From Wikipedia, the free encyclopedia
Fatah(/ˈfɑːtə, fəˈtɑː/ FAH-tə, fə-TAH; arabcha: فتح, apc) rasmiy ravishda Falastin milliy ozodlik harakati (arabcha: حركة التحرير الوطني الفلسطيني[20]) — Falastin millatchi va sotsial-demokratik siyosiy partiyasidir. Bu konfederatsiyalangan koʻp partiyali Falastin ozodlik tashkilotining (FOT) eng yirik fraksiyasi va Falastin qonunchilik kengashidagi (FQK) eng yirik ikkinchi partiyadir. Falastin muxtoriyati rahbari Mahmoud Abbas Fatah tashkiloti raisidir.
Fatah فتح | |
---|---|
Rais | Mahmoud Abbas |
Bosh kotib | Jibril Rajoub |
Rais oʻrinbosari | Mahmoud Aloul |
Asoschilari |
|
Tashkil etilgan |
|
Shtab kvartiralari | Ramallah, Gʻarbiy Sohil |
Yoshlar qanoti | Fatah yoshlari |
Harbiylashtirilgan qanot | al-Aqsa Martyrs' Brigades (2007-yilgacha) |
Ideologiyasi | |
Siyosiy pozitsiyasi | Markaz-chapdan[9] Chap qanot siyosatigacha[10] |
Milliy mansublik | Falastin ozodlik tashkiloti |
Yevropaga mansublik | Yevropa sotsialistlari partiyasi (kuzatuvchi) |
Xalqaro mansublik |
|
Ranglar | Sariq |
Shiori |
|
Falastin qonunchilik kengashi |
45 / 132 |
Vebsayt | fatehmedia.ps |
Fatah | |
---|---|
Shtab-kvartirasi | Ramallah, Gʻarbiy Sohil |
Hamkorlari |
Davlat ittifoqchilari:
|
Dushmanlari |
Nodavlat raqiblar: |
Ishtirok etgan nizolari |
|
Umuman olganda, Fatah oʻtmishda inqilobiy kurashda ishtirok etgan va bir qator jangari guruhlarni saqlab kelgan[21][22][23][24]. Fatah tashkiloti asoschisi va raisi Yaaser Arafat rahbariyati bilan yaqindan aloqador edi, u 2004-yilda vafot etgunga qadar, Farouk Kaddoumi konstitutsiyaviy ravishda uning oʻrniga Fatah raisi lavozimini egallagan va Abbas rais etib saylangan 2009-yilgacha bu lavozimda ishlagan. Arafat vafotidan keyin mafkuraviy jihatdan xilma-xil harakat ichidagi fraksiyachilik yanada yaqqol namoyon boʻldi.
FQK uchun 2006-yilgi saylovda partiya FQKdagi koʻpchilikni Hamasga boy berdi. Hamasning qonunchilikdagi gʻalabasi Fatah va Hamas oʻrtasida mojaroga olib keldi, Fatah oʻz prezidenti orqali Gʻarbiy Sohildagi Falastin milliy maʼmuriyatini nazoratini saqlab qoldi. Fatah guruhi, shuningdek, Falastin qochqinlar lagerlarini nazorat qilishda ham faol[25][26].
Harakatning toʻliq nomi Ḥarakat al-Taḥrīr al-Waṭanī l-Filasṭīnī boʻlib, „Falastin milliy ozodlik harakati“ degan maʼnoni bildiradi. Bundan „ochilish“, „zabt etish“ yoki „gʻalaba“ degan maʼnoni anglatuvchi Fatḥ (odatda ingliz tilida Fath deb tarjima qilinadi) teskari qisqartma yaratilgan[27]. Fatḥ soʻzi diniy nutqda „Fatḥ al-Shām“da „Levantning zabt etilishi“ kabi islom tarixining birinchi asrlarida islom ekspansiyasini bildirish uchun ishlatiladi. Fatḥning diniy ahamiyati ham borki, u Qur’onning 48-surasining nomi boʻlib, yirik musulmon mufassirlarining fikricha, Hudaybiya sulhining hikoyasini batafsil bayon etadi. Hudaybiya bitimidan keyingi ikki yil tinch oʻtgan davrda koʻplar islomni qabul qilib, musulmonlar tomonining kuchini oshirdilar. Aynan Quraysh[28] tomonidan ushbu shartnomaning buzilishi Makkaning fath qilinishiga turtki boʻldi. Bu islomiy pretsedent Yaaser Arafat tomonidan Isroil bilan Oslo shartnomalarini imzolaganligi uchun asos sifatida keltirildi[29][30].
Fatah harakati 1959-yilda Falastin diasporasi aʼzolari, asosan Fors koʻrfazi davlatlarida, xususan, asoschilari Salah Khalaf, Khalil al-Wazir, Yaaser Arafat istiqomat qilgan Quvaytda (oʻsha paytda Britaniya protektorati) ishlaydigan mutaxassislar tomonidan tashkil etilgan. Taʼsischilar Qohirada yoki Bayrutda tahsil olgan va Gʻazoda qochqin boʻlgan. Salah Khalaf va Khalil al-Wazir „Musulmon birodarlar“ning rasmiy aʼzolari edi. Yaaser Arafat avval Qohira universitetida Falastin talabalari umumiy ittifoqi (GUPS) rahbari boʻlgan (1952-1956), boshqa hammuassisi, oʻsha paytda 22 yoshli talaba boʻlgan Khaled Yashruti Bayrutdagi GUPS rahbari edi[31]. Tashkil etilgandan soʻng, Arafat Mahmoud Abbasni (Qatarda yashovchi, oʻsha paytda Britaniya protektorati) qoʻshilishga chaqirdi[31]. Fors koʻrfazida joylashgan falastinlik yosh mutaxassislar guruhi Fatah tashkilotining dastlabki kunlarida oʻzagi boʻlgan[31]. Fatah Falastin millatchi mafkurasini qoʻllab-quvvatladi, bunda Falastin arablari oʻz harakatlari bilan ozod boʻladilar.
Tashkil etilgandan soʻng harakat nomi birinchi marta Fatahning rasmiy axborot organi boʻlgan Falastinunada qoʻllanila boshlandi[32].
1967-yilgi Olti kunlik urushdan keyin Fatah Falastin siyosatida hukmron kuchga aylandi.
Fatah 1967-yilda Falastin Ozodlik Tashkilotiga (FOT) qoʻshildi va FOT Ijroiya Qoʻmitasidagi 105 oʻrindan 33 tasini ajratdi. Fatahchi Yasser Arafat 1969-yilda Yahya Hammuda bu lavozimni unga topshirgandan soʻng, FOTning raisi boʻldi[33]. BBC xabariga koʻra, „Janob Arafat 1969-yilda Fatah tashkiloti ijroiya qoʻmitasi raisi lavozimini egalladi, bu yil Fatah Isroilga qarshi 2432 partizan hujumini amalga oshirganligi qayd etilgan[34]“.
1968-yil davomida Fatah va boshqa Falastin qurolli guruhlari Fath shtab-kvartirasi, shuningdek, oʻrta kattalikdagi Falastin qochqinlar lageri joylashgan Iordaniyaning Karameh qishlogʻida Isroil Mudofaa Kuchlarining (IMK) yirik operatsiyasi nishoni boʻldi. Shahar nomi arabcha „qadr-qimmat“ soʻzi boʻlib, arab xalqi uchun oʻz ramziyligini, ayniqsa 1967-yilda arablar magʻlubiyatidan keyin koʻtargan. Operatsiya Isroilga qarshi hujumlarga, jumladan Fatah guruhi va boshqa Falastin jangarilarining bosib olingan Gʻarbiy Sohilga raketa zarbalariga javob boʻldi. Operatsiya haqidagi maʼlumotlar muddatidan ancha oldin boʻlgan va Iordaniya hukumati (shuningdek, bir qator Fatah komandolari) Arafatni Isroilning keng koʻlamli harbiy tayyorgarliklari haqida xabardor qilgan. Bu xabarni eshitgan hududdagi koʻplab partizan guruhlari, jumladan George Habashning yangi tashkil etilgan Falastinni ozod qilish uchun xalq fronti (PFLP) va Nayef Hawatmehning boʻlginchi tashkiloti Falastinni ozod qilish demokratik fronti (DFLP) qoʻshinlarini shahardan olib chiqib ketishdi. Fatah yetakchilariga Fatah tarafdori Iordaniya boʻlinmasi qoʻmondoni oʻz askarlarini va shtab-kvartiralarini yaqin atrofdagi tepaliklarga olib chiqishni maslahat bergan, biroq Arafatning buyrugʻiga koʻra Fatah qolgan va Iordaniya armiyasi ogʻir janglar boʻlsa, ularni qoʻllab-quvvatlashga rozi boʻlgan[33].
21-martga oʻtar kechasi IQK qoʻshinlari Karamehga ogʻir qurollar, zirhli mashinalar va qiruvchi samolyotlar bilan hujum qildi[33]. Fatah isroillik harbiylarni hayratda qoldirib, oʻz oʻrnini egalladi. Isroil qoʻshinlari oʻz kampaniyalarini kuchaytirar ekan, Iordaniya armiyasi ham ishtirok etdi, bu esa isroilliklarning keng koʻlamli urushdan qochish uchun chekinishlariga sabab boʻldi[35]. Jang oxiriga kelib, 150 ga yaqin Fatah jangarisi, shuningdek, iordaniyalik yigirma nafar va yigirma sakkiz nafar isroillik askari halok boʻldi. Arablar oʻlganlar soni koʻp boʻlishiga qaramay, Fatah guruhi Isroil qoʻshinining tezda chiqib ketishi tufayli oʻzlarini gʻolib deb hisobladi[33].
1960-yillarning oxirida falastinliklar va Iordaniya hukumati oʻrtasidagi keskinlik keskin oshdi. Ogʻir qurollangan arab qarshilik elementlari Iordaniyada virtual „davlat ichidagi davlat“ni yaratib, oxir-oqibat oʻsha mamlakatdagi bir nechta strategik pozitsiyalarni nazorat qildi. Karameh urushidagi gʻalabadan soʻng, Fatah va boshqa Falastin jangarilari Iordaniyadagi fuqarolik hayotini nazorat qilishni boshladilar. Ular yoʻl toʻsiqlarini oʻrnatdilar, Iordaniya politsiya kuchlarini omma oldida haqorat qildilar, ayollarni haqorat qildilar va noqonuniy soliqlar undirdilar — bularning barchasini Arafat yo rozi qildi yoki eʼtiborsiz qoldirdi[36][37].
1970-yilda Iordaniya hukumati oʻz hududi ustidan nazoratni tiklash uchun harakat qildi va ertasi kuni Qirol Husayn harbiy holat eʼlon qildi[37]. 25-sentyabrga kelib, Iordaniya armiyasi janglarda ustunlikka erishdi va ikki kundan soʻng Arafat va Husayn bir qator oʻt ochishni toʻxtatishga rozi boʻldi. Iordaniya armiyasi falastinliklarga, shu jumladan tinch aholiga katta talofatlar berdi, ular taxminan 3500 ga yaqin halok boʻldi. Ikki ming Fatah jangarisi Suriyaga kirishga muvaffaq boʻldi. Ular Livan chegarasini kesib oʻtib, oʻsha mamlakatdagi Fath kuchlariga qoʻshilishdi va u yerda oʻzlarining yangi shtab-kvartirasini tashkil qilishdi. Fatah dala qoʻmondoni Abu Ali Iyad boshchiligidagi partizan jangchilarining katta guruhi 1971-yil iyul oyida Iordaniya armiyasining shimoliy Ajlun shahrida hujumini qatʼiy magʻlubiyatga uchraguniga qadar davom ettirdi. Abu Ali Iyod qatl qilindi va uning qoʻmondonligining omon qolgan aʼzolari Fatahning boʻlinib ketgan guruhi boʻlgan Qora sentyabr tashkilotini tuzdi. 1971-yil noyabrida guruh Abu Ali Iyodning qatl etilishiga javob tariqasida Iordaniya bosh vaziri Wasfi al-Talni oʻldirdi[38].
1960 va 1970-yillarda Fatah Yevropa, Yaqin Sharq, Osiyo va Afrikaning keng doiradagi jangari va isyonchi guruhlariga tayyorgarlik koʻrdi va 1970-yillarda Gʻarbiy Yevropa va Yaqin Sharqdagi Isroil nishonlariga koʻplab hujumlar uyushtirdi. 1979-yilda Fatah Uganda—Tanzaniya urushi paytida Ugandaga yordam berdi. Tashkilot aʼzolari Lukaya jangi va Kampalaning qulashi paytida Uganda armiyasi va Liviya qoʻshinlari bilan Tanzaniya xalq mudofaa kuchlariga qarshi kurashgan, ammo oxir-oqibat mamlakatdan chekinishga majbur boʻlgan[39].
1968-yilda Eljamal vafot etganidan beri, Livanda Falastin daʼvosi tarafdorlarining katta bazasiga ega edi.
Garchi dastlab mojaroda taraf olishda ikkilangan boʻlsa-da, Arafat va Fath Livan fuqarolar urushida muhim rol oʻynagan. PFL, DFLP va Falastin ozodlik fronti (PLF) kabi FLOning kichik guruhlari bosimiga berilib, Fatah oʻzini kommunistik va noseristik Livan milliy harakati (LNM) bilan birlashtirdi. Suriya prezidenti Hafez al-Assad dastlab Fatahga aʼzo boʻlgan boʻlsa-da, Livandagi taʼsiri yoʻqolishidan qoʻrqib, tomonlarini oʻzgartirdi. U oʻz qoʻshinini Suriya tomonidan qoʻllab-quvvatlanadigan Falastinning as-Sa'iqa fraksiyalari va Ahmad Jibril boshchiligidagi Falastinni ozod qilish xalq fronti — Bosh qoʻmondonlik (PFLP-GC) Xristian kuchlari bilan birga Falastinni ozod qilish tashkiloti va LNMga qarshi jangga joʻnatdi. Xristian jangarilarining asosiy tarkibiy qismi maronit falangistlari edi[40].
Falangist kuchlar 1975-yil aprel oyida Livandagi 15 yil davom etgan fuqarolar urushining rasmiy boshlanishini belgilab bergan avtobusda Fatahning yigirma olti nafar kursantini oʻldirdi. Oʻsha yilning oxirida xristian jangarilari ittifoqi Falastinning Karantina qochqinlar lagerini bosib olib, 1000 dan ortiq tinch aholini oʻldirdi[41]. Falangistlar va yoʻlbarslar (Ahrar) qal’asi boʻlgan Damour shahriga FOT va LNM javob qaytardi va 684 ta tinch aholini oʻldirdi[40].
1976-yilda Livan armiyasining strategik rejalashtirish yordami bilan sobiq prezident Cammille Chamounning Milliy liberal partiyasi jangari boʻlimi boshchiligidagi xristian askarlari ittifoqi olti oylik qamaldan soʻng, Tel al-Zaatar qirgʻini deb ham ataladigan va yuzlab odamlar halok boʻlgan Bayrutning sharqiy qismida muhim qochqinlar lageri Tel al-Zaatar lagerini egalladi[43]. Arafat va Abu Jihod qutqaruv harakatlarini muvaffaqiyatli tashkil eta olmaganliklarida oʻzlarini aybladilar[40].
1970-yillarning oxirlarida FOTning Isroilga qarshi transchegaraviy reydlari birmuncha oʻsdi. 1978-yil 11-martda Qirgʻoq yoʻli qirgʻini deb nomlanuvchi eng ogʻir qirgʻinlardan biri sodir boʻldi. Fatahning oʻnga yaqin jangarilaridan iborat boʻlgan kuch oʻz qayiqlarini Haifa shahrini Tel Aviv-Yafo bilan bogʻlaydigan yirik qirgʻoq yoʻli yaqiniga qoʻndi. U yerda ular avtobusni oʻgʻirlab ketishdi va ichkariga oʻtib ketayotgan mashinalarga oʻq uzdilar, natijada oʻttiz yetti nafar tinch aholi halok boʻldi[44]. Bunga javoban IQK uch kundan soʻng Litani daryosigacha boʻlgan janubiy Livanni nazorat ostiga olish maqsadida Litani operatsiyasini boshladi. IQK bu maqsadga erishdi va Fatah shimolga, Bayrutga chekindi[45].
Isroil 1982-yilda yana Livanga bostirib kirdi. Tez orada Bayrut IQK tomonidan qamal qilinib va bombardimon qilindi[40]. Qamalni tugatish uchun AQSh va Yevropa hukumatlari koʻp millatli kuchlar tomonidan qoʻriqlanadigan Arafat va Fatahning Tunisga surgun qilishlari uchun xavfsiz oʻtishlarini kafolatlovchi kelishuvga erishdilar. Surgunga qaramay, koʻplab Fatah qoʻmondonlari va jangchilari Livanda qolishdi va ular 1980-yillarda Shia Amal Harakati bilan kurashda, shuningdek, Falastin fraksiyalari ichidagi ichki kelishmovchiliklar tufayli Lagerlar urushiga duch kelishdi[40] .
1993-1995 yillardagi Oslo kelishuvlarida Fatah FLOning bir qismi sifatida Isroil bilan vaqtinchalik shartnomalar tuzdi. Arofat 2004-yilda vafot etgunga qadar ushbu Oslo kelishuvlari natijasida yaratilgan vaqtinchalik tashkilot — Falastin milliy maʼmuriyatini boshqargan. Arafat oʻlimidan koʻp oʻtmay, Farouk Kaddoumi bu lavozimga saylandi va u oʻz lavozimini egallab turibdi.
Fatah 2005-yilgi Falastin prezidentligi saylovida Mahmoud Abbos nomzodini ilgari surgan.
2005-yilda Hamas oʻzi kurashgan deyarli barcha munitsipalitetlarda gʻalaba qozongan. Siyosiy tahlilchi Salah Abdel-Shafi BBCga Fatah rahbariyatining qiyinchiliklari haqida gapirib berdi:
„Menimcha, bu juda va juda jiddiy - ular hech narsada kelisha olmasligi aniq boʻlib bormoqda.“ Fatah „koʻpchilik tomonidan islohotga juda muhtoj“ sifatida koʻriladi[46].
2005-yil dekabr oyida qamoqqa olingan Intifada yetakchisi Marwan Barghouti partiya safini buzdi va asosan Fathning „Yosh gvardiyasi“ aʼzolaridan iborat al-Mustaqbal („Kelajak“) deb nomlangan saylovlarda ishtirok etish uchun yangi siyosiy roʻyxat tuzganini eʼlon qildi. Bu yosh yetakchilar Oslo kelishuvidan soʻng Tunisdan surgundan qaytgan „eski gvardiya“ tomonidan boshqariladigan partiyadagi korrupsiyaning ildiz otganidan bir necha bor norozilik bildirishgan. Al-Mustaqbal 2006-yilgi Falastindagi qonunchilik saylovida Fatahga qarshi kampaniya olib borishi kerak edi, u roʻyxatni Mohammed Dahlan, Kadoura Fares, Samir Mashharavi va Jibril Rajoubni taqdim etdi[47]. Biroq, 2005-yil 28-dekabrda ikki fraksiya rahbariyati oʻzining qamoqxona kamerasidan Fatah uchun faol tashviqot olib borgan Barguti boshchiligidagi saylovchilarga yagona roʻyxatni taqdim etishga kelishib oldi[48][49].
Yigirma yil ichida oʻzining birinchi umumiy qurultoyini oʻtkazayotgan Fatah guruhi ichida boshqa koʻplab norozilik izhorlari boʻldi. Shu sababli, harakat asosan Falastin siyosatining Oslogacha boʻlgan davridan qarigan kadrlar tomonidan hukmronlik qilmoqda. Ulardan baʼzilari oʻz mavqelarini turli guruhlardan ustun boʻlgan Yaaser Arofat homiyligida qoʻlga kiritishdi va 2004-yilda uning vafotidan keyingi davrda siyosiy yoʻnalish fondlari va saylov okruglarining kelajakdagi rivojlanishiga taʼsir oʻtkazish uchun kurashayotgan bu guruhlar oʻrtasida oʻzaro kurash kuchaygan. Abbas hokimiyatni tark etgandan soʻng, merosxoʻrlik masalasi tashvishga solmoqda[50].
1980-yillardan beri Fatah siyosatchilarining keksa avlodi oʻrtasida ochiq boʻlinishlar kuzatilmagan, ammo yuqori rahbariyat aʼzolari oʻrtasida vaqti-vaqti bilan kelishmovchiliklar boʻlib turadi. Taʼsischilardan biri Faruq al-Qaddumi (Abu Lutf) Oslodan keyingi kelishuvlarga ochiqchasiga qarshi chiqishda davom etmoqda va Tunisdagi surgundan qattiqroq pozitsiyani egallash uchun kampaniyasini kuchaytirdi. Arafat vafotidan beri u rasman Fatah siyosiy byurosining rahbari va raisi hisoblanadi, biroq uning Fatahdagi amaldagi siyosiy tarafdorlari cheklangan koʻrinadi. U baʼzida Abbasning qonuniyligiga ochiqdan-ochiq eʼtiroz bildirgan va uni ham, Mohammed Dahlanni ham qattiq tanqid qilgan, biroq harakatni parchalash tahdidlariga qaramay, u oʻz pozitsiyasida qolmoqda va uning qiyinchiliklari hozirgacha samarasiz boʻlib kelgan. Yana bir nufuzli faxriy Hani al-Hassan ham hozirgi rahbariyatni ochiqdan-ochiq tanqid qildi.
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.