From Wikipedia, the free encyclopedia
Wes-Australië (Engels: Western Australia, [ˈwestən ɒˈstreɪliə]; afgekort: WA) is 'n Australiese deelstaat wat die hele westelike derde van die Australiese kontinent beslaan. Dit word begrens deur die Indiese Oseaan in die noorde en weste, die Suidelike Oseaan in die suide, die Noordelike Gebied in die noordooste en Suid-Australië in die suidooste. Wes-Australië is Australië se grootste deelstaat met 'n oppervlakte van 2 527 013 km²[1] en dit is ook die naasgrootste nasionale subdivisie in die wêreld net na die Republiek Sacha (Jakoetië) in Asiatiese Rusland (Siberië).
| Western Australia Wes-Australië | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| |||||
| Bynaam : Wildeblom Staat of die Goue Staat | |||||
| Leuse : | |||||
 | |||||
| Ander deelstate en gebiede van Australië | |||||
| Land |  Australië | ||||
| Hoofstad | Perth 31°58′S 115°51′O | ||||
| Grootste stad | Perth | ||||
| Goewerneur | Chris Dawson | ||||
| Premier | Roger Cook (ALP) | ||||
| Oppervlakte | 2 527 013 km² | ||||
| - Land | 2 523 924 vk km | ||||
| - Water | 3 089 vk km (4,37%) | ||||
| Bevolking (2024) | |||||
| - Totaal | 2 951 602 inw. | ||||
| - Digtheid | 1,2 inw./vk km | ||||
| Poskode | WA | ||||
| Tydsone | UTC +8 | ||||
| Webwerf | www.wa.gov.au | ||||
Wes-Australië het 'n uiteenlopende verskeidenheid klimate, insluitende tropiese omstandighede in die Kimberley-streek, woestyne in die binneland (insluitende die Groot-Sandwoestyn, Klein-Sandwoestyn, Gibsonwoestyn en Groot Victoriawoestyn) en 'n Mediterreense klimaat langs die suidwestelike en suidelike kusstreke. Teen 2021 het die deelstaat 'n bevolking van 2,95 miljioen gehad, elf persent van die totale Australiese bevolking.[2] Meer as 90 persent van die deelstaat se bevolking is saamgetrek in die suidwestelike hoek en sowat 80 persent is woonagtig in die deelstaathoofstad Perth,[3] waarvolgens die oorgrote res van die deelstaat yl bevolk is. Die Trans-Australiese Spoorweg en die Eyre-snelweg deurkruis die Nullarborvlakte in die deelstaat se suidooste, waarmee dit die belangrikste verbinding tussen Wes-Australië en die bevolkingsentrums in die oostelike deelstate is.
Wes-Australië se inheemse bevolking bestaan reeds tienduisende jare. Nederlandse ontdekkingsreisigers het vanaf die 17de eeu Wes-Australië besoek en Dirk Hartog se 1616-ekspedisie was die eerste Europeërs wat voet aan wal gesit het. Die Britte het Wes-Australië in 1827 opgeëis en in 1829 die Swanrivierkolonie met Perth as sy hoofstad gestig. Die Wes-Australiese goudstormlope van die laat 19de eeu het gelei tot 'n aansienlike bevolkingsinstroming. Die kolonie het in 1890 selfregering verkry, die laaste van die Australiese kolonies wat selfregerend geword het, en in 1901 het dit met die ander kolonies gefedereer.
Wes-Australië se mynbousektor is 'n sleutelsektor in die deelstaat se ekonomie. In die laat 20ste eeu het die deelstaat se beduidende ysterertsmynbedryf ontwikkel – die wêreld se grootste – asook hoofsaaklik buitelandse ruolie- en aardgasbronne begin ontgin. Goudmynbou bly 'n beduidende sektor en baie ander minerale ontgin, met Perth as 'n belangrike sentrum vir gepaardgaande dienste. Behalwe mynbou is die primêre sektor die ander belangrike bydraer tot die deelstaatekonomie, insluitende landbou in die Koringgordel en gematigde suidelike kusstreke, pastoralisme in gematigde grasvlaktes, bosbou in die suidweste en visvang (insluitende pêrelduik en, histories, walvisjag).
Wes-Australië se geologiese geskiedenis streek sowat 4,4 miljard jaar terug, toe die Hadiese sirkoon gevorm het. Die vroegste bekende vorm van lewe op land, stromatoliete genoem, is sowat 3,48 miljard jaar gelede deur mikrobes geskep.
Die eerste menslike inwoners van Australië het die gebied vanuit die noorde "meer as 50 000 jaar gelede en moontlik soveel as 70 000 jaar gelede" bereik.[4] Oor duisende jare heen het hulle uiteindelik versprei oor die hele landmassa.[verwysing benodig] Hierdie inheemse Australiërs was lank regdeur Wes-Australië gevestig toe Europese ontdekkingsreisigers in die vroeë 17de eeu die gebied begin bereik het.
Die eerste Europeërs wat Wes-Australië bereik het was dié van die Nederlandse Dirk Hartog-ekspedisie wat op 25 Oktober 1616 geland het by die huidige Kaap Inscription op Dirk Hartog-eiland. Vir die res van die 17de eeu het ander Nederlandse en Britse seevaarders die kus verken van wat Abel Tasman in 1644 Nieuw-Holland genoem het, gewoonlik onbedoeld soos die vele wrakke van skepe langs die kus wat van die Brouwerroete afgewyk het wys (weens swak navigasie en storms).[5] Teen die laat 18de eeu het Britse en Franse seevaarders die Wes-Australiese kus begin verken. Die Baudin-ekspedisie van 1800–03 het die Wes-Australiese kus ook ingesluit en gelei tot die Freycinet-kaart van 1811, die eerste gepubliseerde kaart wat die volledige kus van Australië gewys het. Die naam Nieuw-Holland het in openbare en halfamptelike gebruik gebly tot die middel-1850s; dit is vir sowat 206 jaar gebruik, terwyl die naam Australië sedert sowat 195 jaar gebruik word.[6]
Die huidige deelstaat het sy oorsprong in die vestiging van Lockyer by Koning George III-sund[7] 'n nedersetting wat deur veroordeelde misdadigers uit Nieu-Suid-Wallis gegroei het. Die nedersetting is amptelik geannekseer op 21 Januarie 1827 deur Lockyer, toe hy bevel het om die Unievlag te hys en 'n vreugdevuur afgevuur is deur sy soldate. Die nedersetting is gestig in antwoord op Britse vrese oor 'n Franse kolonie aan die Wes-Australiese kus.[7] Op 7 Mart 1831 is dit onder beheer van die Swanrivierkolonie geplaas[8] en in 1832 Albany genoem.
In 1829 is die Swanrivierkolonie gestig langs die Swanrivier deur kaptein James Stirling. Teen 1832 het die Britse setlaarsbevolking sowat 1 500 bereik en die amptelike naam van dié kolonie is op 6 Februarie dieselfde jaar verander in Wes-Australië.[9][10] Die twee aparte dorpe van die kolonie het stadigaan ontwikkel in die hawestad Fremantle en die deelstaathoofstad Perth. York was die eerste binnelandse nedersetting in Wes-Australië, sowat 97 km oos van Perth en gestig op 16 September 1831. York was die opstelplek vir vroeë ontdekkingsreisigers wat die ryk goudreserwes van Kalgoorlie ontdek het. Voordat betekenisvolle ontdekkings van goud in die 1890's rondom Kalgoorlie gemaak is was die bevolkingsgroei maar baie stadig.
In 1887 is 'n nuwe grondwet opgestel wat voorsiening gemaak het vir die reg op selfbestuur van Europese Australiërs en in 1890 is die wet wat selfregering aan die kolonie toegeken het, deur die Britse Parlement goedgekeur. John Forrest het die eerste premier van Wes-Australië geword.
In 1896, ná ontdekkings van goud by Coolgardie en Kalgoorlie, het die Wes-Australiese parlement die aangaan van 'n lening gemagtig om 'n pyplyn te bou vir die vervoer van 23 megaliter water per dag na die groeiende bevolking op die goudvelde. Die pyplyn, Goldfields-watervoorsieningskema genoem, is in 1903 voltooi. C.Y.O'Connor, Wes-Australië se eerste hoofingenieur, het die pypleiding ontwerp en toesig gehou oor sy konstruksie. Dit vervoer water oor 530 km van Perth na Kalgoorlie en word deur geskiedkundiges beskryf as 'n belangrike faktor in die deelstaat se ekonomiese en demografiese groei.[11]
Ná 'n veldtog onder leiding van Forrest het kiesers van die kolonie Wes-Australië ten gunste van 'n federasie gestem met die vyf ander Australiese kolonies, waarvolgens Wes-Australië op 1 Januarie 1901 amptelik 'n deelstaat geword het.[12]
Wes-Australië word begrens deur Suid-Australië en die Noordelike Gebied aan die ooste en die Indiese Oseaan in die weste en noorde. In Australië word daar amptelik na die suidelike deel van die oseaan verwys as die Suidelike Oseaan, terwyl die Internasionale Hidrografiese Organisasie daarna verwys as die Indiese Oseaan.[13] Die totale lengte van die deelstaat se oostelike grens is 1 862 km,[14] en die deelstaat se kuslyn is 12 889 km lank.[15] Die totale landoppervlakte van die deelstaat 2,5 miljoen km².[16]
Die grootste deel van Wes-Australië bestaan uit die baie ou Yilgarn kraton en die Pilbara kraton wat saam met die Deccan van Indië, Madagaskar en die Karoo en Zimbabwe die kratons van Suider-Afrika deel was van 'n superkontinent Ur, een van die oudste superkontinente op aarde (3 200 – 3 000 miljoen jaar gelede). Daar het sedertdien geen bergvorming buiten die Stirlingreeks plaasgevind nie en daarom is daar baie erosie van die grond plaasgevind en is geen deel van die deelstaat hoër as 1 245 meter bo seespieël nie. Die meeste dele vorm 'n lae plato met 'n gemiddelde hoogte van ongeveer 400 meter bo seespieël met min reliëf en geen oppervlakaflope nie. Die land loop skerp af by die kusvlakte en vorm in sommige gevalle 'n skerp platorand (soos in die geval van die Darling Eskarp naby Perth).
Die hoë ouderdom van die landskap veroorsaak dat die grond buitengewoon onvrugbaar is. Selfs grond wat afkomstig is van granietrots bevat 'n ordegrootte minder fosfor en slegs die helfte soveel stikstof as vergelykbare grondsoorte op ander kontinente. Grond wat afkomstig is van sandvlaktes of ystersteen is selfs nog minder vrugbaar en bevat nog minder oplosbare fosfate en bevat ook min sink, koper, molibdeen en soms kalium en kalsium.
Die onvrugbaarheid van die grond vereis 'n geweldige hoë inset in terme van kunsmis, veral superfosfaat. Oormatige gebruik van insekdoders en onkruiddoders het die insek- en bakteriebevolkings byna uitgeroei. Die kompaktering van grond deur swaar masjinerie en hoefdiere het groot skade aan die sensitiewe grond aangerig. Die grootskaalse skoonmaak van lande vir land- en bosboudoeleindes het ook groot skade aan die inheemse plant- en dierelewe aangerig. Gevolglik het die Suidwestelike streek van die deelstaat 'n hoër konsentrasie van seldsame, bedreigde flora en fauna as baie ander gebiede in Australië, wat dit een van die wêreld se probleemgebiede maak ten opsigte van biodiversiteit. Groot dele van die deelstaat se graanstreek ervaar probleme met te hoë soutgehalte en die verlies van varswater.
Die Suidwestelike kusgebied het 'n relatief gematigde klimaat en was oorspronklik dig bebos gewees, insluitende groot plate karie-bome (Eucalyptus diversicolor), van die hoogste bome ter wêreld. Hierdie landboustreek van Wes-Australië is een van die top nege habitatte op aarde ten opsigte van biodiversiteit, met 'n hoër getal endemiese spesies as ander vergelykbare streke. Danksy die Leeuwin-stroom maak die see langs die kus ook een van die top ses streke vir biodiversiteit uit ten opsigte van sy seelewe en bevat dit ook een van die mees suidelike koraalriwwe in die wêreld.
Die gemiddelde jaarlikse reënval wissel tussen 300 millimeter aan die rand van die graanstreek tot 1 400 millimeter in die natste gebied naby Northcliffe, maar in die maande van November en Maart oorskry die verdampingstempo die reënval en is dit oor die algemeen uiters droog. Plante moet goed aangepas wees om die toestande te oorleef as. 'n Groot afname in reënval is die afgelope paar jaar waargeneem met meer reënval in die somermaande as voorheen.
Die middelste vier-vyfdes van die deelstaat is semi-woestyn of woestyn en is ligbevolk met mynbou as die enigste betekenisvolle aktiwiteit. Jaarlikse reënval is gemiddeld ongeveer 200 tot 250 millimeter, met die meeste daarvan wat voorkom in sporadiese neerslae wat verband hou met tropiese siklone in somermaande.
'n Uitsondering hierop is die noordelike tropiese streke. Die Kimberley-streek het 'n uiters warm monsoenklimaat met 'n gemiddelde jaarlikse reënval wat wissel van 500 tot 1 500 millimeter, maar daar is 'n baie lang amper reënlose seisoen tussen April tot November. Agt-en-vyftig persent van die deelstaat se aflope vind in die Kimberley-streek plaas, maar omdat dit in geweldadige vloede voorkom en omdat die grond uiters arm is, is die enigste ontwikkeling langs die Ord-rivier.
Sneeu kom bitter selde in die deelstaat voor en tipies slegs in die Stirling-reeks naby Albany aangesien dit die enigste bergreeks is wat hoog genoeg is en sover suid is. Sneeu val ook bitter selde op die nabygeleë Porongurup-reeks.[17]
Die hoogste waargenome temperatuur van 50,5 °C is aangeteken te Mardie, Pilbara, 61,6 kilometer vanaf Barrow-eiland op 19 Februarie 1998.[18] Die laagste minimumtemperatuur van -7,2 °C is by die Eyre Bird sterrewag sowat 49 km ter suide van Cocklebiddy waargeneem.[19]
Wes-Australië is die tuiste van ongeveer 540 voëlspesies. Hiervan is 15 endemies tot die deelstaat. Die beste gebiede om voëls te besigtig is die suidwestelike hoek van die deelstaat en die gebied rondom Broome en die Kimberley-streek.
Die Flora van Wes-Australië bestaan uit 9437 gepubliseerde inheemse vaatplantspesies uit 1543 genera in 226 families, daar is ook 1171 ingeburgerde indringerplante.[20]
Die eerste inwoners van wat nou Wes-Australië genoem word was die inboorlinge van Australië met 'n wyd uiteenlopende taal- en etniese groepe — onder andere die Nyungah in die suidweste, die Wongai in die sentrale woestyn, die Malkana in Shark Bay. Hierdie groepe vorm steeds die meerderheid van die plaaslike verafgeleë landelike gebiede van die deelstaat soos in die Kimberley-streek.
Europeërs het hul permanent begin vestig in 1826 toe Albany deur Brittanje in besit geneem is om Franse aansprake op die Westelike derde van die kontinent voor te spring. Perth is gestig as die Swanrivierkolonie in 1829 deur Britse en Ierse setlaars. Die nedersetting het egter agteruit gegaan en daarom is gevangenes uit die Britse eilande daarheen gedeporteer as dwangarbeiders om die bevolking aan te vul. in die 1890's het interstaat migrasie plaasgevind vanweë die oplewing in mynbou in die Goldfields-streek wat tot 'n skerp toename in die bevolking gelei het.
Wes-Australië het nie 'n beduidende invloei van immigrante vanaf Brittanje, Ierland of elders uit die Britse ryk gehad nie tot vroeg in die twintigste eeu toe plaaslike projekte — soos die Group Settlement Scheme van die 1920's van stapel gestuur is om boere aan te moedig om hul in die suidweste te vestig en 'n toenemende bewustheid van Australië se westelike derde as 'n bestemming vir koloniste.
Met immigrante uit die Britse eilande as die voorlopers het Wes-Australië se bevolking vinniger ontwikkel in die twintigste eeu. Saam met die oostelike state het Wes-Australië ook 'n vloed van Italianers, Kroasiërs en Grieke na afloop van die Tweede Wêreldoorlog beleef. Ten spyte hiervan maak Britte nog steeds die grootste groep immigrante uit en het Wes-Australië die grootste aantal Brits-gebore inwoners van enige deelstaat: 10,6% in 2006, vergeleke met 'n nasionale gemiddeld van 5,3%. Hierdie groep is gekonsentreer in sekere dele van die metropolitaanse gebied soos Joondalup waar hulle soveel as 'n kwart van die bevolking uitmaak.
In terme van etniese groeperinge dui die 2001 sensus daarop dat Wes-Australië 'n hoogs diverse bevolking het: die grootste groep is dié met 'n Engelse afkoms of etnisiteit (32,7%), gevolg deur Australiese afkoms (27,8%), Iere (7,6%), Italianers (4,3%), Skotte (8,2%) en Han-Chinese (2,2%). Daar was 58 496 Inheemse Australiërs in Wes-Australië in 2001 wat ongeveer 3,1% van die bevolking uitmaak.
Wes-Australië se ekonomie word grootliks ondersteun deur die ontginning en verwerking van 'n verskeidenheid minerale en ruolie kommoditeite. Die struktuur van die ekonomie is nou verbind aan die volop natuurlike hulpbronne wat in die deelstaat aangetref word. Eienskappe wat die ekonomie kenmerk is:
Wes-Australië se oorsese uitvoere het soveel as 36% van Australië se totaal uitgemaak. Die deelstaat se belangrikste uitvoerprodukte sluit in ystererts, aluminium, ruolie en vloeibare aardgas, nikkel, goud, ammoniak, graan, wol asook skape en beeste.
Wes-Australië is 'n groot ontginner van bauxiet wat ook verwerk word na aluminium by drie raffinaderye en meer as 20% van die wêreldwye produksie uitmaak. Die deelstaat is ook die wêreld se derde grootste produsent van ystererts (15% van die wêreldtotaal) en die deelstaat is ook verantwoordelik vir 75% van Australië se jaarlikse produksie van 240 ton goud. Diamante word ook ontgin by die Argyle diamantmyn in die verrenoordelike Kimberley-streek. Steenkool word ook ontgin by Collie en is die hoofbrandstof vir elektrisiteitsopwekking in die deelstaat se suidweste.
Landbouproduksie in Wes-Australië lewer 'n groot bydrae tot die deelstaat en nasionale ekonomie. Graanproduksie is seisoenaal-wisselvallig maar die 2006–2007 graanproduksie was bykans 10 miljoen ton, wat byna die helfte van Australië se totale produksie uitgemaak het,[23] en was verantwoordelik vir 'n uitvoerinkomste van $1,7 miljard.[24]
Ander beduidende landbouprodukte sluit in gars, ertjies,[23] wol, lams- en beesvleis. Daar is ook 'n baie groot aanvraag vir invoere van lewende diere vanuit Wes-Australië, hoofsaaklik deur Suidoos-Asië en die Midde-Ooste, waar die invoer van lewende hawe verkies word vanweë kulturele- en godsdienstradisies asook 'n gebrek aan stoor- en vriesfasiliteite. Bykans 50% van Australië se lewende beesuitvoere kom vanuit Wes-Australië.[25]
Die groei in die hulpbronsektor in die afgelope jare het gelei tot 'n beduidende tekort aan arbeid en vaardighede, wat gelei het tot die deelstaatsregering se pogings om interstaat- en oorsese migrasie aan te moedig.[26] Volgens die 2006 sensus[27] was die mediaaninkomste per indiwidu AU$500 per week in Wes-Australië (vergeleke met AU$466 in Australië in sy geheel). Die mediaaninkomste per gesin was AU$1246 per week (vergeleke met AU$1171 vir Australië in sy geheel).
Onlangse groei het ook bygedra tot skerp stygings in die gemiddelde eiendomswaardes in 2006, alhoewel dit in 2007 afgeplat het. Perth se eiendomspryse is steeds die tweede hoogste in Australië na Sydney en hoë huur is 'n probleem.
Suid van Perth is die swaarnywerheidsentrum Kwinana geleë. Hier is die volgende nywerhede geleë: die land se grootste olieraffinadery wat petrol en diesel vir plaaslike verbruik vervaardig,[28] n ysteraanleg, aluminium en nikkelverwerkingsaanlegte, hawefasiliteite vir graanuitvoere en ondersteuningsnywerhede vir mynbou en ruolie soos ligte- en swaar ingenieurswerke en metaalwerkswinkels. Skeepsbou en verwante ondersteuningsnywerhede word naby Henderson net suid van Fremantle aangetref. Noemenswaardige sekondêre nywerhede sluit in sement- en bouprodukvervaardiging, graanmeulens, voedselverwerking, vervaardiging van dierevoer, motorbakvervaardiging en drukperse.
In die afgelope paar jaar het die toerismebedryf in Wes-Australië baie gegroei met 'n beduidende aantal besoekers vanaf die Verenigde Koninkryk en Ierland (28%), ander Europese lande (14%), Singapoer (16%), Japan (10%) en Maleisië (8%).[24] Die inkomste uit toerisme is 'n baie sterk ekonomiese dryfveer in baie van die deelstaat se kleiner bevolkingsentra buite Perth, veral in die kusgebiede. Wes-Australië het ook groot wynbougebiede in die suidweste in die Margaretrivierstreek en die Swanvallei. Verskeie wynmakerye vervaardig wyn vir plaaslike verbruik asook internasionale uitvoere. Wes-Australië het ook 'n noemenswaardige visbedryf. Produkte vir plaaslike verbruik en uitvoer sluit in die kreef, garnale, krap, haai en tuna, waarvan die verwerking hoofsaaklik aan die weskus geskied. Walvisjag naby Albany is in 1978 gestaak.
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
