Odessa

Başlığın diğer anlamları için Odessa (anlam ayrımı) sayfasına bakınız.

Odessa (Ukraynaca: Оде́са; Rusça: Оде́сса), Ukrayna'da Karadeniz kıyısında, Dniestr ve Dinyeper sığlıkları arasında bulunan kent. 1.015.826 nüf. (2021). "Karadeniz'in İncisi" olarak anılan şehir,^[1] 19. yüzyılda Rus İmparatorluğu'nda Moskova, Sankt Peterburg ve Varşova'den sonraki en büyük şehriydi.^[2] Ukrayna'nın güneybatısında bulunan ve Odessa Oblastı'nın yönetim merkezi ve önemli bir turizm, liman ve ulaşım merkezi olan şehir, ülkenin 3. en kalabalık şehridir.^[3] Zaman zaman "Karadeniz'in incisi", şehirde doğan Yahudi komedyenler yüzünden "Mizah başkenti" veya "Güney Palmira" olarak da adlandırılır.^[4] Kültür ve bilim (üniversite, astronomi ve jeofizik gözlemevleri) merkezi Odessa, aynı zamanda Slav'dan çok Akdeniz tarzındaki mimarisiyle ülkenin en büyük sayfiye merkezlerinden biridir.^[5]

Odessa Odesa
Одеса / Odessa
Bayrak Arma
Odessa
Ülke	Ukrayna
Bölge	Odessa Oblastı
Rayon	Odessa
Liman kuruluşu	2 Eylül 1794
İdare
• Belediye Başkanı	Gennadiy Trukhanov
Yüzölçümü
• Toplam	162,42 km²
Rakım	40 m
Nüfus  (2021)
• Toplam	1.015.826
• Yoğunluk	oto/km²
Zaman dilimi	UTC+02.00 (DAS)
• Yaz (YSU)	UTC+03.00 (DAYS)
Posta kodu	65000–65480
Alan kodu	+380 48
Resmî site www.omr.gov.ua
UNESCO Dünya Mirası
Resmî ad	Odessa'nın Tarihi Merkezi
Tür	Kültürel
Kriter	ii, iv
Belirleme	2023 (18. olağanüstü Dünya Miras Komitesi oturumu)
Referans no.	1703
Ülke	Ukrayna
Bölge	Avrupa
Tehlike Altında	2023-Günümüz

Şehrin tarihi merkezi 2023 yılında UNESCO Dünya Miras Komitesi'nin olağanüstü toplantısında Dünya Mirası olarak listelendi. Miras Alanı aynı yıl Tehlike Altındaki Dünya Mirasları listesine eklendi.^[6]

Coğrafya

Odessa, güneybatı Ukrayna'da Dinyester'in ağzının yaklaşık 31 km. kuzeyinde ve Kiev'in yaklaşık 443 km. güneyindedir. Şehir, Karadeniz kıyısının sığ bir girintisi olan Odessa Körfezi'nde yer alır.

İklim

Odessa iklimi
Aylar	Oca	Şub	Mar	Nis	May	Haz	Tem	Ağu	Eyl	Eki	Kas	Ara	Yıl
En yüksek sıcaklık (°C)	15,1	18,6	24,1	29,4	33,3	35,6	39,3	38,0	32,4	30,5	26,0	16,3	39,3
Ortalama en yüksek sıcaklık (°C)	2,2	2,7	6,6	13,0	19,5	24,0	27,0	26,5	21,0	15,0	8,4	3,7	14,1
Ortalama sıcaklık (°C)	−0,5	−0,2	3,5	9,4	15,6	20,0	22,6	22,3	17,2	11,6	5,7	1,1	10,7
Ortalama en düşük sıcaklık (°C)	−2,8	−2,6	1,0	6,6	12,1	16,3	18,5	18,2	13,5	8,6	3,2	−1,2	7,6
En düşük sıcaklık (°C)	−26,2	−28	−16	−5,9	0,3	5,2	7,5	7,9	−0,8	−13,3	−14,6	−19,6	−28
Ortalama yağış (mm)	34	37	32	27	36	49	47	39	41	35	41	35	453
Kaynak: Погода и климат[7]

Tarih

Kent, Yaş Antlaşması'yla (1792) Rusya'ya bağlanan Tatar yerleşimi olan Hacıbey'in bulunduğu yere kuruldu.^[8] Ruslar, 1794'te inşa etmeye başladıkları deniz üssü ve limanın çevresinde gelişen bu yeni şehire 1795'te, Milet kolonisi Odessos'un (günümüzde Varna) anısına, Odessa adını verdiler.^[9]

1803'ten 1814'e kadar dük Armand de Richelieu'nün yönetimdeki şehir, 1805'te Yeni Rusya'nın yönetim merkezi olarak hızla gelişti. 1865'te bir Odessa Üniversitesi'nin kurulmasından sonra nüfusu artmaya devam eden şehir, 19. yüzyıl sonunda, Rus İmparatorluğu'nun ikinci büyük liman kenti haline geldi.^[10]

Şehir tarihindeki en önemli olaylardan biri ise, günümüzde en çok Sergei Eisenstein'ın Potemkin Zırhlısı (1925) filmi sayesinde hatırlanan^[11] 1905 yılında şehir limanında demirlenen Potemkin zırhlısında meydana gelen ayaklanmadır.^[11] Potemkin Zırhlısı Ayaklanması olarak bilinen bu olayda, Rusya'nın Karadeniz filosuna bağlı savaş gemisi Potemkin'de dayanılmaz yaşama şartlarından bezmiş mürettebatın Çar rejimine bağlı subaylara karşı başlattıkları ayaklanmanın sonunda gemiyi ele geçirmişlerdir.^[12]

Şehirdeki Primora Bulvarı'nın panoramik görünümü

Dünya Savaşları

Birinci Dünya Savaşı başlangıcında 400.000'e ulaşan nüfusun içinde, kalabalık bir Yahudi topluluğuna ev sahipliği yapmaktaydı.^[13] 1914'te şehir nüfusunun %34'ü veya 165.000 kişi, Yahudi'ydi.^[13] Yahudi nüfusu, Odessa pogramlarıyla hızlı bir şekilde azaldı.^[13]

1918-1919'da büyük bir Bolşevik ayaklanmasının patlak verdiği Odessa, sırasıyla Avusturyalılar ve sonra da Komünizm tehditine karşı birleşen Yunan ve Polonya ordularının askerlerle güçlendirilmiş Fransız Ordusu tarafından işgal edildi (18 Aralık 1918-22 Nisan 1919).^[12]

İkinci Dünya Savaşı'na gelindiğinde ise, Rundstedt tarafından yönetilen Alman-Rumen güçleri tarafından 16 Ekim 1941'de ele geçirilen şehir, 10 Nisan 1944'te Sovyet komutanı Malinovskiy tarafından geri alındı.^[12] Kızıl Ordu'nun Odessa'yı "kurtarması" şerefine kent Kahraman Şehir ilan edilmiş, kent savunmasında savaşan askerlere Odessa Savunması Madalyası taltif edilmiştir.^[12]

Şehirdeki Türk etkisi

Şehirde hâlen az miktarda da olsa Yerli Türkler ve Tatar Türkleri yaşarlar. Şehrin önemli banliyösünün ismi Tahirova da Türkler tarafından kurulmuştur. Eski gümrük binası gibi Türklerden kalan çok az da olsa bazı binalar bulunmaktadır. Osmanlı Devleti'nin kuzey Müslümanlarını, Hac için Mekke'ye götürdüğü en önemli uğrak merkezidir.^[14] Osmanlı döneminden sonra 19. yüzyıl sonları ve 20. yüzyıl başlarında da Rusya topraklarında yaşayan Müslümanların Hac'ca gitmek için toplanma noktası olmuştur.^[14]

Nüfus

Karadeniz havzasının, Samsun'dan sonra en büyük şehridir. Odessa'nın 2021 yılı itibarıyla nüfusu 1.015.826'dır.

Konsolosluk

1923 yılında kurulan Türkiye Cumhuriyeti'nin ilk açtığı baş konsolosluklardan biri Odessa olmuştur ve bu şehirde 1936 tarihine kadar hizmet vermiştir.^[15] Yaklaşan 2. Dünya Savaşı nedeniyle konsolosluk boşaltılmıştır. Mülkü, Türkiye Cumhuriyeti'ne ait olan bina hâlen Fransuzki Bulvarı'ndadır.

Odessa Opera ve Bale Tiyatrosu

Kardeş şehirler

Odessa'nın kardeş şehirleri, 2020 yılı itibarıyla aşağıda listelenmiştir.^[16]

• İskenderiye, Mısır (1968)
• Baltimore, ABD (1975)
• Kişinev, Moldova (1994)
• Köstence, Romania (1991)
• Cenova, İtalya (1972)
• Hayfa, İsrail (1992)
• İstanbul, Türkiye (1997)
• Kalküta, Hindistan (1986)
• Liverpool, Birleşik Krallık (1957)
• Łódź, Polonya (1993)
• Marsilya, Fransa (1973)
• Lefkoşa, Kıbrıs (1996)
• Oulu, Finlandiya (1957)
• Pire, Yunanistan (1993)
• Qingdao, Çin (1993)
• Regensburg, Almanya (1990)
• Split, Hırvatistan (1964)
• Segedin, Macaristan (1977)
• Vancouver, Kanada (1944)
• Varna, Bulgaristan (1958)
• Erivan, Ermenistan (1995)
• Yokohama, Japonya (1968)

"İşbirliği" şehirleri

Odessa, aynı zamanda aşağıda şehirlerle işbirliği antlaşması vardır.^[17]

• Brest, Belarus (2004)
• Gdańsk, Polonya (1996)
• Klaipėda, Litvanya (2004)
• Larnaka, Kıbrıs (2004)
• Marakeş, Fas (2019)
• Minsk, Belarus (1996)
• Ningbo, Çin (2008)
• Tallinn, Estonya (1997)
• Tiflis, Gürcistan (1996)
• Valparaíso, Şili (2004)
• Viyana, Avusturya (2006)
• Varşova, Polonya (2005)

Kaynakça

1. "Who's Behind A String Of Bombings In Ukraine's Black Sea 'Pearl'?". NPR. 2015. 17 Ağustos 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Temmuz 2016.
2. Herlihy, Patricia (1977). "The Ethnic Composition of the City of Odessa in the Nineteenth Century" (PDF). Harvard Ukrainian Studies. 1 (1): 53-78. 29 Mayıs 2008 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi.
3. "Odessa – Facts, History, & Points of Interest". Encyclopedia Britannica (İngilizce). 17 Temmuz 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Ağustos 2021.
4. "Odessa city, Ukraine travel guide". ukrainetrek.com. 21 Nisan 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Ağustos 2021.
5. "Odessa: Architecture and Monuments". UKRWorld.Com. 2009. 6 Mart 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Haziran 2009.
6. Centre, UNESCO World Heritage. "The Historic Centre of Odesa". UNESCO World Heritage Centre (İngilizce). 25 Ocak 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi.
7. Погода и Климат – Климат Одессы [Weather and Climate – The Climate of Odessa] (Rusça). Weather and Climate (Погода и климат). Erişim tarihi: 23 May 2013.Arşivlenmesi gereken bağlantıya sahip kaynak şablonu içeren maddeler (link)
8. Pultar, Gönül (2014). Imagined identities: identity formation in the age of globalization (1. bas.). Syracuse: Syracuse University Press. s. 355. ISBN 978-0815633426.
9. Isaac, Benjamin H. (1986). The Greek settlements in Thrace until the Macedonian conquest. Leiden, Hollanda: Brill Publishing. s. 254. ISBN 978-9004069213.
10. Wentworth Łubieński, Tomasz (1884). Wspomnenia rodzinne odnoszące się do historyi Królestwa Polskiego (Lehçe). Varşova, Polonya: Banku Polskiego. s. 286.
11. Katçanovski, İvan (2013). Historical dictionary of Ukraine (2. bas.). Lanham, Md.: Rowman & Littlefield Publishers. ISBN 978-0810878457.
12. Magocsi, Paul R. (2010). A history of Ukraine: the land and its peoples (2. bas.). Toronto: University of Toronto Press. s. 110. ISBN 978-1442610217.
13. Zipperstein, Steven J. (1986). The Jews of Odessa: a cultural history, 1794-1881. Stanford, Calif.: Stanford University Press. ISBN 978-0804719629.
14. ""Rusya'da Haccın Tarihi Serüveni" KARADENİZ, Yıl:3, Sayı:12, Yazar: Mustafa Kütükçü". 23 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Mart 2016.
15. "Odessa nerede, haritadaki yeri neresi? Rus birliklerinin konuşlandığı Odessa'da son durum! - TGRT Haber". Tgrt. 24 Şubat 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Ekim 2022.
16. "Міста-побратими". omr.gov.ua (Ukraynaca). Odessa. 1 Nisan 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Mart 2020.
17. "Міста-партнери". omr.gov.ua (Ukraynaca). Odessa. 1 Nisan 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Mart 2020.