mien aber vorsichtig interpretiert werde, ùnter andrem wyl viili Lüt in de Romandie kei klaare Begriff vùm Wort „Patois“ hen, ùn wäge däm vermuetlig viili Lüt, wo nùmme e regionals Französisch schwätze, bi de Volchszäälig „Patois“ aagchrüzt hen. In de neue Volchszäälig ab 2010 daucht de Begriff „Patois romand“ gar nümm ùff, so dass es gar ke Date dezue mee git.
Aasùnschte git es weenig Studie zum aktuelle Bruuch vo de Frybùrger Patois. Inere Ùmfroog vùm Linguist Manuel Meune zwüsche 2004 ùn 2007 het öbe en Fümftel vo de Befroogte im Kanton Frybùrg aagee, de Patois flüssig oder sehr guet z verstoo, ùn 8.6% hen aagee, en flüssig oder sehr guet z schwätze[42]. Nùmme öbe d Hälfti vo de Befroogte hen gmeint, dass si de Patois gar nit verstünde. De Meune meint aber, dass mer die Zaale nit ùff de ganz Kanton ùn au nit ùff di ganzi ländlichi Bevölcherig chönnti übertrage. Dernäbe git es no e Masterarbet zum aktuelle Bruuch vùm Patois, wo de Clemens Kienzle im Joor 2011 in de Greyerzer Gmei Cerniat gmacht het. Dörte sin öbe e Viertel vo de Yywooner kompetänti Patois-Sprecher gsi, öbe d Hälfti het gringeri Kompetänze gha ùn de Rescht het nùmme no e paar Sätz oder Wörter oder überhaupt ke Patois mee chönne[43]. Öbe d Hälfti vo de Yywooner vo Cerniat het aagee, de Patois problemlos z verstoo, ùn je e Viertel dass si s Wichtigscht vùnere Ùnterhaltig bzw. nùmme di hüüfigschte Wörter ùn Ussdrügg verstönd. Überhaupt kei Patois verstande het e chlyni Minderheit vo Lüt, wo nit ussem Greyerzerland cho sin. Di meischte Sprecher sin in derre Studie Joorgang 1930 bis 1950 gsi, aber es het au e paar jüngeri gee.
Vo dänne Lüt, wo no Patois schwätze, wird die Sprooch vorallem no im familäre Ùmfäld bruucht, bsùnders mit de ältre Generatione, viilmool au im Bekanntechreis oder zùme symbolisch Zueghörigkeit ùn Nööchi z zeige. Über d Groosseltre-Generation chömme viilmool au no jüngeri Lüt ùn Chinder mit em Patois in Berierig[44][45].
Au wänn s Frankoprovenzalisch hüt nùmme für en chlyne Deil vo de Frybùrger e Roll im Alldaag spiilt, finde sich no viili Spuure devo. Eso werde einzelni Wörter no im lokale Französisch bruucht, wie zum Byspil s Wort dzodzet. Des isch d Patois-Form vùm Name ‚Josef‘ ùn isch ursprüngli en Spitzname vo de andre Welschschwyzer für d Frybùrger gsi, wo nit grad fründlich gmeint gsi isch. Hüt wird es aber vo de Frybùrger sälber bruucht, wie zum Byspil bim Wettbewärb „Orginal Dzodzet“, wo regelmässig vo de Cardinal-Brauerei veraastaltet wird.[46] Au bi Flurname isch de Patois viilmool no sehr presänt, wyl nit alli Näme ganz französisiert worde sin. Bi Gmeisfusione im Greyerzerland isch bi Bas-Intyamon ùn Haut-Intyamon sogar de Patois-Name vùm Daal, Intyamon ‚zwüsche de Berg‘ gnoo worde.[47]
Andri Wörter hen viilmool mit de traditionelle Alpwirtschaft z due, wie zum Byspil d Wörter für de Alpùffzug ùn Abzug, la poya ùn la rinda oder rindyà, wo au im Lokalfranzösisch bruucht werde, oder d Greyerzer Tracht, wo für d Manne bredzon ùn für d Fraue dzaquillon heisst, wird mit eme Patois-Wort bezeichnet. Au bi Flur- ùn Stroossenäme isch de Patois no presänt.
Dernäbe ghöre Patois-Lieder au hüt no zum Repertoire vo viilene Chör, au wänn si nümm vo viilene verstande werde. Sonigi Lieder werde vo viile Frybùrger ùn bsùnders de Greyerzer als wichtige Bstanddeil vo de Identität ùn de Frybùrger Kùltuur gsee[48]. Abgsee vo de Chör, wird de Patois viilmool no dur Theatergrùppe bruucht, wo im Kanton Frybùrg e langi Tradition hen.
Syt öbe em Joor 2000 werde im Kanton au regelmässig Patois-Kürs aaboote, so zum Byspil aa de Sekundärschuel vo Bulle, wo es als Waalfach aaboote wird.[49][50] Dernäbe werde über d Volchshochschuel vùm Kanton Frybùrg oder d Migro Club-Schuel regelmässig Kürs für Erwaggseni aaboote[51], allerdings meischt vo Freiwillige, wo fremdsproochedidaktischi Amateur sin.
D Frybùrger Patois, ùn debi bsùnders die vùm Greyerzerland, hen e ryychi literarischi Überlieferig, wo de Groossdeil vo de Welschschwyzer Mùndartliteratur überhaupt ussmacht. De ältischt Teggst stammt ussem Joor 1782 ùn isch vùm Jean-Pierre Python uss Arconciel gschriibe worde. Es handlet sich debi ùm e Übersetzig vo de Eclogae vùm römische Dichter Vergil.
Vo 1840 git es deno no e Ballade, Djan de la Boyèta, vùm Jean-François Bussard uss Epagny. Als Pionier vo de Welschfrybùrger Mùndartdichtig aber gilt de Louis Bornet (1818–1880). De het im Joor 1841 d Erzäälig Les Tzévreis gschriibe, deno no wyteri Werch wie Penèvaoula im Joor 1844, ùn schliessli ei Joor vor sym Dod no s Gedicht Intyèmon. Au no erwääne sött mer de Etienne Fragnière, wo 1881 e Gedicht im Patois ùnter em französische Titel Le départ pour la montagne veröffentlicht het. Des Gedicht isch spööter ùnter em Name La Poya verdont worde, ùn bis hüt als Lied populär.[52]
Die Werch markiere de Aafang vo de Welschfrybùrger Mùndartliteratur. Bsùnders am Aafang vùm 20. Joorhùndert sin de viili Werch im Frybùrger, ùn bsùnders im Greyerzer, Patois ussecho. Debi isch bsùnders de Cyprien Ruffieux wichtig, wo ùnter sym Künschtlername Tobi-di-j’Élyudzo dichtet het. Syn Buech Ouna Fourdèra dè-j-èlyudzo, isch e Meilestei vo de Frybùrger Patois-Literatur gsi.
Im Joor 1909 het de Gonzague de Reynold dezue gschriibe: «C’est la Gruyère qui a produit, à elle toute seule, la plus grande partie de la petite littérature dialectale de la Suisse romande.[53]» („Es isch s Greyerzerland, wo, ganz allei, de allergrööscht Deil vo de chlyne Mùndartliteratur vo de welsche Schwyz produziert het“). Die Werch sin nit nùmme zaalryych, sie ghöre au zue viile verschidne Genres. So git es Gedicht, Chùrzgschichte, Erzäälige, Fable, Märli, ùn dezue Lieder, Theaterstügg ùn sogar e paar Novelle ùn Roman.
In jüngerer Zyt isch vorallem d Anne-Marie Yerly vo Treyvaux aktiv, wo näbe ihrer Kolùmne in de Zytig La Gruyère zum Byspil au d Erklärig vo de Mänscherächt in de Greyerzer Patois übersetzt het.[54][55] Im Joor 2007 isch usserdäm e Übersetzig vùmene Tintin-Album, l’Afére Tournesol, ussecho.[56]
Im frie 20. Joorhùndert isch s Volchstheater im Frybùrgische beliebt worde. Di erschte Theaterstügg im Patois sin ab öbe 1920 belait. Es handlet sich meischt ùm Drame, bsùnders Liebesdrame, wo aber im ländliche Milieu vùm Greyerzerland stattfinde. Theaterstügg verfasst hen ùnter andrem de Cyprien Ruffieux, de Fernand Ruffieux, de Joseph Yerly, de Pierre Quartenoud, de François-Xavier Brodard, de François Menoud, de Fernand Deillon, de Théophile Perroud ùn de Francis Brodard. Spööter sin au Komödie dezuecho. S Theater isch debi bsùnders in de Dörfer Sâles, Mézières, Le Crêt ùn Treyvaux aktiv gsi. Z Treyvaux isch d Theatergrùpp Tsêrdziniolè bis hüt aktiv. Im Joor 1985 isch au di erscht Oper im Frybùrger Patois, Le Chèkrè dou tsandèlê, ùffgfiert worde.[57]
Hüt finde no jeds Joor Theaterùffierige im Patois statt, wo vo verschidne lokale Grùppe ùn de Patois-Verein gspiilt werde.[58] S Dorf Cerniat im Greyerzbezirk zeichnet sich debi uss, wyl dörte s Patois-Theater syt mehrere Joorzeent vo de Jugendliche gspiilt wird, was im Kanton Frybùrg einzigartig isch. D Theaterstügg z Cerniat sin in de Regel neui Werch, oder alti Stügg, wo als Komödie ùmgschriibe ùn aa di hütigi Zyt aapasst sin[59][60]
Dezue git es e ryychi Überlieferig vo Lieder im Frybùrger Patois, wo bis hüt gern vo de Frybùrger Chör gsùnge werde ùn au bim Maiesinge vo Chinder.[61] S bekanntescht devo isch de Ranz des vaches, wo wyt über de Kanton bekannt isch.[62] En Groossdeil vo dänne traditionelle Lieder sin deno vùm Joseph Bovet zämmetrait ùn verschriftet worde.
Im spoote 20. Joorhùndert ùn em frie 21. Joorhùndert sin usserdäm mehreri Wörterbiecher für verschidni Frybùrger Dialäkt ussecho. Im Gägesatz zum wüsseschaftliche Wörterbuech vùm Glossaire des patois de la Suisse romande, sin die Wörterbiecher änder populärwüsseschaftlich ùn au für de dùrchschnittlich Patoisant nützlig. Zue dänne Wörterbiecher ghöre:
In de Frybùrger Medie wird regelmässig ùff Französisch über de Patois berichtet. Dernäbe git es e wöchentlichi Kolumne, Deché Delé, in de Zytig La Gruyère, wo es au im Internet als Teggst ùn zum aaloose git. Ùff Radio Fribourg chùnt usserdäm jede Sùnntig Morge di halbstündigi Sändig Intrè-no (‘Ùnter üs’) ùff Patois.[63][64] Im Fernsee git es zwar kei regelmässigi Sändige ùff Patois, aber ab ùn zue ghört mer in Sändige, wo sich mit em Greyerzerland befasse, e paar Sätz in de Sprooch. In de digitale Medie git es s Patois-Wörterbuech vo 2013 inzwüsche au als App für d Smartphones ùn Tablets vo Apple.[65]
Dernäbe wird de Patois mangmool für folkloristische oder touristische Zwegg pflegt, öbe bim „Mundart Gourmetpfad“ bzw. Le Chindê dou patê, e Wanderaagebot vùm Frybùrger Tourismusbüro, wo Urlauber chönne go wandre ùn debi e paar Wörter für örtlichi Spezialitäte im Patois ghöre chönne.[66] Usserdäm het d Künschtleri Marie Vieli im Joor 2011 verschidni Sprichwörter ussem Greyerzer Patois als Gmäld verarbeitet, ùn inere Usstellig z Charmey ussgstellt.[67]
In de Frybùrger Patois git es öbe fümfezwenzig Konsonante, wo aber je nooch Dialäkt verschiide sin. So chömme /ʃ/, /ʒ/, /tʃ/ ùn /dʒ/ im Patois vo de Broye nit vor ùn entspräche dörte /s/, /z/, /ts/ ùn /dz/. In de andre Mùndarte git es defür kei /s/ ùn /z/, wo dörte ällewell /ʃ/ ùn /ʒ/ sin. Wie im Französische, aber im Gägesatz zum Alemannische, sin d Plosiv /b d g/ ganz stimmhaft Di stimmlose /p t k/ sin nit behuucht.
Ùffällig isch im Konsonanteinventar vorallem s Phonem, wo mit <th> gschriibe wird. Des Phonem het verschidni Ussprooche, eini devo isch [θ], wo em änglische <th> entspricht ùn ùnter de kontinentaleuropäische Sprooche sùnscht sehr sälte isch. Andri Sprecher spreche de Luut aber au als [x] uss, wie s Alemannisch ch oder als [h]. De Louis Gauchat het die Variation scho 1905 feschtgstellt. Luut ihm het sich /θ/ bi e paar hüüfige Wörter scho ganz zue /h/ entwigglet gha, mangi Lüt hen au bi andre Wörter /h/ gsait, ùn e paar au /x/ gsait.[68] Im Broyard chùnt de Luut gar nit vor, sùndern isch dörte mit /s/ zämmegfalle. D Ussprooch vùm <r> isch au sehr variabel ùn cha en Zùngespitze-r, Zäpfli-r oder en alveolare Approximant wie im Änglische sy.
Im ältere Patois isch no en palatale laterale Approximant /ʎ/ vorcho, wo hüt aber meischt mit /j/ zämmegfalle isch. Au des het de Gauchat scho 1905 feschtgstellt gha, wo vorallem d Lüt über 40 no /ʎ/ gsait hen.[69]
Zwüsche Vokal wird viilmool en [ʒ] zur Tilgig vùmene Hiatus yygsetzt, so zum Byspil bi di j’à ‚Eier‘, lè j’oji ‚d Vöögel‘ oder vo ji j’ou fan ‚ihr hen Hùnger gha‘.
| Labial | Dental | Alveolar | Postalveolar | Palatal | Velar | Uvular | Glottal | ||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Nasal | m | n | ɲ | ||||||
| Verschlussluut | stimmlos | p | t | k | |||||
| stimmhaft | b | d | ɡ | ||||||
| Affrikat | stimmlos | t͡s | tʃ | ||||||
| stimmhaft | d͡z | dʒ | |||||||
| Frikativ | stimmlos | f | (θ) | (s) | ʃ | (x) | |||
| stimmhaft | v | (z) | ʒ | ç | (ʁ) | h | |||
| Approximant | eifach | (ɹ) l | j ʎ | ||||||
| Labialisiert | ɥ | w | |||||||
| Vibrant | (r) | ||||||||
In de Frybùrger Patois git es dryyzee orali Vokal, ùn dezue no drüü Nasalvokal.
Hüt sin di Diphthong /ei/ ùn /ou/, wo es friener in de Frybùrger Patois no gee het, sälte oder verschwùnde. Scho de Gauchat het im frie 20. Joorhùndert feschtgstellt, dass sich die Diphtong im Greyerzer Patois zue verschidne Monophthong entwigglet gha hen ùn nùmme no ältri Lüt die Diphthong bruucht hen.[70] Hüt sin die alte Diphthong vùmene regelmässige Vokalweggsel je nooch Silbeart ersetzt worde (lueg dezue wyter ùnte in däm Abschnitt). De Vokal /ɒ/ chùnt au als Diphthong [ɑɔ̯ ] [ɑʊ̯ ] [oʊ̯] vor.[71] /u/ ùn /y/ werde vor andre Vokal wie im Französische als Approximante [w] ùn [ɥ] ussgsproche.
D Vokal <ê> ùn <â> werde meischt lang ussgsproche als [æː] ùn [ɒː], aasùnschte isch d Vokallengi variabel ùn phonologisch nit relevant.
Di drüü Nasalvokal sin /ə̃/, /ɑ̃/ ùn /ɔ̃/.
Im Gägesatz zum Französische, wo kei Silbe vùmene Wort bsùnders betoont wird sùndern d Stimm imene Satz langsam aastyygt, git es im Frybùrger Patois e Wortbetoonig. Im Regelfall isch d Betoonig ùff de vorletschte Silbe wie in:
Bi gwüsse Wörter isch si allerdings au ùff de vor-vorletschte Silbe:
Usserdäm hen Wörter, wo mit de Vokal â, à, i, ê, u ùn de Nasalvokal an, on, in ände, d Betoonig ùff de letschte Silbe:
Allerdings git’s au Ussnaame wie in i pêlon [iˈpæːlɔ̃] ‚si künde‘, wo mit eme Nasalvokal ùffhört aber d Betoonig ùff de vorletschte Silbe het.
Im Frybùrger Patois werde d Vokal meischt nit zumene Schwa abgschwecht, au wänn si inere unbetoonte Silbe sin. Allerdings git es reguläri Vokalwandel, je nooch däm ob en Vokal inere betoonte oder unbetoonte Silbe isch. Es git fümf wichtigi Vokalweggsel:
| unbetoonte Vokal | betoonte Vokal | Byspil | |
|---|---|---|---|
| 1. | o [ɔ] → | à [ɑ] | èprovâ ‚versueche‘ → l’èpràva ‚de Versuech‘ |
| 2. | ou [u] → | à [ɑ] | oubyâ ‚vergässe‘ → i àbyo ‚i vergiss‘ |
| 3. | e [ə] → | i [i] | breji ‚zerbreche‘ → i brijo ‚i zerbrich‘ |
| 4. | o [ɔ] → | ou [u] | rèdzoyi ‚sich freue‘ → mè rèdzouyo ‚i freu mi‘ |
| 5. | i [i] → | ê [æ] | vuityi ‚luege‘ → i vouêto ‚i lueg‘ |
Bsùnders ùffällig isch des bi de Verbe, wo je nooch Form de Stammvokal weggsle[72], aber mer findet des Phänomen au innerhalb vo Sätz. So sait mer zwar „i pyà“ ‚es rägnet‘, aber „i pyou pâ mé“ ‚es rägnet nümm‘[73]. Im erschte Satz isch pyà betoont, im zweite isch es inere nit-betoonte Silbe ùn wird pyou ussgsproche.
De Frybùrger Patois wird hüt meischt inere streng phonologische Orthographi im latiinische Alphabet gschriibe. Die Schryybig basiert ùffem Französische, git aber konsequänt alli Luut mit em glyche Buechstabe wiider. Allerdings wird d Betoonig, wo im Gägesatz zum Französische phonologisch bedütsam isch, meischt nit kennzeichnet. In mange Teggst, meischt sonigi für Lüt, wo Patois lehre wenn, werde die betoonte Silbe mangmool mit fettem Teggst oder äänlig dogstellt. D Ethymologi wird nit berùggsichtigt, gnauso wenig wie grammatischi Ùnterscheidige, wo in de Ussprooch nit ùnterschide werde.
In de erschte Teggst im Frybùrger Patois, ussem 18. ùn 19. Joorhùndert, isch no e andri Schryybig bruucht worde, wo sich no mee noch de französische Orthographi ùn Grammatik orientiert het. Die hütigi Schryybig isch am Aafang vùm 20. Joorhùndert entwigglet worde, ùn isch bsùnders dur de Mùndartdichter Cyprien Ruffieux, bekannt ùnter sym Künschtlername „Tobi Di-j-Èlyudzo“, allgmein akzeptiert worde.[74] Die Schryybig wird hüt vo de meischte Autore, ùn in de Welschfrybùrger Mùndartwörterbiecher bruucht. Ùnterschid in de Schryybig zeige hüt meischt au e ùnterschiidlichi Ussprooch vùm Dialäkt aa. So wird s Wort ‚mit‘ im Patois je nooch Schryyber avui, avu, avi oder avouê gschriibe[75]. Konservativeri Schryyber bruuche au no änder d Schryybig <ly> oder <hly>, wyl mer gwüsse Wörter wie zum Byspil la filye ‚s Maidli‘ ùn la hlyotse ‚d Glogge‘ friener mit de Luut [ʎ] ùn [ɬ] ussproche het. Hüt werde die Luut aber vo de meischte als [j] ùn [ç] ussgsproche ùn drùm mit <y> ùn <hy> gschriibe.
De Apostroph wird wie im Französische als Usslozeiche oder zur Liaison yygsetzt, so zum Byspil bi ‚de Maa‘, wo de Vokal vùm bestimmte Artikel le ùff de erscht Vokal vùm Wort omo drifft ùn ussglo wird: l’omo, oder bim Plural ‚d Manne‘, wo en j zwüsche de Pluralartikel ùn em Sùbstantiv yygsetzt wird: lè j’omo.
De Bindestrich wird vorallem de bruucht, wänn en Pronom nooch em Verb chùnt, wie in Tyè vou-the? ‚Was wott er?‘ oder bi de Demonstrativpronome wie hou-inke. Dernäbe wird er au no bi zämmegsetzte Nome bruucht, wie in le gârda-roba ‚de Chleiderschaft‘.
| Buechstab | Ussprooch | Audiobyspil | Bemerkig | |
|---|---|---|---|---|
| p | [p] |  portâ(info) – ‚schleppe‘ |
||
| b | [b] | bêre(info) – ‚trinke‘ |
||
| t | [t] | la grandzèta(info) – ‚de Stall‘ |
||
| d | [d] | demindze(info) – ‚Sùntig‘ |
||
| k | [k] | l‘ekoula(info) – ‚d Schuel‘ |
||
| g | [ɡ] | la gajèta(info) – ‚d Zytig‘ |
||
| m | [m] | l‘omo(info) – ‚dr Maa‘ |
||
| n | [n] | kemouna(info) – ‚d Gmeind‘ |
||
| ny | [ɲ] | la montanye(info) – ‚dr Berg‘ |
||
| f | [f] | forèthê(info) – ‚bewaldet‘ |
||
| v | [v] | vayà(info) – ‚wärt‘ |
||
| th | [θ], [x] | le lathi(info) – ‚d Milch‘(doo als [θ]). |
||
| s | [s] | Supyêra(info) – ‚Surpierre (e Ort im Broyebezirk)‘ |
De Luut chùnt nùmme im Dialäkt vo de Broye vor. | |
| z | [z] | Promazin(info) – ‚Promasens (e Ort im Glânebezirk)‘ |
De Luut chùnt nùmme im Dialäkt vo de Broye vor. | |
| ch | [ʃ] | la chèrpin(info) – ‚d Schlange‘ |
||
| j | [ʒ] | pèjan(info) – ‚schweer‘ |
||
| hy | [ç] | la hyà(info) – ‚dr Raam‘ |
||
| h | [h] | ha dzà(info) – ‚de Wald‘ |
||
| r | [r], [ʁ], oder [ɹ] | fére(info) – ‚mache‘ (doo als [ʁ]). |
||
| l | [l] | la lê(info) – ‚s Gsetz‘ |
||
| y | [j] | la famiye(info) – ‚d Familie‘ |
||
| ly | [ʎ] | la filye – ‚s Maidli‘ | De Luut isch hüt bi de meischte Lüt mit /j/ verschmùlze ùn chùnt vorallem in ältre Teggst vor. In neuere Teggst stoot aa dere Stell e <y>. | |
| ts | [t͡s] | le tsan(info) – ‚s Lied‘ |
||
| dz | [d͡z] | dzouno(info) – ‚jùng‘ |
||
| tch, ty | [tʃ] | la tchivra(info) – ‚d Geiss‘ |
Für de Luut gits zwei möglichi Schryybige; beidi sin verbreitet; mangi Schryyber mache au e Unterscheidig, wo ùff d Ethymologi aachùnt. | |
| dj, dy | [dʒ] | le bolondyi(info) – ‚de Beck‘ |
Für de Luut gits zwei möglichi Schryybige; beidi sin verbreitet. | |
| i | [i] | diridji(info) – ‚aaleite, bfeele‘ |
||
| u | [y] | le pu(info) – ‚de Gùller‘ |
vor andre Vokal au e Halbvokal [ɥ] wie in l‘ivuè(info) – ‚s Wasser‘ | |
| ou | [u] | le bou(info) – ‚de Wald‘ |
vor andre Vokal au als e Halbvokal [w] wie in le dzoua(info) – ‚de Daag‘ | |
| é | [e] | la né(info) – ‚d Nacht‘ |
||
| eu | [ø] | moncheu(info) – ‚Herr‘ |
De Luut chùnt nùmme in wenige Wörter vor, meischt Lehnwörter ussem Französische. | |
| ô | [o] | la chô(info) – ‚s Salz‘ |
||
| è | [ɛ] | la fèna(info) – ‚d Frau‘ |
||
| o | [ɔ] | le bochè(info) – ‚s Fass‘ |
||
| e | [ə] | delon(info) – ‚Mentig‘ |
Am Änd vùm Wort meischt stùmm. | |
| ê | [æ] | la chê(info) – ‚d Hecke‘ |
||
| a | [a] | la vatse(info) – ‚d Chue‘ |
||
| à | [ɑ] | le bà(info) – ‚dr Oggs‘ |
||
| â | [ɒ] | demâ(info) – ‚Zischtig‘ |
In ältere Teggst findet mer viilmool au d Schryybig <ao>. | |
| in | [ə̃] | kontin(info) – ‚glücklich‘ |
||
| on | [ɔ̃] | la méjon(info) – ‚s Huus‘ |
Wänn s <n> in de näggschte Silbe isch, spricht mer beidi Luut einzeln uss, wie in la dona(info) – ‚d Muetter‘. | |
| an | [ɑ̃] | le pan(info) – ‚s Brot‘ |
||
Die Bschryybig vo de Grammatik basiert vorallem ùffem Greyerzer Dialäkt, wienner im Wörterbuech Dictionnaire-Dikchenéro: Français-Patois/Patê-Franché vo de Société cantonale des patoisans fribourgeois dargstellt wird, dezue no de Bschryybig vo de Verbe inere Greyerzer Mùndart vùm Manuel Riond. D Byspilsätz stamme zum grööschte Deil uss de Kolùmne Deché Delé uss de Zytig La Gruyère. In andre Mùndarte vùm Kanton cha die Grammatik also e chly verschiide sy.
S Frybùrger Patois kennt zwei grammatischi Gschlechter: männlig ùn wyyblig, wo vorallem dur de bstimmte oder unbestimmte Artikel ùnterschiide werde. Im Gägesatz zum Französische isch es zum Deil au mögli, s Gschlecht am Sùbstantiv sälber z erkenne. Wörter, wo miteme -o ùffhöre sin ällewell männlig, ùn Wörter, wo ùff -a ände sin wyyblig. Bi de reschtliche Wörter chammer s Gschlecht aber nùmme dur de Artikel erkenne. De bestimmt männlig Artikel isch le oder vor Vokal l:
ùn de wyyblig la oder vor eme Vokal au l:
Di unbestimmte Artikel luute für männligi Wörter on:
ùn ouna für wyybligi Wörter oder vor eme Vokal oun:
Näbe de bstimmte ùn unbestimmte Artikel git es au no partitivi Artikel, wo mer für Sache bruucht, wo mer nit zääle cha. Übersetz werde cha des mit „e weng“ oder „e paar“ De männlig Artikel luutet dou, wänn s Sùbstantiv mit eme Konsonant aafängt, ùn dè l, wänn’s miteme Vokal aafängt:
De wyyblig Artikel luutet de la:
ùn de partitivi Pluralartikel isch di:
Di meischte Wörter hen s glyych Gschlecht wie die entsprechende französische Wörter, aber es git au Ussnaame, wie zum Byspil d Wörter für ‚Sùnntig‘, la demindze ùn ‚Salz‘, la chô, wo im Patois wyyblig aber im Französische männlig sin, oder le pre ‚d Bire‘ ùn le rèlodzo ‚d Uhr‘, wo s Gägedeil de Fall isch.[78]
Viili wyyblichi ùn männlichi Sùbstantivforme chönne dur Suffix bildet werde, so zum Byspil le pudzin ‚s Gullerli‘ ùn la pudzèna ‚s Henneli‘, le bolondji ‚de Beck‘ ùn la bolondjire ‚d Beckeri‘ oder le payijan ‚de Buur‘ ùn la payijanna ‚d Büüri‘. Andri Wörter hen en völlig verschidene Ursprùng, wie in le pu ‚de Guller‘ ùn la dzeniye ‚s Huen‘, le bà ‚de Mùùni‘ ùn la vatse ‚d Chue‘, oder on tsavô ‚e Hengscht‘ ùn oun‘èga ‚e Stuete‘.
De Plural wird zum eine miteme bstimmte Artikel kennzeichnet, wo für beidi Gschlechter in de unbestimmte Form lè ùn in de bestimmte Form di luutet. Di männlige Sùbstantiv blybe im Plural glych:
Di wyyblige Sùbstantiv dergäge hen viilmool e eigni Ändig, wo -è luutet:
D Adjektiv werde äänlig wie d Nome nooch Gschlecht ùn Zaal beugt. Di meischte attributive Adjektiv ände für männlichi Sùbstantiv miteme -o ùn für wyyblichi miteme -a:
Gwüssi Adjektiv hen bi wyyblige Sùbstantiv aber e Ändig ùff -e:
Andri Adjektiv hen aber au andri Ändige, bsùnders di hüüfigschte. Dezue ghöre zum Byspil bi → bala ‚schöön‘, grô → grôcha ‚dick‘, yô → yôta ‚starch‘, vi → vidzo ‚läbig‘, novi → novala ‚neu‘ oder chè → chètse ‚droche‘.
E wyteri Grùppe vo Adjektiv het e männlichi Ändig -à ùn e wyyblichi ùff -àja:
Im Plural hen di männlige Adjektiv meischt di glyche Form wie im Singular:
Im Gägesatz dezue ände di wyyblige Adjektiv ùff -è:
Wie andri romanischi Sprooche ùnterscheidet mer im Frybùrger Patois zwüsche drüü Persone, de erscht Person (de, wo schwätzt), de zweite Person (de, wo aagsproche wird) ùn de dritt Person (de, wommer drüber schwätzt) ùn zwar jewyyls im Singular ùn em Plural. Die Pronome ùnterscheide sich no je nooch de Roll, wo s Wort im Satz spiilt.
Die drüü Pronome, wo i ussgsproche werde, also di erschti Person Singular, di dritti Person Singular ùn di dritti Person Plural, werde in de Regel ewägglo. Dur d Verbkonjugation isch nämli klar, welli Form gmeint isch.
| Person | Subjektpronom | direkts Objektpronom | indirekts Objektpronom | reflexivs Pronom | betoonts Pronom |
|---|---|---|---|---|---|
| 1. Sg. | i | mè | |||
| 2. Sg. | te | tè | |||
| 3. Sg. | i | le (männ.) la (wyyb.) |
li | chè | li (männ.) i (wyyb.) |
| 1. Pl. | no | ||||
| 2. Pl. | vo | ||||
| 3. Pl. | i | lè | lou | chè | là[81] |
D Subjektpronome werde bruucht, wänn d Person s Subjekt imene Satz isch, also öbis macht oder usswirkt:
Di direkte Objektpronome bruucht mer, wänn öbis mit derre Person oder Ding gmacht wird:
Di indirekte Objektpronome werde bruucht, wänn öber oder öbis indirekt vùnere Aktion betroffe isch:
Die reflexive Pronome werde bruucht, wänn öbis ùff die Person zrùggbezoge isch:
Wie im Französische git es zwei Arte usszdrügge, dass öbis öberem ghört oder zue öbis ghört. Vor Sùbstantiv werde die possesive Adjektiv bruucht, un dezue git es no die possesive Pronome, wo statt eme Sùbstantiv bruucht werde. De Ùnterschid chammer in däm Sätz gsee:
Im erschte Deil vùm Satz stoot nouthrè mit anhyan ‚Vorfaare‘, derwyylscht lè nouthro im zweite Deil s ganz Sùbstantiv ersetzt ùn allei stoot. In beede Fäll git es verschidni Forme, je nooch däm, wer öbis bsitzt, ùn ob s Sùbstantiv, wo bsesse wird, männlig, wyyblig ùn singular oder plural isch.
| de, wo bsesse wird | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|
| singular | plural | |||||
| männlig | wyyblig | |||||
| de Bsitzer | 1. Person | Singular | mon | ma | mè | |
| Plural | nouthron | nouthra | nouthrè | |||
| 2. Person | singular | ton | ta | tè | ||
| Plural | vouthron | vouthra | vouthrè | |||
| 3. Person | Singular | chon | cha | chè | ||
| Plural | lou[82] | |||||
D Waal vùm Possesivadjektiv richtet sich deno, ob s Sùbstantiv, wo folgt, männlig oder wyyblig isch ùn ob es eis oder mehreri sin. So sait mer:
S Gschlecht vo däm, wo öbis bsitzt, spiilt ke Roll. Mer sait:
| de, wo bsesse wird | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|
| singular | plural | |||||
| männlig | wyyblig | männlig | wyyblig | |||
| de Bsitzer | 1. Person | Singular | le myo | la mâye | lè myo | lè mâyè |
| Plural | le nouthro | la nouthra | lè nouthro | lè nouthrè | ||
| 2. Person | singular | le tyo | la tuva | lè tyo | lè tuvè | |
| Plural | le vouthro | la vouthra | lè vouthro | lè vouthrè | ||
| 3. Person | Singular | le chyo | la chuva | lè chyo | lè chuvè | |
| Plural | le là | la là | lè là[83] | |||
Wie s Gschlecht ùn d Zaal vùm Sùbstantiv über s Pronom entscheide, gseet mer in dänne Sätz guet:
In däm Satz beziegt sich le nouthro ùff s Wort le payi ‚s Land‘, wo männlig ùn singular isch.
Do ersetzt la nouthra s Wort la ya ‚Läbe, Läbensùnterhalt‘, wo wyyblig ùn singular isch.
Do beziegt sich lè nouthro ùff l’akthan ‚d Akzent‘, wo männlig ùn im Plural isch.
Ùn do beziegt lè nouthrè sich zrùgg ùff lè vakanthè ‚d Ferie‘, wo wyyblig ùn im Plural isch.
In de Frybùrger Patois git es e Ùnterscheidig zwüsche verschidne Demonstrativ, wo e chly andersch wie in de alemannische Dialäkt isch. Vor Sùbstantiv git es zwei Arte vo demonstrative Adjektiv, di normale ùn deno no betoonte, wo zur Versterchig vùm Demonstrativ bruucht werde.
| Singular | Singular betoont | Plural | Plural betoont | |
|---|---|---|---|---|
| männlig | chi | chti | hou | chtou |
| wyyblig | ha | chta |
Die entspräche öbe de betoonte Artikel im Alemannische wie ‚de Maa/die Frau/des Chind‘:
Wänn s Sùbstantiv, wo folgt, mit eme Vokal aafängt, no wird en l yygsetzt, en j, oder en Vokal fällt uss[85]:
Im Gägesatz zue de demonstrative Adjektiv stönn die demonstrative Pronome allei, also nit voreme Sùbstantiv. Im Frybùrger Patois git es e drüüfachi Ùnterscheidig, je nooch däm, wie wyt öbis ewäg isch ùn ob mer es diräkt in de Händ hebt oder nit. Wänn de Demonstrativ vo -inke gfolgt wird, no heisst des, dass de Gägestand ganz in Nööchi vo däm, wo schwätzt, isch, aber dass de en nit in de Hand hebt oder aalangt. Des entspricht öbe em alemannische ‚de/die/des doo‘. Wänn de Demonstrativ dergäge vo -lé gfolgt wird, no heisst des, dass de Gägestand wyt ewäg isch, ùff jede Fall usserhalb vo de Rychwyti vo däm, wo schwätzt. Schliessli git es no e dritti Reihi vo Demonstrativ, wo mer bruucht, wemmer öbis in de Hand oder ùnterem Arm het.[86] Zum Byspil würde mer sage chtiche, l’é adzetâ l’ôtri ‚des doo, des hanni geschtre gchauft‘, wemmer die Sach, wommer gchauft het, grad ùnterem Arm het.[87]
| unbestimmt | Gägestand isch in de Nööchi | Gägestand isch wyt ewäg | Mer het de Gägestand in de Hand | |
|---|---|---|---|---|
| männlig | chin | chi-inke | chi-lé | chtiche |
| wyyblig | choche | ha-inke | ha-lé | chtache |
| Plural | chin-lé | hou-inke | hou-lé | chtàche |
Im Indikativ ùnterscheidet s Patois zwüsche de Zytforme Gägewart, Vergangeheit ùn Zuechùmft.
Dernäbe git es no d Modi Konjunktiv, Konditional ùn Imperativ.
D Verbe deile sich äänlig wie im Französische in vier Grùppe yy. Dezue chömme no d Hilfsverbe. In de Patois-Wörterbiecher werde die Verbe nooch de Infinitivändig in Grùppe yygorndet. Gwüssi Verbe hen aber zwar e Ändig wie d Verbe uss einere Grùpp, aber werde konjugiert wie d Verbe uss ere andre.
Über d Hälfti vo de Verbe isch unregelmässig[90], wo bsùnders am Vokalweggsel je nooch Silbeart lait. Im Frybùrger Patois git es nämli en Weggsel bim Stammvokal, je noch däm ob de betoont oder unbetoont isch (lueg dezue au im Abschnitt ‚Phonologi‘).[91]
Wyl d Pronome für di erschti ùn dritti Person Singular ùn di dritti Person Plural identisch sin, werde die viilmool ewägglo. Dur d Konjugierig vo de Verbe isch d Person einewäg klar. Bi de Hilfsverbe avê 'haa' ùn îthre 'sy' blybt aber einewäg en vorgsetzts l hänge, wo eigetli zwüschem Pronom ùn em Verb zur Liaison yygsetzt isch, wyl dörte sùnscht zwee Vokal würde ùffenand dräffe.[92]
Vùm Partizip Präsens lönn sich di meischte andre Verbforme aableite.[93] Die Verbform wird entweder in ere adverbale Fùntkion yygsetzt:
Oder als e Gerundium:
| dèvejâ ‚schwätze‘ | medji ‚ässe‘ | vinyi ‚cho‘ | dremi ‚schloofe‘ | bêre ‚drinke‘ | povê ‚chönne‘ | prindre ‚nee‘ |
|---|---|---|---|---|---|---|
| in dèvejin | in medzin | in vinyin | in dremechin | in bèvechin | in puyin | in prinyin |
S Präsens drüggt öbis uss, was in de Gägewart stattfindet oder no nit abschlosse isch. Zum Byspil:
| ithre ‚sy‘ | avê ‚ha‘ | dèvejâ ‚schwätze‘ | medji ‚ässe‘ | vinyi ‚cho‘ | dremi ‚schloofe‘ | bêre ‚drinke‘ | povê ‚chönne‘ | prindre ‚nee‘ | |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Erschti Person Singular | (i) chu | (i) l’é | (i) dèvejo | (i) medzo | (i) vinyo | (i) douârmo | (i) bêvo | (i) pu | (i) prinnyo |
| Zweiti Person Singular | t’i | t’â | te dèvejè | te medzè | te vin | te douâ | te bê | te pà | te prin |
| Dritti Person Singular | (i) l’è | (i) l’a | (i) dèvejè | (i) medzè | (i) vin | (i) douâ | (i) bê | (i) pà | (i) prin |
| Erschti Person Plural | no chin | no j’an | no dèvejin | no medzin | no vinyin | no douârmin | no bêvin | no puyin | no prinnyin |
| Zweiti Person Plural | vo j’ithè | vo j’ê | vo dèvejâdè | vo medjidè | vo vinyidè | vo dremidè | vo bêdè | vo pouédè | vo prindè |
| Dritti Person Plural | (i) chon | (i) l’an | (i) dèvejon | (i) medzon | (i) vinyon | (i) douârmon | (i) bêvon | (i) puyon | (i) prinnyon |
S Imperfekt bruucht mer für Aktione, wo in de Vergangeheit für lengeri Zyt oder regelmässig stattgfùnde hen, aber jetz nümm:
Es git für s Imperfekt drüü Arte vo Ändige. Für di Verbe mit -â uss de erschte Konjugation luute die -âvo, -âvè, --âvè, -âvan, -âvâ, -âvan; für di Verbe ùff -i uss de erschte Konjugation -ivo, -ivè, -ivè, -ivan, -ivâ, -ivan; ùn für di meischte andre Verbe -é, -é, -ê, -an, -â, -an. S Hilfsverb ‚sy‘ het zwei verschidne Forme vùm Imperfekt.
| ithre (1) ‚sy‘ | ithre (2) ‚sy‘ | avê ‚ha‘ | dèvejâ ‚schwätze‘ | medji ‚ässe‘ | vinyi ‚cho‘ | dremi ‚schloofe‘ | bêre ‚drinke‘ | povê ‚chönne‘ | prindre ‚nee‘ | |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Erschti Person Singular | iro | èthé | (i) l’avé | (i) dèvejâvo | (i) medjivo | (i) vinyé | (i) dremeché | (i) bèveché | (i) pové | (i) prenyé |
| Zweiti Person Singular | t’irè | t’èthé | t’avé | te dèvejâvè | te medjivè | te vinyé | te dremeché | te bèveché | te pové | te prenyé |
| Dritti Person Singular | irè | èthê | (i) l’avê | (i) dèvejâvè | (i) medjivè | (i) vinyê | (i) dremechê | (i) bèvechê | (i) povê | (i) prenyê |
| Erschti Person Plural | no j’iran | no j’èthan | no j’avan | no dèvejâvan | no medjivan | no vinyan | no dremechan | no bèvechan | no povan | no prenyan |
| Zweiti Person Plural | vo j’irâ | vo j’èthâ | vo j’avâ | vo dèvejâvâ | vo medjivâ | vo vinyâ | vo dremechâ | vo bèvechâ | vo povâ | vo prenyâ |
| Dritti Person Plural | iran | èthan | (i) l’avan | (i) dèvejâvan | (i) medjivan | (i) vinyan | (i) dremechan | (i) bèvechan | (i) povan | (i) prenyan |
S Futur wird bruucht, zume über Sache z schwätze, wo in de Zuechùmft emool stattfinde. D Ändige sin für alli Verbe glych: -ri, -ri, -rè, -rin, -ri, -ron.
| ithre ‚sy‘ | avê ‚ha‘ | dèvejâ ‚schwätze‘ | medji ‚ässe‘ | vinyi ‚cho‘ | dremi ‚schloofe‘ | bêre ‚drinke‘ | povê ‚chönne‘ | prindre ‚nee‘ | |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Erschti Person Singular | (i) cheri | (i) l’ari | (i) dèvejèri | (i) medzèri | (i) vindri | (i) dremethri | (i) bèvethri | (i) pori | (i) prindri |
| Zweiti Person Singular | te cheri | t’ari | te dèvejèri | te medzèri | te vindri | te dremethri | te bèvethri | te pori | te prindri |
| Dritti Person Singular | (i) cherè | (i) l’arè | (i) dèvejèrè | (i) medzèrè | (i) vindrè | (i) dremethrè | (i) bèvethrè | (i) porè | (i) prindrè |
| Erschti Person Plural | no cherin | no j’arin | no dèvejèrin | no medzèrin | no vindrin | no dremethrin | no bèvethrin | no porin | no prindrin |
| Zweiti Person Plural | vo cheri | vo j’ari | vo dèvejèri | vo medzèri | vo vindri | vo dremethri | vo bèvethri | vo pori | vo prindri |
| Dritti Person Plural | (i) cheron | (i) l’aron | (i) dèvejèron | (i) medzèron | (i) vindron | (i) dremethron | (i) bèvethron | (i) poron | (i) prindron |
De Imperativ wird für Befeel oder Ùffordrige bruucht. Es git nùmme Forme für di zweiti Person Singular ùn di erschti ùn zweiti Person Plural. Zum Deil sin die Forme eifach di glyche wie die vùm Präsens (aber ohne d Pronome), zum Deil git es Ändrige:
Mangi Verbe werde allerdings ùmschryybe, zum Byspil:
De Konditional isch für Handlige, wo ùnter gwüsse Bedingige yyträffe. D Bildig isch glych wie die vùm Futur, nùmme dass d Ändige -ré, -ré, -rê, -ran, -râ, -ran luute.[94]
De Subjonctif isch e spezielli Verbform vo de romanische Sprooche. D Ändige sin für alli Verbforme, mit e paar Ussnaame, glych ùn luute -icho, -ichè, -ichè, -ichan, -ichâ, -ichan. Er wird meischt in Näbesätz yygsetzt für Sache, wo möglich sin. Zum Byspil:
| ithre ‚sy‘ | avê ‚ha‘ | dèvejâ ‚schwätze‘ | medji ‚ässe‘ | vinyi ‚cho‘ | dremi ‚schloofe‘ | bêre ‚drinke‘ | povê ‚chönne‘ | prindre ‚nee‘ | |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Erschti Person Singular | ke chêyo | k’ôcho | ke dèvejicho | ke medjicho | ke venyicho | ke dremicho | ke bèvechicho | ke puécho | ke prenyicho |
| Zweiti Person Singular | ke te chêyè | ke t’ôchè | ke te dèvejichè | ke te medjichè | ke te venyichè | ke te dremichè | ke te bèvechichè | ke te puéchè | ke te prenyichè |
| Dritti Person Singular | ke chêyè | k’ôchè | ke dèvejichè | ke medjichè | ke venyichè | ke dremichè | ke bèvechichè | ke puéchè | ke prenyichè |
| Erschti Person Plural | ke no chêyan | ke no j’ôchan | ke no dèvejichan | ke no medjichan | ke no venyichan | ke no dremichan | ke no bèvechichan | ke no puéchan | ke no prenyichan |
| Zweiti Person Plural | ke vo chêyâ | ke vo j’ôchâ | ke vo dèvejichâ | ke no medjichan | ke vo venyichâ | ke vo dremichâ | ke vo bèvechichâ | ke vo puéchâ | ke vo prenyichâ |
| Dritti Person Plural | ke chêyon | k’ôchan | ke dèvejichan | ke medjichan | ke venyichan | ke dremichan | ke bèvechichan | ke puéchan | ke prenyichan |
Für jedi vo dänne synthetische Zytforme git es deno au e analytischi. Die Forme werde alli eso bildet, dass mer entweder s Hilfverb ithre oder avê in de jewiilige synthetische Form nimmt, ùn dehinter s Partizip Perfekt vùm jewiilige Verb setzt. D Verdeilig vo Verbe, wo mit em Hilfsverb ‚sy‘ oder ‚ha‘ bildet werde, isch äänlig wie im Französische. S Verb ithre isch e prominänti Ussnaam, wyl es kei eiges Partizip Perfekt het, sùndern des vo avê nimmt. Chu j’à ‚ich bin gsi‘ heisst also wörtlig ‚ich bin gha‘.[95]
S Partizip isch verschiide, je nooch däm, ob es sich ùff e wyblichi oder männlichi Person beziegt. Mer sait also:
S Partizip Perfekt isch zum Deil identisch mitem Infinitiv, zum Deil aber au völlig verschide ùn unregelmässig, vorallem für d Verbe vo de dritte ùn vierte Konjugation.
Für Aktione, wo in de Vergangeheit stattgfùnde hen ùn abgschlosse sin, bruucht mer s Perfekt. Die Form wird mit em Hilfsverb im Präsens bildet:
Wänn öbis in de Vergangeheit scho vor öbis andrem stattgfùnde het, bruucht mer s Plusquamperfekt. Des wird mit em Hilfsverb im Imperfekt bildet:
Dezue git es au no s Futurperfekt, wo mit em Hilfsverb im Futur bildet wird. Des bruucht mer, wänn öbis in de Zuechùmft wird volländet sy:
Au de Konditional cha ùff de Wäg in d Vergangeheit gsetzt werde:
Mangmool chùnt au de Subjunctif in de Vergangeheit vor:
Wie in de französische Ùmgangssprooch git es deno au no dopplet zämmegsetzti Zyte, d Temps surcomposé. Die werde bildet mit em Hilfsverb in de entsprächende synthetische Zytform, dehinter s Partizip Perfekt vo avê, ùn schliessli am Schlùss s Partizip Perfekt vùm jewiiligi Verb.[97] Des entspricht de em Passé surcomposé ùn wytere Zytforme.
Byspil vùm dopplete Perfekt:
Ùn vùm dopplete Plusquamperfekt:
Im Gägesatz zum Alemannische, wo d Adverbe ùn Adjektiv di glyche Form hen, glych ob si en Sùbstantiv oder en Verb verändere, hen d Adverbe im Frybùrger Patois e eigni Form.
E paar sehr hüüfigi Adverbe hen e Chùrzform, zum Byspil: dyora ‚bal‘, adon ‚also‘, proumatêre ‚gnue‘, pou ‚wenig‘, pyan ‚lengsem‘ oder rido ‚schnäll‘.
Di übrige werde meischt mitem Suffix -min, wo aa di wyyblichi Adjektivform dra ghängt wird, bildet:
Zum Byspil isch s Adjektiv ‚warm‘ in de männlige Form tsô:
in de wyyblige Form deno tsôda:
wo als Adverb zue tsôdamin wird:
Im Gägesatz zum Französische vo Frankrych, aber grad gnau wie s Schwyzer Französisch, het s Zaalesystem vùm Frybùrger Patois kei Elemänt vùmene Vigesimalsystem, es basiere also alli gröössre Zaale ùff de Zaal zee. Wie im Französische sin d Zaale bis sechzee unregelmässig. Ab de sin d Zaale mee oder weniger regelmässig, allerdings git es zum Deil luutlichi Verschmelzige oder es dauche Konsonante, wo sùnscht abegheit sin, wiider ùff.
| 0 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 | 8 | 9 |
| zérô | on | dou | trè | katro | thin | chê | chate | ouète | nà |
| 10 | 11 | 12 | 13 | 14 | 15 | 16 | 17 | 18 | 19 |
| dji | ondzè | dodzè | trèdzè | katoârdzè | tyindzè | chèdzè | dji-j‘è chate | dji-j‘è ouète | dji-j‘è nà |
| 20 | 21 | 22 | 23 | 24 | 25 | 26 | 27 | 28 | 29 |
| vin | vinty‘on | vint‘è dou | vint‘è trè | vint‘è katro | vint‘è thin | vint‘è chê | vint‘è chate | vint‘è ouète | vint‘è nà |
| 30 | 31 | 32 | 33 | … | |||||
| trinta | trint‘yon | trint‘è dou | trint‘è trè | … | |||||
| 40 | 41 | 42 | 43 | … | |||||
| karanta | karant‘yon | karant‘è dou | karant‘è trè | … | |||||
| 50 | 51 | 52 | 53 | … | |||||
| thinkanta | thinkant‘yon | thinkant‘è dou | thinkant‘è trè | … | |||||
| 60 | 61 | 62 | 63 | … | |||||
| chuchanta | chuchant‘yon | chuchant‘è dou | chuchant‘è trè | … | |||||
| 70 | 71 | 72 | 73 | … | |||||
| chaptanta | chaptant‘yon | chaptant‘è dou | chaptant‘è trè | … | |||||
| 80 | 81 | 82 | 83 | … | |||||
| ouètanta | ouètant‘yon | ouètant‘è dou | ouètant‘è trè | … | |||||
| 90 | 91 | 92 | 93 | … | |||||
| nonanta | nonant‘yon | nonant‘è dou | nonant‘è trè | … | |||||
| 100 | 101 | 102 | 103 | … | |||||
| than | than‘yon | than‘è dou | than‘è trè | …[98][99] | |||||
Vor Nome werde d Zaale ‚eins‘ ùn ‚zwei‘ je nooch Gschlächt vùm Nome beugt, gnau wie viilmool no im Alemannische, aber im Gägesatz zum Französische, wo mer des nùmme für d Zaal ‚eins‘ macht:
E paar andri Zaale ùnterscheide sich no je noch däm ob mer nùmme zäält, oder ob mer d Zaal voreme andre Wort bruucht.[100] So d Zaal für ‚vier‘ katro, wo vor andre Wörter zue katre wird:
S glych gilt für d Zaale 6 bis 9, wo vor andre Wörter zue chi, cha, ouè ùn nou werde:
Dernäbe het d Zaal für ‚hùndert‘ no zwei Forme, than in de Zaale 100 bis 199, ùn deno thin:
De Satzbau vùm Greyerzer Patois isch im Gägesatz zur Phonologi ùn de Formbildig änder wenig beschriibe.
Wie in de andre romanische Sprooche isch di normali Satzstellig im Frybùrger Patois SVO, also Subjekt-Verb-Objekt. Mer sait also:
Wänn s Objekt aber en Pronom isch, no chùnt es vorem Verb. Zum Byspil wemmer statt wie obe le patê eifach nùmme le sait:
Au sùnscht cha d Wortstellig mangmool abwyyche, zum Byspil bi Froogesätz ùn andre Fäll.
D Adjektiv ùn Adverbe chömme in de Regel noochem Sùbstantiv bzw. em Verb:
E paar Adjektiv chömme aber vorem Sùbstantiv, äänlig wie im Französische:
Für d Bildig vo Frooge git es verschidni Möglichkeite. Am hüüfigschte isch, dass eifach en Froogewort vor oder hinter de Satz gstellt wird:
Dernäbe cha e Froogsatz au bildet werde, indäm mer s Verb ùn s Sùbjekt vertuuscht. Zum Byspil:
En Satz cha au glych bliibe, ùn nùmme dur d Betoonig ùnterschide werde:
Schliessli chùnt au no e Froogesatz mit -the vor, wo em Französisch Froogesatz mit est-ce que entspricht:
D Verneinig wird im Frybùrger Patois meischt mit em Partikel pâ ussdrüggt, wo nooch em Verb chùnt:
Dernäbe git es no wyteri Partikel, wie zum Byspil rin ‚nüüt‘:
oder nyon ‚niemer‘:
De Groossdeil vùm Wortschatz vo de Frybùrger Patois het en latynische Ursprùng. Trotz dass de Patois vo de Frybùrger sälber mangmool als „Mischig“ vo Latyn, Französisch ùn Dütsch bezeichnet wird, sin germanischi Lehnwörter änder sälte. Am ùffälligschte isch s Wort bouébo ‚Bueb‘. Dernäbe sin au Wörter für Pflanze überno worde, bsùnders in de Nööchi vo de Sproochgränz. Z La Roche sait mer zum Byspil em Alperöösli chtirvouâdze vo Senslerdütsch ‚Stiirose‘. In andre Greyerzer Ort sait mer aber au dzintiyè.[101]
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
