Панчара́тра (Санскрит телендә:पञ्चरात्र, IAST:pāñcarātra — «биш көнлек период»)[1] — Һинд дине әдәбияты төрләренең берсе, төрле формаларда һәм ипостасьларда Вишну яки Нараяна культына багышланган Санскрит Вайшнав ритуаль текстлары. Панчаратра дип шулай ук бу текстларга нигезләнгән урта гасыр Вайшнав традициясен, Вайшнавизмның иртә формасын атыйлар. Панчаратра тектслары агамаларга карый һәм ритуаль Ведик корбан Яджна урынына Һинд дине гыйбадәтханәсендә муртига табынырга күрсәтмә бирәләр.
Аңлап булмаслык Парабрахман матди дөнья һәм аның яшәүчеләре белән контактка керә һәм дживаларга биш аспект аша Илаһка кагылырга мөмкинчелек бирә:
- пара — күренми торган, мәңге;
- вьюха — илаһи эманацияләр;
- аватара (вайбхава) — Өскенең төрле югаларда (эпохаларда), Вишнуның ун аватары кебек чагылышлары;
- антарьямин — турыдан-туры сизелми, әмма логика ярдәмендә чыгарылырга мөмкин, биредә булуын Бхакта (тугъры) сизә ала торган аспект;
- мурти (арча) — гыйбадәтханәләрдә изгеләштерелгән яки өй эчләрендә ихтирам ителгән символика белән тулы күренә торган сәнгать формасы (шалаграма, Шанкха), искә алу һәм медитация ысулы.
Төркем галимнәр фикере буенча Панчаратраның теистик карашлары «Веданта-сутра»ларда дөрес түгел дип исбатлана[2][3][4][5][6][7].
Традиция буенча, Панчаратра-агамда 108 текст бар. Әмма аларның чын саны 200 атамадан күбрәк. Бу шуның белән бәйле: беренчедән, агамаларның аерым фрагментлары бәйсез язмалар буларак аерылган булган; икенчедән, параллель төрле текстлар мөхәррирләве булган, аларның һәрберсе нәтиҗәдә танылган булган. Ничек кенә булмасын Паньчаратра-агамнар канонының төрле исемлекләре берсе берсеннән аерылып торалар. Язмаларның чын тулы корпусы үзенә бу текстларны кертә[8]:
- Агама (Һинд дине)
- Тантралар (текстлар)
«В ней [Веданта-сутре] последовательно опровергаются представления санкхьи о „первоматерии“ (Пракрити) как источнике мира, учение вайшешиков об атомах, неортодоксальные учения джайнов и буддистов, а также воззрения некоторых теистических школ, в частности „Панчаратры“» — Калып:Источник/НФЭ
«[В Веданта-сутре] Рассматриваются также некоторые школы буддизма, локояты и учения бхагаватов (II.2.1-45; I.4.28; III.3.53-54)»" — Радхакришнан С. Индийская философия. Том 2 г.7.3 2012 елның 25 июнь көнендә архивланган. «Веданта-сутралар бу [Панчаратризм] теориясен мәхлукатка гомуми танылган караш белән тәңгәл килмәгәнгә күрә тәнкыйтьлиләр. Панчаратра тарафдаларына, күренгәнчә, башта Ведик форма табынуларны кабул итәргә рөхсәт ителмәгән. Мөгаен, алар үзләре карашларын „Панчаратра агама“ дип аталганда нигезләгәннәр. Панчаратра диненең, бхагаватының яки сатватаның Арий яки нә-Арий булмаган килеп чыгышы турында сорау турында бәхәс алып барыла. Кайберәүләр ул нә-Арий дип әйтәләр, чөнки аның культы Ведик түгел. Ул Ведик йолалар яки Самскаралар кабул итми һәм аның дживаларның һәм теләкләрнең Санскаршанадан килеп чыгышы Ведик теорияләргә каршы куелган булган. Исбатлар өчен аларның [Панчаратра агам]асы эчтәлеге рухы буенча Веда эчтәлегеннән аерылып торуы, аларның йолалар , мәсьәлән, агнкхотра яки джьһтиштома турында искә алмавы, аларның хәттә Ведаларның эшен шикләнүләрен һәм ике мәртәбә туганнар яки Двиджалар тарафыннан кабул ителмәве күрсәтелә. Аларда кара сихер һәм хорафатлар артык күп (Kshudravidya pracurata)» — Радхакришнан С. Индийская философия. 2012 елның 25 июнь көнендә архивланган. Том 1 г. 8.8 «Utpattyasambhavadhikaranam: Опровержение школы „Бхагавата“, или „Панчаратра“. Utpattyasambhavat — Вследствие невозможности возникновения. Na са kartuh karanam — И не орудие из действующей силы. Vijnanadibhave va tadapratisedhah — Или же, если обладают знанием и т. д., то все же отсутствует отрицание этого. Vipratisedhacca — И вследствие противоречий. В Сутрах 42—45 опровергается учение бхагаватов, философия Панчаратры. Согласно взглядам этой школы Господь является действующей, а также материальной причиной вселенной. Это вполне согласуется со Шрути. Выдвигаемые в Сутрах возражения касаются другой части данной системы—учения, что Санкаршана, Джива, рождается от Васудевы; Прадйумна, ум — от Санкаршаны; Анируддха, Ахамкара — от Прадйумны. Сутры указывают, что такое сотворение невозможно. Если бы душа была создана, она была бы подвержена и гибели, и, следовательно, освобождение было бы невозможным. Бхагаваты могут сказать, что все Вйуха, формы, есть Васудева—Господь, обладающий разумом, властью, силой и т. д. — и что они свободны от ошибок и несовершенств. В таком случае имелся бы более, нежели один Ишвара. Это противоречит собственному учению бхагаватов, согласно которому есть только одна действительная сущность, святой Васудева. Помимо этого, в данной системе есть и другие противоречия. Некоторые места противоречат Ведам, некоторые оценки умаляют значение Вед. В силу этих причин учение бхагаватов нельзя признать истинным» — Веданта Сутра. Перевод с санскрита Д. М. Рагозы с. 76 и 82 «Бадараяна более или менее ясно указывает на буддистов, на джайнов (gianas), на пашупатов (pasupatas) и панчаратров (pankaratras), и пытается опровергать всех их» — Мюллер Ф. М. Шесть систем индийской философии. с. 99
«Составителя [Веданта] сутр не устраивают ни шиваитская трактовка Божества как лишь инструментальной причины мира, ни вишнуитское учение о его манифестациях (вьюхи)» — Шохин В. К. Веданта-сутры. // Кругосвет Каула-тантра-санграха. Антология текстов индуистской тантры. / Пер. с санскрита С. В. Лобанова и С. С. Фёдорова. Москва, Старклайт, 2004. (стр. 85-89)
- Valpey, Kenneth R. (2004), Krishna in Mleccha Desh: ISKCON Temple Worship in Historical Perspective, in Edwin F. Bryant, Maria L. Ekstrand, The Hare Krishna Movement: The Postcharismatic Fate of a Religious Transplant, New York: Columbia University Press, с. 45-60, ISBN 023112256X
