From Wikipedia, the free encyclopedia
Вишнуи́зм, яки вайшнави́зм (Санскрит телендә: वैष्णव धर्म), (Viṣṇuism), (Vaiṣṇavism) — Һинд диненең төп юнәлешләрнең берсе, аның төп хасияте булып Вишну Ходаена һәм аның чагылышларына аватарларына (күбесенчә Кришнага һәм Рамага) табыну тора. Вайшнавизмның ышанулары һәм рухи практикалары, бигрәк тә бхакти һәм прапатти концепцияләре "Вишну-пурана", "Бхагавата Пурана" һәм "Бхагавадгита" текстларына нигезләнә.
| Вишнуизм | |
 | |
| ... хөрмәтенә аталган | Вишну |
|---|---|
| Урын | Һинд субкыйтгасы[d] һәм бөтен дөнья[d] |
 Вишнуизм Викиҗыентыкта | |
Вишнуизм тарафдарларын «вишнуи́тлар» яки «вайшна́влар» дип атыйлар. Вишнуизм уртак "Һинд дине" астындагы диннәр гаиләсендә күпсанлы тармак булып тора. Әмма Вишнуизм бертөрле тармак булып тормый, Вишнуитлар Вишнуның төрле аватарларына табынучы төрле җәмәгатьләргә бүленгән (еш бер үк аватарның төрле ипостасьларына) яки аның аерым образларына. Вишнуизмның чыганаклары соң Веда чорында. Аның соңрак үсеше күренекле дин әһелләре тарафыннан баетылган һәм берничә Вишнуит традициясе тууына китергән, алар теистик доктриналар, фәлсәфә һәм ритуаллар белән аерылып тора. XVI гасырда Вишнуизм эчендә дүрт төп традиция аерылып чыкты (Сампрадаялар) — Шри-вайшнавизм, Мадхва-сампрадая, Нимбарка-сампрадая һәм Валлабха-сампрадая[1]. Фәнни тикшеренүләрдә Вишнуизмның сампрадаяларга бүленүеннән тыш Кришнаизм (Кришнага табыну), Рамаизм (Рамага табыну) һәм башка дини агымнар турында сөйлиләр.
Вишнуизм үзенә ритуаль Ходайга табыну (упасана); Вишнуда сыену (шаранагати); көч кулланмау яклы булу (Ахимса), Вегетарианлык һәм Альтруизм яклы булуны кертә.
Вишнуизм Санскритта һәм Һиндстан телләрендә бай фәлсәфи-дини әдәбиятны тудырган һәм Һиндстан мәдәниятен музыкада, биюдә, сынчылыкта һәм архитектурада баеткан.
XX гасырда Вишнуизмның тагын бер юнәлеше — Гаудия-вайшнавизм — Көнбатышта Халыкара Кришна Аңы Җәмгыяте (ИСККОН) буларак колач алган.
«Вишнуи́зм» сүзе Санскрит сүзе Вишну (Санскритча - विष्णु), (Viṣṇu) -изм суффиксын өстәп ясалган, аның мәгънәсе "бөтен нәрсәне колачлаган, бөтен нәрсәгә үтеп кергән" - Вишну Ходаеның исеме. «Вайшнавизм» сүзе вайшнава (Санскритта - वैष्णव), (vaiṣṇava) Санскрит сүзенә -изм суффиксын өстәп ясалган, бу Вишну тарафдарын аңлата.[2]. Вишнуизм тарафдарлары (Вишнуи́тлар яки Вайшна́влар) — алар «Вишнуга карый торганнар» дигәнне аңлата.[3].
Гыйбарә көнкүреш Инглиз теленә XIX гасыр уртасыннан кергән, шул вакытта Лондонда Британия колонияләрендә диннәр һәм йолалар турында басмалар чыга башлаган. Британия Һиндстанында Инглиз теле рәсми тел булган, аны уку йортларында өйрәткәннәр, Һиндстан җәмгыятенең укымышлы катламнары шул телдә сөйләшкәннәр. 1850-нче еллардан бирле Бөекбританиядә күбесенчә Гаудия-вайшнавизм сампрадаясы тарафдарлары тарафыннан язылган Вишнуизм турында эшләр бастырыла. Исем беркетелде һәм 1877 елда Британия Һиндстан һәм Санскрит белгече Монье-Вильямс эшенә керде.[4], шуннан соң төшенчә киңрәк итеп "Бөекбритания һәм Ирландия Патша Азия җәмгыяте журналы"нда ачылган булган. (Инглиз телендә - The Journal of the Royal Asiatic Society of Great Britain and Ireland), 1882 елда «Вайшнавлар дине» мәкаләсендә.[5].
Рус телендә төшенчәнең һәм аның синонимының үсеше берничә юл буенча барган. Һиндстанда 1785 елдан 1797 елга кадәр яшәгән Герасим Лебедев сәфәре нәтиҗәләре буенча эшендә Вишнуны "Биштньо" дип атаган, Вишнуизм тарафдарларын "Биштньоб" (аларны "сыланганнар" дип атаган) дип атаган, ә тарафдар хатын-кызларны - "Биштньоби" дип атаган.[6]. «Вишнуизм» исеме XIX гасырның икенче яртысыннан Вишну исеменнән чыгарылма плюс суффикс итеп кулланыла. Хосусан, "Вишнуизм" мәшһүр дин әһеле Алексей Хомяковның (1804-1860) Һиндстан дине буенча эшләрендә искә алына.[7]. Август Бартның (1834-1916) 1897 ел "Һиндстан Диннәре" тәрҗемә җыентыгында "Вишнуизм" төшенчәсе кулланыла.[8]. Вишнуизм буенча Британия әдәбияте басмасы киңәюе белән XX гасыр рус телле чыганакларда беренче мәртәбә "Вишнуизм" кулланыла.[9]. Соңыннан ике төшенчә алыштыра торган сүзләр буларак кулланыла.
Вишнуизмның төшенчәсе буенча аның нигезендә Вишну буларак Ходайга һәм аның чагылышларына табыну тора. Фактик рәвештә Вишнуизмда Ходай турында катнаш аңлау бар, ул Брахма-сампрадаяда саф монотеизмнан Шри-сампрадаяда монизмга кадәр. Барлык башка Илаһлар Вишнуга карата икенчел яки буйсынган булып карала. Аларга ярым-Ходайлар (дэвлар), Вишнуның аерым хасиятләре белән рухлар яки мәхлукатлар карый. Чыгарылма булып Кришнаизм тора, анда Кришна шәхесе буларак Ходайның персонификациясе Иң олы чынлык булып тора. Гомумән, Вишнуизм Һинд диненең башка юнәлешләреннән берничә хасиятләре белән аерылып тора:
.jpg)
Вишнуга һәм аның шәхесләнүләренә (аватарларына) табыну Вишнуизмның нигезе булып тора. Вишну образы Галәмне саклаучы һәм дхарма яклаучысы буларак күрсәтелгән, аны матур дүрт-куллы яшүсмер итеп күрсәтәләр, тәне зәп-зәңгәр, сары киемнәргә киенгән аның күпсанлы атрибутлары һәм зиннәтле ташлары бар. (Вишну иконографиясен карагыз).
Беренчел формада Махавишну буларак Ходай боҗраларга бөгелгән еланда йоклый Ананта-Шешада, ул Сәбәп океаны (Гарбходака) сулыкларында тынычлап тора. Еланда ятып, Вишну дөнья инде җимерелгән, ә башкасы Брахма тарафыннан барлыкка китерелмәгән чорларда "Брахма төннәре"ндә йоклый. Яңа барлыкка китерелгән дөньяда, Вишну үз сыену урынында, Вайкунтхада тора.
Вишну юлдашлар белән әйләндерелгән (атлану кошы Гаруда, Вишваксена, риши хәкимнәр), якында гүзәл Лакшми, бәхет һәм муллык Алиһәсе утыра. Ул хатын идеалы матурлык, уңышлык һәм байлык чагылышы булып тора. Аны шулай ук башка исемнәр белән атыйлар, Шри (Алкышлы), Камала (Лотос), Индира (Сокландыргыч), Бху (Бәхетле), Сарасвати (Сүзгә Маһир), Шанти (Тыныч) һәм башкалар белән. Лакшми иренә мәңге тугъры, аның белән беркайчан да аерылмый, аны җир чагылышларында (аватарларында) юлдашы булып тора. Җирдә Лакшми чагылышлары Сита һәм Радха белән күрсәтелгән.
Вишну Җиргә Вайкунтхадан Аватарлары образында төшә. Ул дөньяга куркыныч янаганда дхарманы (гаделлекне) торгызу өчен чагыла. Вишнуның беренче дүрт аватары булып Матсья (балык), Курма (ташбака), Вараха (кабан дуңгызы) һәм Нарасимха (арслан-кеше) тора. "Агни-пурана"да сөйләнгәнчә, Ходай хак Мануны коткару өчен чагылган, ул киләчәктә кешелеклелекнең атасы булган. Вишну дөньяга ташбака булып Ходайларны һәм шәйтаннарны Сөт океанын яздыру өчен һәм аннан үлемсезлек эчемлеген амританы алырга өндәү өчен килгән. «Махабхарата» һәм «Рамаяна»да Вишнуның башка чагылышларның батырлыклары тасвирлана, Кришнаның һәм Раманың. Вишнуның тугызынчы аватары булып Будда игълан ителгән. «Агни-пурана»да шулай ук унынчы аватарның, Калкиның киләчәге алдан әйтелә, ул атта кылыч белән җайдак буларак сурәтләнә. Ул бу дөньяга юкка чыккан дөнья гармониясен торгызыр өчен килгән.
Валлабха-сампрадая, Нимбарка-сампрадая һәм Гаудия-вайшнавизм кебек традицияләр рәтендә, Кришна Вишну урынына Ходайның иң олы формасы һәм барлык аватарларның чыганагы булып карала.
| Образ | Исеме һәм мәгънәсе | Образ | Исеме һәм мәгънәсе |
|---|---|---|---|
| Хаягрива: Һинд дине персонажы, Вишнуның өлешчә чагылышы (рухи белем һәм акыл ипостасенда) һәм Буддачылыкта тәгълиматның ярсулы саклаучы Ходае[10]. |  |
Нара-Нараяна: Вишнуның ике олы фикер иясе-игезәкләр образында икеләтә чагылышы, аның миссиясе булып дхарманы һәм гаделлекне саклау булып тора.[11]. | |
 |
Мохини: матур хатын кыяфәтендә Вишну, «Махабхарата» буенча ул шәйтаннарны сокландырып амританы (үлемсезлек эликсиры)н Ходайларга кайтару өчен пәйда булган; бу Вишнуның бердәнбер хатын-кыз кыяфәте [12]. |  |
Дханвантари: (Аюрведа) медицина Ходае, Вишнуның җирдә өлешчә чагылышларның берсе, ул Ходайларның табибы буларак хөрмәт ителә.[13]. |
 |
Ведавьяса: борынгы олы фикер иясе (шулай ук Вьясадева, Бадараяна яки Кришна-Двайпаяна буларак мәгълүм), ул күпчелек изге текстларның авторы яки төзүчесе булып санала: Веда, пураналар һәм «Махабхарата»ның[14]. | .jpg) |
Кама Ходае: мәхәббәт Ходае кыяфәтендә Вишну (ул шулай ук Манматха буларак мәгълүм), аның хөрмәтенә ритуаллар сәламәтлекне яхшырту һәм матурлыкны арттыруга юнәлгән.[15]. |
.jpg)
Вишнуизмның тамырлары соң Веда чорына, безнең эрага кадәр VI-V гасыр, гәрчә килеп чыгышы буенча ул Ведик булып тора. Веда буенча яшәгән арийлар, Борынгы Һиндстанга миграцияләнгәндә, алар дини "сахра"да булмаган. Борынгы Һиндстанда кимендә ике Арий булмаган культ булган инде. Изге аскетлар-протошайвлар өчен тормыш Йогадан, тапастан һәм санньясадан торган. Бу Шива ходаена табынуның Пашупати шәхесендә иртә культы булган. Аларның берсе булып "муни-яти" (muni-yati) булган. Вишнуизм капма-каршы культта туган, ул соңрак "Бхакти" исемен алган - бу мәхәббәт тулы тугъры хезмәт итү. Шәхесле Илаһка тулаем тугърылык мәгънәсендә Бхакти автохтон характерга ия. Бу Арийлар килгәнче асаба һәм ыру Ходайларына табынуда салынган булган.
Һинд дине белгечләре фикеренчә, Вишнуизмның дин буларак төпләнүе Маурьялар Империясе (безнең эрага кадәр 317-180 еллар) һәм Шунга империясе (безнең эрага кадәр 185-73 еллар) чорында булган. Вишнуизм Брахманизм традициясеннән үсеп чыккан дип санала. Кайбер риваятьләрдә ул Арий булмаган (даса) кабилә ышануына таянган. Фактик рәвештә Вишнуизм үзендә асаба Илаһларны интеграцияләгән, алар Брахманнар тарафыннан бердәм гомуми культка кертелгән булган. Күпсанлы ыру һәм кабилә Илаһлары Нараяна - Вишну белән тәңгәлләштерелгән булган. Маурьялар чорында Вишнуизмның төпләнүе турында шәһадәтләр әдәби чыганаклардан, һәм шулай ук эпиграфика бирелгән мәгълүматлардан алынган булырга мөмкин. Алар күрсәткәнчә Нараяна-Вишну образының популярлыгы аның Санкаршана-Баладева образы белән кушылуыннан соң арткан. Алар тарафыннан Вишнуит пантеонының хатын-кыз Алиһәләре дә искә алына, беренче чиратта бу Лакшми Алиһәсе.
Мөгаен, безнең эрага кадәр IV-I гасырларда төп культ булып Санкаршана-Баларама культы булган, әмма соңыннан беренче урынга Васудева чыга, ул аның образына варис була. Төньяк Һиндстан Васудева-Кришнага табыну ватаны булып киткән. Икеләтә исемне Һинд дине белгечләре ике төрле кабилә традицияләре белән бәйлиләр. Васудева ир кеше һәм куркусыз гаскәри хасиятләренә ия дип күрсәтелгән булган, ә шул ук вакытта Кришна - тыныч һәм алкышлар бирүче итеп күрсәтелгән. Судхакара Чаттопадхьяи фикере буенча, беренче Маурьялар патшасы вакытыннан бирле Нараяна, Вишну һәм Васудеваның ахыр кушылуы булган.
«Бхагавадгита»да Нараяна искә алынмый, әмма Бхагватның аның барлык хасиятләре бар. Мөгаен, Нараяна, башта Веда булмаган Ходай булган, ул су стихиясе, Галәм океаны белән ассоциацияләнгән һәм мәңге яшәгән. Кайбер Һинд дине белгечләре фараз ителгәнчә, "Бхагавадгита"ның максатларының берсе булып Нараянаның яңа Илаһлар образлары белән кушылуында торган, беренче чиратта Васудева-Кришнаның. Образларның кушылуы турында мәшһүр Гелиодор баганасы шәһадәт булып тора, ул безнең эрага кадәр II гасырда куелган булган. Видишадан башка язмада Гаутамипутра турында мәгълүмат бирелә, ул Бхагавата гыйбадәтханәсендә Гаруда белән багананы куйган. Вишнуизмның актив таралышы хөкемдарларның дини тәэмин итү һәм яклавы булганга күрә булган. Моның турында патшаларның исемнәре әйтә: Шунгаларның тугызынчысының исеме Бхагавата булган, Канваларның беренчесе - Васудева, өченчесенең - Нараяна.
Безнең эраның беренче гасырларында Вишнуизм Гуптлар дәүләте (320-енче - 600-енче елларда) киңәюе белән Көньяк Һиндстанга үтеп керә. Аның популярлаштыруыны мәшһүр Тамил альварларның халык шигърияте ярдәм иткән. Төньяк Һиндстан диннәре белән көньякка Санскрит һәм Пракрит әдәбияты үтеп кергән. Санскрит рәсми дини тел булып танылган булган. Шулай итеп, Вишнуга табыну аның образының синкретик характерына бәйле. Ул салмак кына Арий һәм асаба Ходайлары образлары белән кушылган. Аңа риваять каһарманнарны - Анируддханы, Прадьюмнаны, Самбаны хөрмәт итү кушылган.
Вишнуизм үсешендә төп тарихи тенденцияләрнең берсе булып Вишну һәм Кришна образларының кушылуы булган. «Кришна» исеме «Ригведа»да ук искә алына. Әмма, моның астында каһарман исеме күтәреләме, әллә бу бары тик "кара" сыйфатымы, Һинд дине белгечләре төгәл әйтә алмый. «Чхандогья-упанишада»да, Девакиның улы Кришна искә алына. Аның «Бхагавадгита»дан Кришна белән тәңгәл китерүе бәхәсләр чыгара. Традиция буенча бу исем борынгы олы фикер иясенеке булган, соңрак ул илаһилаштырылган, гәрчә кайбер галимнәр шундый тәңгәл китерүгә каршы. Хәзерге Кришна культы чыганаклары көтүчеләр кабиләләренең Ходайларны табынуда, моның шәһадәтнамәсе булып "Гопала" (көтүче) эпитеты тора, һәм шулай ук "сыерлар дөньясы" (голока) хөкемдары титулына ия. Кайбер тикшерүчеләр карашы буенча, Кришнага башта Абхирлар көтүчеләр кабиләсе әгъзалары табынган, алар арасында ул бик популяр булган. Кришна кабиләнең илаһилаштырган каһарманы һәм Ядавлар кланының рухи җитәкчесе булган. Васудева һәм Кришна башта ике төрле шәхес булганнар дип фараз ителә, әмма соңыннан ике образның кушылуы булган.[16]. Аларга көтүче малай Гопала-Кришна культы өстәлгән, ул күчмә җәмәгатьтән булган. Көтүче Кришна тарафдарларын яңгырдан саклаган Говардхана белән эпизод - бу ике культның каршылыгы тарихы. Ул Индра шәхесендә Ведизмның Кришна тарафыннан күрсәтелгән яңа Бхакти культына җиңелүен чагылдыра. Әмма Кришна образының борынгы Ватаны турында шәһадәтләр юк. Фараз ителгәнчә, ул салмак Вишну белән кушылган, һәм Һинд фәлсәфәсенә һәм диненә Арийларга кадәр кабиләләрнең ышануларның кертелүенең билгесе булган. Шулай да, шактый соңрак та, Кришна Вишнуизмда әһәмиятле урынын саклап калган. Кришнаизм хәзерге Һинд динендә иң эре һәм төп юнәлешләрнең берсе булып тора.
Гуптларның төшүеннән соң Вишнуизм Көньяк Һиндстанда Паллавлар дәүләтендә чәчәк ата башлаган. Альварларны иң олы бхакти мисалы сыйфаты буларак танудан соң һәм Шри-Вайшнавизм барлыкка килүгә кадәр Вишнуга табыну вайкханаса ритуаль традициясендә башкарылган. Ул Веда йолалары (Яджна (ут табынуы)га нигезгә) һәм Адвайта фәлсәфәсәнең катышмасы булган, монда беренче планга Вишнуның шәхессез аспекты чыккан. Соңыннан Вайкханаса традициясе ритуаль гыйбадәтханә табынуына әверелгән.[17].
V—VI гасырдан башлап, зур популярлыкка альварларның гимннары ия булган, бу Вишнуит тугъры шагыйрьләре һәм дини укытучылары булган.[18]. Вишнуизмның традициясенең унике альвары бар. Агиографик бирелгән мәгълүматлар буенча, Кулашекхара патша булган, Тондарадипподи — Брахман булган, ә калганнар түбән иҗтимагый килеп чыгышка ия булганнар.[18]. Альварлар тарихка дини гимннар авторлар буларак кергәннәр, алар Һиндстанның көньягында зур популярлыкка ия була башлаганнар.[18]. Альварларның гимннары җыючылары Натхамауни тарафыннан "Дивья-прабандха" җыентыгына тупланган, анда дүрт меңнән күбрәк гимн. Аны «Вайшнава-Веда» яки «Дравида-веда» дип атыйлар. Бары тик альварларның берсен генә, Наммальварны теолог һәм фәлсәфәче дип атарга була. Аның "тәгълиматы" систематик булмаган һәм аның тарафыннан уйлап чыгарылган гимннар сериясе буенча таратылган булган. [18]. Альварлар арасында Андаль дигән хатын бар, аңа бхактиның тере чагылышына буларак кына түгел табыналар, ә Вишну хатынының Лакшминың илаһи ипостасена буларак табыналар.[18]. Альварларның дөньяга карашы түземлелек һәм иҗтимагый эгалитаризм белән аерылып торган. Альварлар дәгъва иткәнчә, Вишнуга якынаерга мөмкин иткән бердәнбер хасияте булып тугърылык ("прапатти") тора.[18].
Альварларның чоры Көньяк Һиндстанда «остазлар чоры» (Ачарья) белән алышынган, аларның берсе булып альварлар гимны җыючысы Натхамуни булган.[18]. Аннан Шри-вайшнавизм традициясендә остаздан өйрәнчеккә рухи белемнәрнең тапшыру сызыгы башлана. Шул ук чорда Вишнуизм дини һәм административ реформациягә дучар булган. [18]. Беренче ачарьялар фәлсәфи-рухи доктриналар эшләгәннәр, алар альварларның дини гимннарына өстәргә тиеш булганнар. Ачарьяларның хезмәтләре XI - XIII гасырларда Рамануджаның вишишта-адвайтасы һәм Мадхваның Двайта-ведантасы кебек Һинд дине фәлсәфәсе кебек үсеш алган системалар барлыкка китерүгә илткән.
Вишнуизмның дини теле булып Санскрит тора, анда төп изге текстлар язылган. Шулай да күп Вишнуит текстлары Тамил телендә һәм маниправала телендә язылган. Чыганак изге текстлар булып Веда тора. Аларга өч төр текстлар өстәмә булып тора, алар Ведага кушылалар. Аларга брахманизм әдәбияты карый — брахманнарның аңлатулары (комментарийлары), алар Брахманнар исемен алган, араньякалар («урман китаплары») һәм упанишадалар («кадерле тәгълимат»)[19].
Безнең эрага кадәр V—II гасырларда Веда әдәбияты тупланмасы изге кыйссалар (смрити һәм Ведангалар) исәбенә киңәйгән. Смрити безнең эраның беренче гасырына формалашкан һәм үзенә "Махабхарата" һәм "Рамаяна" текстларын кертә. Аларда Вишну турында кыйссалар сериясе бар һәм Вишнуның чагылышлары турында (Пураналар), законнар җыентыклары (дхармашастралар), шул исәптән "Ману-смрити". Шрутига һәм смритига керүче текстлар Вишнуизмда да, Һинд диненең башка юнәлешләрендә дә хөрмәт ителә. Хәзерге Вишнуизм үзендә алдан килүче (кабилә) диннәренең мирасын берләштерә, һәм шулай ук башка борынгы Һинд диннәренең йогынтысына ия, беренче чиратта Буддачылыкның. Мәсәлән, Будда Вишну аватарлары санына керә.[20].
Вишнуит дин тәгълиматының төп чыганаклары булып искә алынган Пураналар һәм самхиталар тора (гимннар, догалар һәм мантралар җыентыклары), алар Веда мираслары. Аларда соңрак дини догмалар булып киткән сюжетлар тасвирлана. Пураналар арасында Вишнуитларда иң ихтирам ителгәне "Вишну пурана" булып тора, ул изге текст булып тора. Бу әсәрдә Брахма уртаклыгы белән Вишнуның Галәмне барлыкка китерүе, һәм шулай ук Вишнуның илаһи әйтемнәре бар. Вишнуның дөньяны һәм тугърыларын коткару роле кыйссалар рәтендә яхшы иллюстрацияләнгән, мәсәлән, Прахлада һәм Дхрува белән сюжетлар. Нарасимха образында Вишну Прахладаны әтисе шәйтаннан коткара, бу Ходайга тугърыларның бөтен яманнардан һәм явызлыклардан саклануларын күрсәтә.[21].
Вишнуизм изге текстларны таный (упанишадалар, Веданта-сутралар һәм "Бхагавадгита"ны һәм башкаларны) беренчел догмалар буларак таный. Бу изге текстларны өйрәнеп рухи белем алу мөмкинчелеген бирә. Шул ук вакытта Вишнуизм шәхси аңлауны, мантыйк ярдәмендә нәтиҗәләрне һәм интеллектуаль белем алу буларак лингвистик бәйләнешне таный. Шулай да Ходайны ирешү нәтиҗәләре карашыннан изге текстларны өйрәнү һәм фикер нәтиҗәләре Ходайга ирешергә мөмкинчелек бирми. Вишнуизм рухи практикага сайлау бирә, беренче чиратта бхактига һәм прапаттига.
Вишнуитлар җанның үлемсезлегенә ышаналар, кеше тормышының иң олы максаты булып мокша санала. Җан наданлык, ялгышлар, матди кыйммәтләр бәйлелекләргә күрә газап кичерә, болар Майя (иллюзия) булганга күрә килеп чыга. Шартлы (азат ителмәгән) җан кеше (яки хайван) тәнендә мәңге туу һәм үлем циклларына дучар булачак. Азат ителү җан үз рухи табигатен аңлагач кына мөмкин һәм Вишну (Кришна) формасындагы Иң олы чынлык (Брахман) белән тулы яки өлешчә кушылу була. Традициягә бәйле булып азат ителүнең хасиятләре аерылып тора. Тормыш дәверендә тулы азат ителү мөмкин түгел дип санала, чөнки тән шартлы. Рухи практикаларында Вишнуитлар үзләрен (өлешчә булса да) табыну шәхесе Вишнудан аерым яки аермалы буларак карыйлар. Төп максат булып Брахман белән кушылу булган Һинд диненең башка юнәлешләреннән аермалы буларак (мәсьәлән, Адвайта-ведантада) Вишнуизмда азат итү шәхеснең һәм өлешчә икелелекнең саклавы фикерен саклый. Азат ителү өчен Вайкунтхада Вишнуга яки аның аватарларының берсенә хезмәт итү рәхәтлегендә (Анандада) мәңге тормыш хас. «Бхагавадгита» азат ителүгә дүрт ысул тәкъдим итә:[19]:
Вишнуизмда сайлау соңгы юлга, беренче чиратта Бхактига бирелә. Ул чагыштырмача җиңелрәк һәм уңышка күбрәк шанс белән. Моннан ары, бхакти юлын бөтен кешеләр дә куллана ала, иҗтимагый статус, байлык, белем дәрәҗәсе һәм интеллектка карамастан. Бхакти практикасына Вишну исемнәрен кабатлау һәм аларга дан җырлау (джапа, бхаджан һәм киртан), аның формасына медитация (дхарана) һәм Вишну муртисына табыну (пуджа). Вишну муртисына табыну кагыйдәләре "Панчаратра" текстларында һәм төрле самхиталарда нигезләнгән.[22].
.jpg)
Вишнуизмның дини практикасы бик күптөрле. Ритуаллар Вишнуит тормышында әһәмиятле вакыйгалар белән янәшә бара: балага уздыру, исем кушу, варнасаның иҗтимагый вазифаларына кабул итү, өйләнү-кияүгә чыгуы, өйне төзүне башлау һәм бетерү, үлем. Ритуалларның максаты күренмәгән көчләрнең һәм кармик нәтиҗәләрнең зарарлы йогынтысыннан арындыру, үз ягына алкышлы көчләр җәлеп итү, рухи күрсәтелгән хезмәтләргә ирешү. Хәзерге Вишнуизм тарафдарлары арасында бөтен вазифаларны һәм йолаларны 10%-тан азрагы үти. Ритуалларга җиңелрәк караш, аларны үтәү күп вакыт һәм көч таләп иткәнгә күрә. Хосусан, иртәнге йолаларның тулы циклы өчен өч сәгатьтән күбрәк вакыт кирәк. Моны бары тик брахманнар яки нык ышанучы Вишнуитлар үти ала.[19].
Вишнуитлар Вишнуга гына табынмыйлар, ә шулай ук башка Ходайларга (кагыйдә буларак, Вишнуның өлешчә чагылышларына, мәсәлән, Дханвантарига табынганнар), эпик каһарманнарга, Аскеза көче белән хәтта Ходайларны бусындыра ала торган олы фикер ияләренә - ришиларга, һәм шулай ук бабаларына питарларга табыналар. Вишнуның күпсанлы ипостасьларына аларга багышланган гыйбадәтханәләрдә һәм башка Илаһларның гыйбадәтханәләрендә (Шива гыйбадәтханәләрендә кайвакыт Вишну хөрмәтенә приделлар бар), һәм шулай ук өйләрдә, часовняларда, басуларда һәм ачык изге урыннарда урамнарда табыналар. Вишну хөрмәтенә символик корбаннар белән рухи хезмәтләр үткәрәләр (Пуджалар яки Яджналар). Бабалар өчен искә алу йолалары башкарыла (шраддха)лар, аларга корбан ризыгын алып киләләр "(пинда)". Йолалар вакытында брахманнар Санскритта мантралар укыйлар. Шудраларга йолаларны мантраларның текстын тулысынча әйтмичә башкарырга мөмкин. Ритуалларны башкару вакытында күп игътибар гамәлләргә түгел, ә ышанучының психологик халәтенә бирелә. Кирәкле халәткә ирешү өчен мудралар, асаналар һәм медитация (дхьяна) кулланыла.[19].
Йолалар йорт йолаларына (грихья) бүленәләр, алар һәр өйдә булган алтарьда башкарыла, һәм зур корбан бирүләр (шраута). Өйдә пуджа өчен ризык әзерләнә, ул Вишнуга хуҗаның үзе тарафыннан яки ялланган брахман аша тәкъдим ителергә мөмкин. Кагыйдә буларак, йорт пуджасын йорт хуҗасы Вишнуит үзе өйдәгеләрдән башка үзе башкара. Брахманы махсус корбан бирүләр өчен чакыралар (хосусан, Сатья-Нараяна-махапуджа). Төп йорт йолалары булып 16 ритуал (санскара) санала: гарбхадхана (балага уздыру акты, аның алдыннан хакыйкатьле, сәламәт һәм уңышлы бала бүләк бирү өчен дога кылалар), пумсавана (йөклелекнең өченче аенда малай тууны тәэмин итү өчен), симантоннаяна (йөклелекнең дүртенче аенда яралгының гармоник үсеше өчен, ананы һәм булачак баланы яклар өчен), джатакарма (бала тууны бәйрәм итәр өчен), намакарана (исем кушу), нишкрамана (баланың йорт стеналары тышына беренче чыгуы), аннапрашана (баланың 6-ынчы аенда беренче дөге ризыгы), чудакарана (баланың чәчәләрен беренче кисү), карнаведха (колакларда тишек ясау), видьярамбха (укый-яза белүне башлау), ведарамбха (Веданы һәм упанишадаларны өйрәнүне башлау), кешанта (ир кешеләрнең битендә чәчләрне беренче кыру), самавартана (Веданы өйрәнүне һәм өйрәнчек дәвере бетү), упанаяна (варнага кабул итү, брахманнар өчен - изге бау упавита алу), виваха (өйләнү-кияүгә чыгуы), антьешти (соңгы юлга озату)[23].
_-_Hindu_First_Rice_Eating_Ceremony.JPG)
Яшь яки башлаучы вишнуитлар мирас сызыгы буенча рухи остаздан гурудан рухи кабул итүне яки инициацияне (дикшаны) алалар. Дикша Сампрадаядан һәм санньяси тормышыннан алдан килә. Бу Һинд дине тарафдарлары өчен бик әһәмиятле адым, кабул ителү сампрадая җәмәгатенең тормыш буе тугъры булуны аңлата. Гадәттә кабул итү ритуаллар рәтеннән тора, хосусан, кандидат тормышының тулы тикшерүе, символик үз кремация, яңа исем алу һәм серле мантра тапшыру. Дикша-гуру танылган остазлар мирасы сызыгына керергә тиеш (гуру-парампара) һәм аңа кабул итүне биргәннәр белән контактта калырга тиеш.[24].
Остаз өйрәнчекләрен Вишнуит фәлсәфәсе һәм практикасына өйрәтә һәм шулай ук кабатлау өчен үрнәк булып тора. Кайбер традицияләрдә остазның мәхәббәте азат ителергә мөмкинчелек бирә. Алдан билгеләнгәнчә, укучы билгеле мантрага ия була, аны ул Вишну һәм аның Аватарларның берсенең образында акылның игътибарын туплар өчен үзеннән һәм тавыш белән кабатлый. Мантраны кабатлау (мәсәлән,«ОМ Намо Вишнуве», «ОМ Намо Нараяная», «ОМ Вишнаве Намаха») "джапа" дип атала. Мантра еш тәсбих джапа-мала куллану белән беррәттән бара, Вишнуитларда алар туласи агачыннан тора. Мантра ирекле тавыш белән, шыпырт, яки бары тик акылда башкарыла. Исемнең кабатлавы барышында тугърының акылы Вишну белән кушыла дип санала.[25].
Кайбер Вишнуит традицияләрдә кабул итү үзенә "самашраяна" йоласын ала. Кандидат чистару церемониясе аша үтә, аннан соң тугърының тәнендә кыздырып Вишну, Сударшана һәм Шанкха сурәтләре куела, ә кайбер традицияләрдә Вайкунтха капкалары. Шри-вайшнавизмда ритуал тормышта бары тик бер мәртәбә инициация вакытында үткәрелә, шул вакытта укытучы өйрәнчекне мантрага өйрәтә. Әмма Мадхва - Сампрадаяда тәндә Сударшана эзе "тапта мудра дхарана" ритуалында чикләнмәгән мәртәбә куелырга мөмкин. Ритуал шаяни - экадаши көнендә үткәрелә, ягъни ай календаренең ашадха (июнь-июль) аенда.[26]. Алтыннан, көмештән яки бакырдан Вишну атрибутлары белән металлик штемпельләр хома (Яджна) барышында күмерләрдә кыздырыла. Шуннан соң аларга тәннәренең кайбер урыннарына кыздырып сурәт ясыйлар һәм тиредә пешүдән бизәк кала. Олы ирләргә атрибутларның эзләре биш урында кулларда һәм күкрәктә куелырга мөмкин. Хатын-кызларга һәм балаларга алар ике мәртәбә генә кулларда куела. «Тапта мудра дхарана» ышанучы Һинд дине тарафдарлары арасында популяр һәм ел саен Кришна гыйбадәтханәләрендә Мадхва-сампрадаядан санньясилар тарафыннан үткәрелә. Һиндстанда ритуал нерв системасына уңай тәэсир итә һәм чакраларны активлаштыра дип санала.[27].
Дини табыну («упасана») күпсанлы йолалардан һәм практикалардан тора, аларга Яджна һәм Пуджа керә. Аларны башкару конкрет Вишнуит традицияләргә бәйле, алар гасырлар буена формалашкан. Веда вакытларында Вишнуга табынуның төп формасы булып яджна торган. Ут корбан бирүе өчен күп санлы объектлар тәкъдим ителгән булган, йөзләрчә баш мөгезле терле малдан һәм атлардан бәйләм утынга кадәр. Хәзерге вакытта ритуаль табыну күбесенчә Вишнуга бүләкләр һәм тәкъдим ителгән әйберләр белән чагылган. Болар чәчәкләр, җимешләр һәм хуш исле әйберләр булырга мөмкин. Аларны формаль ритуаль һәм рәсми булмаган шәхси җиһазландыруда тәкъдим итәләр. "Упасана" дип ритуаль табынуның барлык тышкы формаларын түгел, ә эчке гамәлләрне дә, мәсәлән, медитацияне һәм прапаттины атыйлар. Табыну формалары арасында аермалар бар. Аларның бер өлеше мәҗбури (нитья), ә бер өлеше мәҗбури түгел (наймиттика).[23].
Гыйбадәтханәләр Вишнуитлар җәмәгатенеке дә, аерым йорт хуҗалары - меценатларныкы да булырга мөмкин. Җәмәгать гыйбадәтханәләрендә пуджалар көненә алты мәртәбә башкарылырга мөмкин. Аларның максаты Вишнуитны азат ителү юлына мокша алып бару. Рухи хезмәтне башлар алдыннан брахманнар башта үзләрен Олы Барлык белән тәңгәлләштерәләр, соңыннан Вишнуны изге сурәткә яки муртига керергә чакыралар. Ритуаль хезмәт вакытында гамәлләрнең тәртибе регламентланган һәм "упачара" ("хезмәт" яки "әдәплелек") дип атала. Ритуаль йолалар күпсанлы һәм өлешчә сарай яны ритуалларын кабатлыйлар. Ходайга тәхетне, кулларны һәм аякларны юу өчен суны, киемне, чәчәк бйәләмнәрен, хуш исле әйберләрне һәм башка бүләкләрне тәкъдим итәләр.[28].
Һәрбер сампрадаяда пуджаның үз кагыйдәләре эшләнгән, алар шул сампрадаяның әгъзалары өчен мәҗбури. Пуджа бер үк вакытта Вишнуитның Ходайга тугърылык акты да, аның мәрхәмәте (алкышын) алу ысулы да булып тора. Көн саен өй пуджасы гыйбадәтханәләрдә бигрәк тә бәйрәм көннәрендә үткәрелә торган грандиоз церемониянең кыскартылган юрамасы булып тора. Пуджа кимендә уналты гамәлдән тора. Аларга Ходайны чакыру; аңа урын тәкъдим итү (иңү өчен мурти); сәламләү; табаннарны юу; авызны һәм кулларны чайкау өчен суны тәкъдим итү һәм шулай ук эчү өчен һәм бал белән катыштырылган суны тәкъдим итү; коену яки чәчәкләр сибү; киендерү; ароматик майлар тәкъдим итү; чәчәкләр тәкъдим итү; хуш исле әйберләр яндыру; янучы лампа белән изгеләштерү; хөрмәт итеп идәнгә сузылу һәм әйләнеп узу; саубуллашу.
Вишну муртисы гыйбадәтханәләрдә дә, өйдә дә куелалар. Гыйбадәтханәләрдә күп санлы Вишнуитлар хезмәт итәләр, брахманнар гына түгел, ә ярдәмчел персонал да - бакчачылар, музыкантлар, биючеләр, җыештыручылар, рәссамнар, артистлар. Хосусан поварлар Ходайга тәкъдим иткәннән соң, шуннан соң килүчеләргә бирер өчен прасад пешерәләр, музыкантлар традицион музыка уен коралларында уйныйлар, ә артистлар Вишнуга гимннар җырлыйлар. Традиция буенча зур гыйбадәтханә комплекслары өчен берничә мөстәкыйль гаилә җаваплы була, аларның вазифаларына гыйбадәтханәне, брахманнарны һәм гыйбадәтханә хезмәтен тәэмин итү керә. Гаилә җаваплылыгы буыннан буынга тапшырыла.[29].
Гыйбадәтханәләр агамаларда язылган кагыйдәләр буенча проектлана. Җирдә алар Вишну дөньясының яшәүчеләре һәм барлык кирәкле атрибутлары белән Вайкунтханы чагылдырырга тиеш. Гыйбадәтханәдә Вишну юлдашлары яки башка Ходайлар хөрмәтенә приделлар яки кечкенә изге урыннар каралган, мәсәлән, Ходайның кече яки ярдәмчел муртиларына, аның хатыны Лакшмига, Вишваксенага, Гарудага һәм башка күк яшәүчеләренә.[30].
Йорт хөрмәт ителүендә Вишну йортның чын хуҗасы буларак, ә гаилә әгъзалары аның вакытлы торучылары буларак карала. Зур өйләрдә Вишну алтаре йортның үзәк өлешен алып тора, аның тирәли тора торган бүлмәләр, кухня һәм келәтләр урнашкан. Көн саен Вишну өчен йорт пуджаларын кертеп ритуаллар үткәрелә.[31].
Вишну һәм аның тугъры Вишнуитлар арасында берничә тип мөнәсәбәт культивацияләнә. Болар ана һәм бала арасында, остаз һәм өйрәнчек арасында, ир һәм хатын арасында, дуслар арасында мөнәсәбәтләр булырга мөмкин. Ике якның да мөнәсәбәтләрдә нык элемтәсе бар. Йортта сайланган шәхси мөнәсәбәткә тәңгәл булган сурәт яки Вишну муртисы куела. Аның янында хатыны Лакшми куела, ул Вишну һәм Вишнуитлар арасында мөнәсәбәтләрдә ана буларак катнаша, ул әтисенә балалар исеменнән мөрәҗәгать итә. Гаилә муртисы гаиләдә яки ыруда киләсе буын тарафыннан мирас итеп алына.[31].
Мөнәсәбәтләр берничә рухи практика бәрабәренә культивацияләнә. Иң популярларга шраванам, ванданам, харинама, смаранам, севанам карый.[31]:
Мөстәкыйль көн саен өйдә хезмәттән башка Вишнуитлар өйдә махсус Сатья-Нараяна-махапуджаны башкаралар (Satya-Narayana Mahapuja). Шул көнне өйгә ритуалны башкару өчен тәҗрибәле Брахманнар чакырыла. Вишну образы чәчәкләр һәм яфраклар белән бизәлгән пьедесталда куела. Пуджа барышында Вишнуга ризык һәм эчемлекләр, туласи тәкъдим ителә һәм шулай ук аның 1000 исеменә дан җырлана (Вишну-сахасранама). Пуджа ир-хатыннар тарафыннан башкарыла һәм еш Ходайның мәрхәмәтенә ия булу өчен яки аның алкышы өчен рәхмәт буларак башкарыла.[32].
Вишну Ходаена церемониаль хезмәт итү өйдәгедән бер дәрәҗәгә катлаулырак. Брахман яки пуджари Агама текстларында аңлатылган кагыйдәләр һәм рекомендацияләр буенча эшләргә тиеш. Махсус фестиваль көннәрендә мурти гыйбадәтханәдән шәһәр буйлап күп кешеле процессиядә катнашу өчен гыйбадәтханәдән чыгарыла. Зур бәйрәмнәрне Вишну аватарларының "туу көннәре"ндә һәм аның җир чагылышары җиңү көннәрендә үткәрелә.[33].
Вишнуга борынгы гыйбадәтханә табынуның калдыклары вайкханаса сектасында калган. Кечкенә җәмәгатьнең әгъзалары Көньяк Һиндстанның брахманнары Вишнуизмның хәзерге теологиясен һәм практикасын кабул итмичә, Ведик вакытларда практикаланган Яджналар (ут ритуалларын) практикалыйлар. Индологлар Вайкханасаны я Вишнуит сектасына, я Шри-вайшнавизмга карый. Шулай да Вайкханаса тарафдарлары остазлары итеп Альварларны да, Рамануджаны да танымыйлар.[34].
Вишнуизмда күп бәйрәмнәр үткәрелә. Алар гомум-Һиндстан, асаба, секта (аерым традициянең, мәктәпнең яки җәмәгатьнең әгъзалары белән үткәрелә торган) һәм гаилә бәйрәмнәренә бүленә. Зур популярлыкка асаба гыйбадәтханәләрнең бәйрәмнәре ия, алар дини сәфәр урынына миллионнарча дини сәфәр кылучылар җәлеп итәләр, мәсәлән, Джаганнатха хөрмәтенә "ратха-ятра". Бәйрәмнәр риваять сюжетлары һәм борынгы игенчелек культлары белән бәйле. Иң мәшһүрләре булып Холи, Кришна-Джанмаштами, Дивали һәм Понгал тора. Холины февральдә яки мартта өч көн дәвамында Вишнуның улы, мәхәббәт Ходае Кама Ходае хөрмәтенә бәйрәм ителә. Кайбер Һинд дине тарафдарлары аны Кришнаның шәйтаннарны җиңүе белән бәйлиләр. Холида бәйрәм итүчеләр бер-берсенә төсле порошоклар сибәләр һәм төсле су коялар. Кришна-джаянти яки Кришна-Джанмаштами Кришнаның туган көнендә июль-августта үткәрелә. Риваять буенча Кришна әти-әнисе тотылган Матхура төрмәсендә туган булган. Кришна-джаянти Һиндстанда милли бәйрәм буларак үткәрелә. Дивали (утлар бәйрәме) октябрь - ноябрь башында биш көн дәвамында яңа ай көнендә бәйрәм ителә. Һиндстанның кайбер штатларында аны Айодхья тәхетенә Рама аватарының утыруы белән, ә башкаларында Вишнуның хатыны Лакшми белән бәйлиләр. Бәйрәм яңгырлар фасылының бетүен һәм кышның башы белән бәйлиләр. Бәйрәмнең символы булып ут тора, шуңа күрә йортларда төсле утлар һәм балчык лампалар яндыралар, ә урамнарда фейерверклар оештыралар. Понгал ("чүлмәкләрдә пешерелгән дөге") Һиндстанның көньягында билгеләп үтелә. Бәйрәм уңыш җыюга багышланган һәм январь уртасында өч көн дәвам итә.
Вишну һәм аның аватарлары хөрмәтенә ел саен фестивальләр үткәрелә[35]:
| Атамасы | Уздыру вакыты | Эчтәлеге |
|---|---|---|
| Чатурмасья (Chaturmasya) | Елның һәр өчтән бер өлеше: ел башында (яз, яңгырлар фасылы һәм көз) | Бәйрәмнең бу көннәрендә ашаудан тыелалар, изге елгаларда коеналар һәм күп кешеле ритуалларда катнашалар. |
| Туласи-вивах (Tulsi Vivah) | Туласиның шалаграма белән, Вишнуның муртисы яки аның аватары Кришна белән церемониаль өйләнү-кияүгә чыгуы. | |
| Картика-пурнима (Kartikа Purnima) яки Дева-дивали (Deva-Diwali) | Пурнима көне (тулы ай) яки картика аеның ай календаре буенча унбишенче ай көне (ноябрь — декабрь) | Туласиның кияүгә чыгуыннан соң Ходай Матсья аватары формасында төшкән. Вишну һәм Харихара хөрмәтенә пуджаны кертеп догалар һәм дини ритуаллар. |
| Датта-джаянти (Datta Jayanti) | Һинд дине календаре буенча маргаширша (аграхаяна) аеның тулы ай көне (декабрь — январь) | Даттатрея (Датта)ның туган көне, ул Брахма-Вишну-Шива Тримуртисын берләштерә.
Даттатрейяга илаһи остазга буларак буйсыну. |
| Макара-санкранти (Makar Sankranti) | Кышкы көн торгынлыгы | Уңыш бәйрәме, изге елгаларда коену, Сурья-Нараянага табыну, Вишнуга уңышның беренче җимешләрен тәкъдим итү |
| Холи (Holi) | Яз башы, бәйрәм февраль ахырында - март башында ике-өч көн дәвам итә. | Яз көн яки буяулар фестивале, Прахладаның дошманы, Холика шәйтан хатынының карачкысын бәйрәм утында яндыралар. Мәхәббәт, шатлык һәм чәчәкләр бәйрәме. |
| Рамнавами (Rama Navami) | Наваратри фестиваленең тугызынчы көне | Рама аватарының килүенең көне, Рама һәм Ситаның өйләнү-кияүгә чыгуының еллыгы, Рама, Сита һәм Хануман данына җырлау, пуджа һәм Сараю елгасында коену |
| Акшая-тритья (Akshaya Tritiya) | Вайшакханың өченче көне (апрель — май) | Парашурама аватарының туган көне. Догалар, кыйммәтле әйберләр сатып алу, шикәр камышы сутын һәм төрле ризыкларны өләшү. |
| Нагапанчами (Naga Panchami) | Шравана аеның (июль — август) амавасьядан соң бишенче көне | Кришнаның Калия еланы өстеннән җиңүе көне. Шулай ук Ананта-Шеша көне: тере еланнарга яки аларның сурәтләренә табыну (сөт тәкъдим итү) |
| Нарали-пурнима | Шравана аеның (июль — август) тулы айның төне. | Диңгездә промысел фасылының башы. Варунага Рамага Ланка утравына барып җитәргә ярдәм иткән күперне төзегән өчен рәхмәт. Кришнаның абыйсы Балараманың туган көне. |
| Шравана аеның кимүче айның сигезенче көне (Кришна-пакша) | Кришнаның туган көне. Бала-Кришна образы хөрмәт ителә, «Бхагавата-пурана» укыла. | |
| Виджаядашами яки Дашара | Ашвина аеның якты яртысының унынчы көне | (Рама)ның юмартлыкның явызлык өстеннән (Равана) җиңүе, шулай ук Шактиның шәйтан Махишасура өстеннән җиңүе. Театр тамашалары, «Рамаяна»ны укулар, Равана карачкысын яндыру |
| Дивали (Diwali) яки Дипавали | Ашвин аеның 27-сеннән картика аеның 2-нче көненә кадәр (октябрьнең ахыры — ноябрьнең башы) | Учаклар һәм яхшылыкның явызлыкны җиңү фестивале: Раманың куылудан кайтуы, Кришнаның Наракасураны һәм Сатьябхаманы җиңүе, Сөт океанын язу вакытында Лакшминың тууы, Вамананың Бали өстеннән җиңүе. Пуджа үткәрү, прасад бирү, йортны учаклар белән бизәү, фейерверклар, бүләкләр һәм татлы әйберләр бирү. |
Йога-майя Вишнуның илаһи көче, хатын-кыз формасында чагылган энергиясе булып тора. Риваять буенча Вишну Шеша еланында ятканда, Мука исемле шәйтан Галәмдә бушлык китереп чыгарган. Ходайның йокысын бозарга теләмичә Йога-майя Вишну тәненнән чыккан һәм шәйтанны Экадаши көнендә үтергән.[36]. Тәртипне торгызу белән канәгать булып, Вишну Йога-майяны Экадаши-титхи (ekadashi-tithi) Алиһәсенә әверелдергән һәм Вишнуга Экадаши көнендә табынган илаһи мәрхәмәт алачак дип игълан иткән. Экадаши көнендә Вишнуитлар Ходай исемен җырлыйлар, гыйбадәтханәләргә йөриләр, изге суларда коеналар, ритуалларны башкаралар һәм изге эшләр кылалар.[36].
Вишнуизм традицияләре дүрт төп Сампрадайяга бүленә, аларның һәрберсенең үз хасияте бар. Дүрт сампрадайяга бүленү XVI гасырга формалашкан. Тануга ия булыр өчен традиция берәр традиция белән бәйләнешен исбатларга тиеш. Сампрадайяларның нигезләүчеләре булып Рамануджадан башлап элеккенең мәшһүр теологлары булып киткән. Аларның идеологиясе шактый төрле һәм Мадхваның теистик двайтасыннан Валлабханың саф недуализмына кадәр үзгәрә. Аларны бөтенесен төрле формаларда Вишнуга табыну берләштерә. Сампрадайяларны Ходай һәм җан арасында мөнәсәбәтләр, хакыйкать табигате, иллюзия, рухи практикалар һәм азат ителү ысулларына карашлар аерып тора.
. Дүрт төп сампрадайялар тышында Вишнуизм традицияләрен классификацияләү авыр. Иң борынгы традиция булып вайкханаса тора, ул дүрт төп сампрадайядан да авыррак. Вишнуизм тарихында күп икенче дәрәҗә традицияләр барлыкка килгән, аларның кайберләре һаман да яши: Айодхьяда үзәге белән Рама культы, Пандхарпурда үзәк белән Витхоба культы, Маханубхава-сампрадая (Джалича Девада үзәге белән Панчакришна культы) һәм башкалар. Шулай да алар берникадәр дәрәҗәдә төп сампрадаяларга бәйле булганнар.
| Сампрадая | Нигезләүче | Фәлсәфә | Табыну объекты | Рухи үзәге |
|---|---|---|---|---|
| Шри-вайшнавизм | Натхамуни, Рамануджа | Вишишта-адвайта | Ранганатха, Венкатешвара һәм аларның хатыннары (Лакшми формалары) | Шрирангам, Тирумалла |
| Брахма-сампрадая | Мадхва | Двайта, ачинтья-бхеда-абхеда | Хари, Радха-Кришна | Удупи |
| Кумара-сампрадая (Нимбарка-сампрадая, Хамса-сампрадая) | Нарада, Нимбарка | Двайта-адвайта | Радха-Кришна | Говардхана |
| Рудра-сампрадая (Валлабха-сампрадая) | Вишнусвами, Валлабха | Шуддха-адвайта | Радха-Кришна | Гокула |
Археологик бирелгән мәгълүматлар буенча, Вишнуит гыйбадәтханәләр һәм иконография безнең эрага кадәр I-енче гасырына булган. [37] Боларның иң әһәмиятле шәһадәтләре булып Самкаршана (Баларама) һәм Васудева (Кришна) гыйбадәтханәләре хәрабәләре арасында табылган язмалар булып тора. Беренче язма Мадхья-Прадешта шулай аталган Гелиодор баганасында табылган. Багана безнең эрага кадәр 113 ел белән даталана һәм Васудева хөрмәтенә куелган булган. Икенче язма Махараштрада Нанегхат мәгарә гыйбадәтханәсендә табылган. Наганика патшабикәсе тарафыннан корылган гыйбадәтханәдә башка Һинд дине Илаһлары белән бергә Санкаршана, Васудева искә алына. Язмаларның берсе гыйбадәтханәне изгеләштерү турында сөйли: Дхарма хөрмәтенә, Индрага, Самкаршанага һәм Васудевага, бөек Ай токымына һәм дөньяның дүрт яклаучысына - Яма Раджга, Варунага, Куберага һәм Индрага табыну.[37].
| Төзү вакыты һәм исеме | Объект һәм шәһадәтләр | Төзү вакыты һәм исеме | Объект һәм шәһадәтләр |
|---|---|---|---|
 |
Махараштра штатының Пуна районында Джуннара янында Көнбатыш Гаталарда шул ук исемле үткелдә мәгарә гыйбадәтханәсе. Таш стеналарда язмалар иң борынгы тарихи объектларга карый һәм Ведик дин һәм Вишну культының кушылуы турында шәһадәт булып тора. |  |
Сакланып калмаган Васудева гыйбадәтханәсе янында таш багана. Баганадагы язмадан Грек илчесе Бхагаватизм формасындагы Вишнуизмга күчүе турында шәһадәт булып тора |
 |
Нагари авылы янында табылган таш плиталарда борынгы Һинд дине язмалары фрагментлары. Бу Вишнуизмның безнең эрага кадәр I гасырында ук булуы һәм Вишнуның Санкаршана-Васудева образы белән кушылуының шәһадәте. |  |
Көнбатыш Бенгалиядә Вишнуга багышланган иң борынгы археологик һәм дини объект. Мәгарә гыйбадәтханәсендә Бенгалиядә беренче стена Вишнуит сурәте (Сударшана-чакра) табылган, бу Көнбатыш Һиндстанда Вишнуизмның таралуы турында шәһадәт булып тора. |
Мокшага яки азат ителүгә ирешү өчен Вишнуитларга «сапта-мокша-пури» (sapta-moksha-puri)га яки җиде изге шәһәргә дини сәфәр кылырга киңәш ителә. [38]:
Вишнуизмның кайбер традицияләре Көньяк Һиндстанда шулай ук Канчипурамга киләргә киңәш итәләр, чөнки бу гыйбадәтханә шәһәрендә Вишну алкышлар бирүче итеп күрсәтелә.[38].
Вишнуитлар тормыш дәверендә Альварлар тарафыннан дан җырланган 108 дивьядешамга, изге урынга һәм гыйбадәтханәгә килергә тиеш. 108 дивьядешам Шри-вайшнавизм тарафдарлары өчен мәҗбури булып тора. 105 урын Һиндстанда урнашкан, берсе Непалда (Муктинатх) һәм тагын икесе рухи дөньяда. Соңгыларына "Парама-падам" (Ходайның изге табаннары) һәм Вишну булган "Тирупаркадал" (Сөт океаны) карый.[30].
Дивьядешамнар арасында Һиндстаннан гына түгел, ә шулай ук башка илләрдән дә йөзләрчә мең дини сәфәр кылучы килүче иң популярлар аерылып тора[30].
| Гыйбадәтханә | Ураншуы | Координаталар | Илаһлар исемнәре (Лакшми һәм Вишну) |
|---|---|---|---|
| Тирумала Венкатешвара Гыйбадәтханәсе | Тирупати, Андхра-Прадеш | 13°24′21″ т. к. 79°12′18″ кч. о.HGЯO | Падмавати, Шриниваса |
| Шрирангамда Ранганатха Гыйбадәтханәсе | Шрирангам, Тамилнад | 10°30′52″ т. к. 78°24′44″ кч. о.HGЯO | Ранганаяги, Ранганатх |
| Муктинатх | Муктинатх, Непал | 28°29′24″ т. к. 83°31′17″ кч. о.HGЯO | Шридеви, Шримурти |
| Бадринатх Гыйбадәтханәсе | Бадринатх, Уттаракханд | 26°57′00″ т. к. 80°26′19″ кч. о.HGЯO | Аравиндавалли, Бадринараян |
| Айодхья (Рама тууы урыны гыйбадәтханәсе) | Айодхья, Уттар-Прадеш | 26°42′53″ т. к. 82°49′22″ кч. о.HGЯO | Сита-деви, Рамачандра |
| Кешава Дев Гыйбадәтханәсе | Матхура, Уттар-Прадеш | 27°17′24″ т. к. 77°24′36″ кч. о.HGЯO | Сатьябхама, Говардханагиридхари |
| Храм Дваракадиши | Дварка, Гуджарат | 24°00′36″ т. к. 73°19′50″ кч. о.HGЯO | Рукмини, Кришна Дваракадиша |
| Падманабхасвами Гыйбадәтханәсе | Тривандрам, Керала | 8°32′02″ т. к. 76°55′40″ кч. о.HGЯO | Марагадхавалли, Адикешава |
| Шри Валлабха Гыйбадәтханәсе | Тирувалла, Керала | 9°25′38″ т. к. 76°49′02″ кч. о.HGЯO | Карпагавалли, Амрутанараян |
. Вишнуизм Һиндстан мәдәниятенең һәм Һиндстан фәлсәфәсенең иң ачык чагылышларының берсе булып тора. Аңа күрә иҗтимагый стратификация, мәдәни үз-идентификация, дөньяга караш формалаштыру, менталитет һәм тәртип үрнәкләре мөмкин. Вишнуизм дини традияләрен, йолаларны һәм бәйрәмнәрне билгели, бер сүз белән Вишнуитларның бөтен һөнәр сайлауга кадәр яшәү ысулын, киемнәр һәм сөйләшү стилен, дуслар түгәрәген һәм ризык пешерүне билгели. Вишнуитларның күбесе Һиндстанда яши. Тарафдарларның саны турында мәгълүматлар капма-каршы. Алман чыгышлы Канада Һинд дине белгече Клаус Клостермайер буенча Вишнуитлар булып Һинд диненең 70 %-ы тора (ягъни 700 млн тирәсе кеше)[39][40]. Berkley Center for Religion, Peace & World Affairs бәяләмәләре буенча, Вишнуитлар булып ̃Һинд дине тарафдарларының якынча яртысы булып тора, тагын чиреге Шива Ходаена табына.[41]. Башкалар әйткәнчә, Вишнуитлар Шайвлардан күпкә әзрәк, аларның саны, мөгаен, 200 млн кеше тирәсе. Гәрчә Шиваизмда Вишнуизмга караганда чикләүләр күбрәк булса да, соңгысы йорт хуҗасының гаилә тормышына ориентланган (грихастха), шул ук вакытта Шива тормышка карата бәйсез булуның шәхесләнедерүе булып тора һәм Галәмне җимерү өчен җаваплы.[42].
Вишнуит җәмәгатьләре күбесенчә Көньяк Һиндстанда чәчәк аталар, беренче чиратта Һиндстанда, Непалда, Шри-Ланкада, Бангладешта һәм Бутанда. Һиндстанда 2011 ел халык санын алу буенча Һинд динен 80̥ % халык тота.[43]. Шуннан башка, Вишнуитларның зур җәмәгатьләре Индонезиядә, Малайзиядә, Сингапурда, Берләшкән Гарәп Әмирлекләрендә, Суринамда, Көньяк Америка Җөмһүриятендә, Маврикий утравында, Фиджи утравында һәм башка дәүләтләрдә бар. Pew Research Center тикшерүе буенча АКШ-ында 53%-ы Һинд дине тарафдарлары булып тора, шул исәптән 19 % Вишнуитлар булып тора, ә 10 %-ы Шайвлар. Кечерәк өлеш Кришнаитларга (3 %) һәм Веданта фәлсәфәсе (2 %) тарафдарларына карый.[44].
Гәрчә Вишнуитлар барлык кыйтгаларда да бар, шулай да, Вишнуизм дөнья дине булып тормый, чөнки Көньяк Азиядән тыш Вишнуитларның төп массасы Көньяк-Азия диаспорасына карый. Вишнуитларның күпчелек өлеше Һиндстанда һәм Непалда яши. Һинд диненең төп культларының ареалларының чикләре шактый төгәл түгел. Вишнуизм Төньяк Һиндстанда һәм Көньяк Һиндстанда (Тамилнад һәм Керала), Шиваизм һәм Шактизм - көнякта һәм көнчыгышта. Вишнуитлар һәм шактлар йолаларга шайвлардан күбрәк игътибар бирәләр. Шул сәбәпкә күрә Вишнуит гыйбадәтханәләренә "Һинду булмаганнарга" («non-Hindu») керү Шива Ходае гыйбадәтханәләренә керүдән авыррак.[19].
Вишнуизмның традицион ритуаль практикасында гаять катлаулы кабул итү юк. Вишнуит булып Вишнуизм принципларына буйсынучы һәр кеше була ала - Вишну шәхәсе буларак алкышлы Ходайга ышану, тормышның ахыргы максаты буларак җанны азат итү, изге текстларга ихтирам, көч кулланмау һәм дини түземлелек, реинкарнациягә ышану, вегетарианлык, Вишнуга мәхәббәт һәм тугърылык культивацияләү һәм башкалар (Һинд диненә күчүне кара). XIX гасыр ахырында - XX гасыр башында Һинд динен реформацияләү һәм неоиндуизмның үсеше аның Һиндстаннан, Көньяк-Көнчыгыш Азия һәм Африка чикләреннән тыш популярлаштырылуы белән билгеләнгән. Вишнуизм этник төркемнәр белән чикләнми башлаган. Америка Кушма Штатларында, Канадада, Бөекбританиядә (күбесенчә элеккеге Британия доминионнарында) һәм башка илләрдә, шул исәптән Россиядә һәм чиктәш дәүләтләрдә үзләрен Вишнуитлар дип атый башлаганнар.[45].
Вишнуизмның төп хасияте булып аның көнбатыш мәдәниятенә үтеп керү тора. Шиваизм һәм Шактизмнан аермалы буларак, Вишнуизм үсеш алган илләргә "экспортлана". Моңа күбесенчә халыкара берләшмәләрнең дини эшчәнелеге ярдәм иткән, мәсәлән, "Халыкара Кришна Аңы Җәмгыяте"нең (International Society for Krishna Consciousness, ISKCON). ИСККОН 1966 елда АКШ-ында Һиндстан чыгышлы вишнуит-садху Абхай Чаран Де тарафыннан нигезләнгән булган (1896-1977), ул Бхактиведанта Свами Прабхупада исемен алган. ИСККОН фәлсәфәсе нигезендә Бхакти дәгъвачысы, Гаудия-вайшнавизм вәкиле изге Чайтанья (1486 - 1533) фикерләре ята. Халыкара Кришна Аңы Җәмгыятенең дөньяның барлык диярлек илләрендә региональ челтәре бар, шул исәптән Россиядә дә. Ул Вишнуизм традициясенең берсе буларак Кришнаизмны тарату буенча актив эшне алып бара. ИСККОН әгъзалары үз динен орто-практика (сүз практикасы) дип атыйлар, ә тормышның максаты булып үзеңдә Бхакти-йогага рәхмәтле булып "Кришна аңы"н реализацияләү. Ходайга мәхәббәт Радханың Кришнага мәхәббәте буларак культивацияләнә. Тарафдарлар "Дас" (Ходай хезмәтчесе) титулы белән исемнәр алалар, традицион Һинд киемен кияргә яраталар (сари, дхоти, сандалияләр), маңгайга аерылып тора торган тамга куела (тилака). Ходайга хезмәт классик ритуалларның төп элементларын кабатлый, ә рухи практикага медитацияне, Кришна исемнәрен кабатлау (джапа), киртаннар һәм мантралар җырлау белән коллектив җырлар белән барабанда һәм цимбалларда уйнау.[19].
Вишнуизм Һинд дине белгечләренең игътибарын җәлеп итә. Кагыйдә буларак, Һинд дине турында гомумиләштерүче хезмәтләрдә Вишнуизм турында тармаклар бар. Монда бары тик эшләре махус бу традициягә караган авторларда тукталырга кирәк.
Европа фәне Вишнуизмга XVIII гасыр ахыры - XIX гасыр башында игътибар иткән. Һинд дине белеменең Англия нигезчесе, филолог Уильям Джонс (1746-1794) Европалылар өчен кайбер Вишнуит текстларын ачкан, хосусан, "Гитаговинда" поэмасы, гәрчә 1769 елда ук Иезуитлар Бхагавата пурананы француз теленә тәрҗемә иткән. Һиндстанда торган беренче рус Һинд дине белгече Герасим Лебедев (1749-1817) Вишнуизмны өйрәнүгә үз кертемен ясаган, башкалар арасында Европада Инглиз телендәгедән соң икенче VIII гасыр популяр Кришнаит гимны "Бхаджа-говиндам"ны тәрҗемә иткән.[46].
Көнбатыш фәнни журналларда Вишнуит традициясенең һәм мәдәниятенең төрле аспектларын өйрәнүгә багышланган мәкаләләр бастырыла. Махсус көнбатыш журналлар арасында: The Journal of Vaishnava Studies аерылып тора (Микаэль Ротштейн фикере буенча) - Гаудия-вайшнавизмны өйрәнү өлкәсендә иң әһәмиятле журнал.[47], The Journal of Hindu Studies (англ.) и The Journal of Asian Studies (англ.).
1997 елда Оксфорд университеты янында Оксфорд Һинд дине өйрәнүләре үзәге ачылган булган, анда Вишнуизм буенча академик курслар тәкъдим ителә һәм Вишнуит тикшерүләре өләкәсендә Фәлсәфә докторы дәрәҗәсенә ия булырга мөмкин. 2004 елдан бирле ул Hindu Studies Book Series китап сериясен чыгара.[48].
Рус телле галимнәреннән Вишнуизм өйрәнүенә, аның Рамаизм кебек традициясен өйрәнүгә академик А. П. Баранников (1890-1952) керткән. Сталин чоры фәнни методологиясе һәм аның тәрҗемә стиле кимчелекләренә карамастан, аңа 1930-1940 елларда башкарылган Тулсидасның "Рамачаритаманаса" поэмасының бердәнбер тәрҗемәсе һәм комментарие эшләнгән булган.[49] Баранниковтан соң Рамаизм өйрәнелмәгән диярлек. "Махабхарата"ның тәрҗемәчесе С. Л. Невелева (1937 елда туган) Вишнуит мифологиясенең иң архаик пластларын тикшерә башлаган. Көнбатышта кебек үк, Россия галимнәре күбрәк кришнаизмны өйрәнәләр. (Ю. Г. Кокова, В. В. Кузин һәм башкалар).
Тамил Альварларының фикер мирасына беренче мәртәбә фәлсәфәче А. М. Пятигорский (1929-2009) мөрәҗәгать иткән, ул аннан соң ССРБ-дан эмиграциягә киткән. Соңрак Тамил лирикасын А. М. Дубянский (1941 елда туган) өйрәнгән. Гаудия-вайшнавизм кебек традицияне кертеп Төньяк Һиндстан Вишнуит бхактисын Сазанова, Наталья Михайловна (1932-2006), Н.М.Корабельник, С. В. Ватман (1959 елда туган) һәм башкалар өйрәнгәннәр. Шри-вайшнавизм турында эшләр серияләре Р. В. Псху һәм Н. А. Сафинага карый.[50].
 |
Викиҗыентыктагы медиафайллар? |
|---|---|
 |
«Индуизм» порталы |
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
