Bayrut
From Wikipedia, the free encyclopedia
Bayrut (arabcha: بَيْرُوت) — Livan Respublikasining poytaxti. Oʻrta dengizning sharqiy sohilidagi sertepa yarim orolda joylashgan port. Iqlimi subtropik; yozi issiq va quruq. Yanvarning oʻrtacha temperaturasi 14°, avgustniki 28°; oʻrtacha yillik yogʻin 900 mm. Aholisi 1,5 mln kishi (1990, shahar atrofi bilan).
Bayrut
arabcha: بيروت | |
|---|---|
|
| |
 Bayroq  Gerb | |
|
Nickname: Sharqning Pariji[1] | |
| Motto(s): | |
  Bayrutning Livandagi joylashuvi  Bayrut (Eastern Mediterranean)  Bayrut (Asia) | |
| Koordinatalari: 33°53′53″N 35°30′21″E | |
| Davlat |
 Livan |
| Gubernatorlik | Bayrut |
| Hukumat | |
| • Gubernator | Marvon Abbud |
| • Mer | Abdulloh Darvish |
| Hudud | |
| • Umumiy | 67 km2 (30 sq mi) |
| Aholisi (2017) | |
| • Umumiy | tax. 433 249 |
| Vaqt mintaqasi | UTC+2 |
| • Yoz (DST) | EET |
| Hudud kodi | +961 (01) |
| ISO 3166 kodi | LB-BA |
Bayrut miloddan avvalgi XVIII asrda Beruta, Berit deb atalgan. Misr qoʻl ostida (miloddan avvalgi XV asrgacha), soʻngra xettlarga (miloddan avvalgi XIV asr), ossuriyaliklarga tobe boʻlgan. 635-yil arab xalifaligi tarkibiga kiritilgan. Bayrutni 1110-yilda salib yurishi qatnashchilari egalladi. XIV-XV asrlarda mamluklar qoʻl ostida boʻldi. 1516-yilda esa turklar tasarrufiga oʻtdi. Livan amiri Faxruddin II (1584-1635) zamonida rasman mustaqil davlatning markazi edi. XVII-XVIII asrlarda Bayrutni Livan amirlari hamda turk voliylari idora qildi. 1860-yil avgustda fransuzlar bosib oldi. 1920-yil 1-sentabrdan fransuzlar mandati ostida „Ulugʻ Livan davlati“, 1926-yildan Livan Respublikasining (1943-yil noyabrgacha fransuz mandati ostidagi) markazi. XX asrning 30-50-yillarida Bayrut Livandagi milliy ozodlik harakatining eng yirik markazlaridan biri boʻldi. 1943-yildan mustaqil Livan poytaxti.
Bayrut—yirik port, temir yoʻl va avtomobil yoʻllari tuguni. Yakin va Oʻrta Sharqhamda Yevropa mamlakatlarining tranzit savdolari Bayrut orqali oʻtadi. Mamlakatning savdomoliya markazi. Davlatning 60% sanoat korxonalari shu yerda joylashgan. Toʻqimachilik, trikotaj, koʻn, oziq-ovqat (tamaki va boshqalar), metallsozlik sanoati tarmoqlari rivojlangan. Bayrut orqali chetga sitrus mevalari, olma, zaytun moyi, xom ipak, jun chiqariladi.
Bayrutda meʼmoriy yodgorliklardan Jome al-Umariy masjidi (1291-yilda qayta qurilgan), „Saroy masjidi“ (XVI asr boshi) va boshqa saqlangan. Bayrut asosan zamonaviy shahar; koʻp qavatli uylar, mehmonxona, bank va boshqa qurilgan. Bayrut markazida 3 ta katta maydon boʻlib, boshqa shaharlarga boradigan yoʻllar shu yerdan boshlanadi. Bayrutda universitetlar, Milliy kutubxona, Katta meʼmoriy muzey (sanʼat tarixi), Sursok muzeyi (zamonaviy sanʼat), kollejlar va boshqa bor.
Livanda 1932-yildan beri aholini roʻyxatga olish oʻtkazilmagan [2], biroq hisob-kitoblarga koʻra, Bayrut aholisi 938 940 kishidan [3] 1 303 129 kishigacha [4]. Katta Bayrut deb ataluvchi Bayrut aglomeratsiyasida esa 2 200 000 kishi yashaydi [5][6].
Bayrut Livan va butun Yaqin Sharqning eng kosmopolit va diniy xilma-xil shaharlaridan biri [7]. Fuqarolar urushidan oldin Bayrutning mahallalari juda xilma-xil boʻlgan, ammo mojarodan keyin ular asosan din tomonidan ajratilgan[8]. Sharqiy Bayrutda asosan nasroniy aholi va musulmon ozchilik istiqomat qiladi, Gʻarbiy Bayrutda esa sunniy musulmonlar koʻpchilikni tashkil qiladi va shia, nasroniylar va druzlar ozchiliklar ham yashaydi [manba kerak]. Fuqarolar urushi yakunlanganidan keyin Bayrutning sharqi va gʻarbida yashovchi musulmon va xristianlarning bir-biri tomonga koʻchib oʻtishi kuzatildi. Bayrut aholisining 63 foizini musulmonlar, 35 foizini nasroniylar, 1 foizini druzlar va 1 foizini boshqalar tashkil etadi [manba kerak].
Nikoh, ajralish va meros kabi oilaviy masalalar hali ham insonning eʼtiqodini ifodalovchi diniy idoralar tomonidan hal qilinadi (Usmonli „millat“ tizimi). Fuqarolik nikohiga chaqiruvlar diniy idoralar tomonidan bir ovozdan rad etiladi, biroq boshqa davlatda tuzilgan fuqarolik nikohlari Livan fuqarolik organlari tomonidan tan olinadi.
Shahar miloddan avvalgi XV asrdan beri maʼlum. Qadimgi mixxat manbalarida u Biruta, qadimgi yunonchada — Ēērτoss deb ataladi. Bu variantlar semitga asoslangan.
Bayrut O'rta yer dengizi iqlimiga ega, yozi odatda issiq va quruq, qishi esa juda yumshoq va yomgʻirli. Bayrut qishki yogʻingarchilikning maksimal darajasiga ega.
Bayrut haqida birinchi marta miloddan avvalgi XV asrda tilga olingan. Shahar bugungi Livan hududining deyarli Oʻrta yer dengizi qirgʻogʻining markazidagi ulkan qoyali tuynukda qurilgan[9][10]. Shahar nomi qadimgi Birot („quduq“) nomidan kelib chiqqan. Uzoq vaqt davomida shahar oʻzining kuchli qoʻshnilari Tir va Sidonning „soyasida“ edi va faqat Rim imperiyasi davrida u maʼlum bir taʼsirga ega boʻldi va oʻzining huquqiy maktabi bilan mashhur boʻlgan. Yustinian kodeksi ishlab chiqildi, keyinchalik u Yevropa huquq tizimining asosiga aylandi.
Qadim zamonlardan beri shahar mintaqaning madaniy va savdo poytaxti sifatida shuhrat qozongan. Miloddan avvalgi XVIII-XVII asrlarda Qadimgi Misr fir’avnlari allaqachon uning portlaridan foydalangan. Finikiya davrida shahar jahon savdosida muhim rol oʻynagan.
Keyingi asrlarda Bayrut muntazam ravishda Bobil va Ossuriya shohlariga, (miloddan avvalgi I asr) oʻlpon toʻlagan. Bayrut rimliklar tomonidan harbiy koloniyaga aylantirilgan. Rim imperiyasining gullab-yashnashi shaharga misli koʻrilmagan oʻsish va shon-shuhrat olib kelgan. Oʻrta yer dengizi sohilida va Suriyada Rim madaniyatining markaziga aylandi.
Milodiy 635-yilda Bayrut arablar tomonidan bosib olindi va Arab xalifaligi tarkibiga kiritildi. 1100-yilda salibchilar, 1516-yilda turklar tomonidan bosib olingan, shundan soʻng 1918-yilgacha Usmonlilar imperiyasi tarkibiga kirgan[11].
Bu davrda druzlar hokimiyatida qoldi. Uning mustaqil amiri Faxr ad-Din II (1595-1634) Bayrutda Yevropa madaniyatini joriy etishga harakat qildi. Xiyonat natijasida shahar 1763-yilda turklar qoʻliga oʻtadi.
1768-1774-yillardagi rus-turk urushi paytida Ivan Voinovich va Mixail Kojuxovning rus otryadlari Bayrutga yaqinlashdi. Qamaldan keyin Bayrut taslim boʻldi va qoʻzgʻolonchi druzlar Rossiya himoyasida deb tan olindi. Rus garnizoni urush tugaguniga qadar Bayrutda qoʻlishgan.
1831-40-yillarda shahar Misr hukmronligi ostida boʻlib, Sharqdagi toʻqnashuvlarda katta rol oʻynagan. Birlashgan Angliya-Avstriya-Turkiya flotining Suriyadagi Muhammad Aliga qarshi harbiy amaliyotlari aynan 1840-yil 10-14-sentyabrda ingliz admiral Stopford eskadroni tomonidan Bayrutni bombardimon qilish bilan boshlangan. Shaharning katta qismi vayron boʻldi va 9-oktyabrda Sulaymon posho ittifoqchi kuchlar bilan Bayrutni egallab oldi[12].
XIX asrda Bayrut favvoralar va qahvaxonalar joylashgan bozorlar atrofida tashkil etilgan odatiy „sharq“ shahar edi. Ammo yevropaliklarning mavjudligi (Fransiya 1860-yilda Usmonli Beyrutga qoʻshin yuborgan, diniy qirgʻinlardan keyin) allaqachon shaharga taʼsir qila boshladi: koʻchalar kengaydi, bozorlar yopildi[13].
1866-yilda Beyrutdagi Amerika universiteti dastlab „Suriya protestant kolleji“ sifatida tashkil etildi. Keyin Bayrutda xayriya musulmon maktablari, Iesuit universiteti, Livan davlat universiteti va Bayrut arab universiteti paydo boʻlib, ular arab dunyosidagi eng yirik taʼlim muassasalariga aylandi. 1920-yildan 1943-yilgacha Bayrut Fransiya mandati ostidagi Livanning poytaxti edi. XX asrda u Sharqiy Oʻrta yer dengizining intellektual, madaniy va savdo markaziga aylandi. 1943-yildan mustaqil Livan Respublikasining poytaxti boʻldi. Bayrutdagi binolar hali ham anʼanaviy „sharq“ uslubida quriladi. Livan Art Nouveau arxitekturasining shakllanishiga hissa qoʻshdi.
1975-yilda boshlangan shafqatsiz fuqarolar urushi shaharga katta vayronagarchiliklar olib keldi, ayniqsa Bayrutning tarixiy markaziga taʼsir qildi. Shahar ikki sektorga boʻlingan — gʻarbiy (musulmon) va sharqiy (xristian) — dengiz boʻyidagi mahallalardan Bechara Xuri koʻchasi boʻylab Plas de Kanon orqali Milliy muzeygacha choʻzilgan „yashil chiziq“. Bu tashlandiq va yoqib yuborilgan uylarning chizigʻi edi, ular snayperlar pozitsiyasiga aylandi. Livanning soʻl kuchlari va Falastin radikallari guruhlari maronit nasroniylarini shaharning dengiz qirgʻogʻidagi moda hududlaridan Sharqiy Bayrutga haydab chiqarishdi. 1982-yil 6-iyunda Isroil armiyasi Livanga bostirib kirdi, bu esa Gʻarbiy Bayrutni ikki oylik qamal qilishni boshladi. Bayrut suv va elektr taʼminotidan mahrum boʻlib, doimiy oʻqqa tutilgan va bombardimon qilingan. 1982-yil 8-avgustda Falastin qoʻshinlarini Bayrutdan evakuatsiya qilish toʻgʻrisida kelishuvga erishildi, shundan soʻng Isroil qoʻshinlari Gʻarbiy Bayrutga kirishdi. Fuqarolar urushi faqat 1990-yilda tugadi[14][15][16].
Hozirda shahar markazi tiklangan. Shahar meʼmorlari koʻp qavatli binolar, savdo majmualari va madaniyat markazlari bilan yangi Bayrut qurmoqdalar.
2020-yil 4-avgustda Bayrutning port hududida kuchli portlash sodir boʻlgan[17][18][19]. 210 kishi halok boʻlgan va 6 ming kishi jarohat olgan[20][21][22]. 5-avgust tabiiy ofat qurbonlari xotirasiga umumxalq motam kuni deb eʼlon qilindi[23].
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
.jpg)
