Loading AI tools
Akdeniz kıyısında yer alan bir Kuzey Afrika ülkesi Vikipedi'den, özgür ansiklopediden
Libya (Arapça: ليبيا, romanize: Lībīyā adıyla Libya Devleti,[6][7][8][9][10] Akdeniz kıyısında, doğuda Mısır, batıda Cezayir ve Tunus, güneyde Nijer ve Çad, güneydoğuda Sudan ile komşu olan bir Mağrip ve Kuzey Afrika ülkesidir. Ülke Trablusgarp Bölgesi, Fizan ve Sirenayka olmak üzere üç tarihî bölgeden oluşur. Yaklaşık 1,8 milyon kilometrekarelik yüz ölçümüyle Afrika'nın dördüncü, dünyanın 16. büyük ülkesidir.[11] En fazla kanıtlanmış petrol rezervine sahip 10. ülkedir.[12] Başkenti ve en büyük şehri Trablus ülkenin batısında yer alır ve yedi milyon Libyalının üç milyondan fazlası bu şehirde yaşar.[13]
Libya | |||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
.svg) | |||||||||||
| Başkent ve en büyük şehir | Trablus[2] 32°52′K 13°11′D | ||||||||||
| Resmî dil(ler) | Arapça[b] | ||||||||||
| Tanınan bölgesel dil(ler) | Libya Arapçası | ||||||||||
| Etnik gruplar | %87 Araplar %10 Berberiler %3 Diğerleri | ||||||||||
| Resmî din | İslam | ||||||||||
| Demonim | Libyalı | ||||||||||
| Hükûmet | Üniter geçici birlik hükûmeti | ||||||||||
| |||||||||||
| Yasama organı | Temsilciler Meclisi | ||||||||||
| Tarihi | |||||||||||
| |||||||||||
| Yüzölçümü | |||||||||||
• Toplam | 1.759.541 km2 (17.) | ||||||||||
• Su (%) | Önemsiz miktar | ||||||||||
| Nüfus | |||||||||||
• 2018 tahminî | 6.871.287[3] (108..) | ||||||||||
• 2006 sayımı | 5.670.688 | ||||||||||
• Yoğunluk | 3,74/km2 (218.) | ||||||||||
| GSYİH (SAGP) | 2020 tahminî | ||||||||||
• Toplam | 31,531 milyar $[4] (127.) | ||||||||||
• Kişi başına | 4.746 $[4] (140..) | ||||||||||
| GSYİH (nominal) | 2020 tahminî | ||||||||||
• Toplam | 21,805 milyar $[4] (109.) | ||||||||||
• Kişi başına | 3.282 $[4] (124.) | ||||||||||
| İGE (2019) |  0.724[5]yüksek · 105. | ||||||||||
| Para birimi | Libya dinarı (LYD) | ||||||||||
| Zaman dilimi | UTC+2 (DAS) | ||||||||||
| Trafik akışı | sağ | ||||||||||
| Telefon kodu | 218 | ||||||||||
| İnternet alan adı | .ly | ||||||||||
| |||||||||||
Libya'nın ilk yerleşimcileri Tunç Çağı'nın sonlarından itibaren bölgede yaşayan İbero-Moritanya ve Kapsiyen kültürleri ile bu kültürlerin ardılları olan Berberilerdir.[14] Fenikeliler ülkenin batısında ticaret karakolları kurdular, Yunan koloniciler de doğuda şehir-devletler oluşturdular. Roma İmparatorluğu hâkimiyet kurmadan önce Libya değişik dönemlerde Kartacalılar, Persler, Mısırlılar ve Yunanlarca yönetildi. Ülke Erken Hristiyanlık'ın merkezlerinden biri oldu. Batı Roma İmparatorluğu'nun çöküşünden 7. yüzyılda Müslümanların Mağrip'i fethine kadar Libya Vandalların kontrolündeydi. 16. yüzyılda İspanyol İmparatorluğu ile Hospitalier Şövalyeleri Trablus'u işgal ettiler ve Osmanlı İmparatorluğu'nun 1551'de bölgeyi fethine kadar ellerinde tuttular. Osmanlı egemenliğindeki Libya, 18 ve 19. yüzyıllarda Berberi Savaşları'na dahil oldu. Trablusgarp Savaşı'nın ardından ülke İtalyan hâkimiyetine girdi. İtalya ülkeyi Trablusgarp ve Sirenayka kolonilerine (1911-1934) ayırdı, 1934'ten 1947'ye kadar ise İtalyan Libyası adı altında hüküm sürdü. Libya II. Dünya Savaşı'nda Kuzey Afrika Cephesi'ne sahne oldu. Savaşın ardından İtalyan nüfus gitgide azaldı. 1951'de Libya Krallığı bağımsızlığını kazandı. 1969 Libya Darbesi sonucunda Kral I. İdris tahttan indirildi. Kansız bir şekilde gerçekleştirilen[15] darbenin lideri Muammer Kaddafi 1969'dan Libya İç Savaşı'nda devrilip öldürüldüğü 2011 yılına kadar iktidarda kaldı. Savaşın ardından iki ana güç ortaya çıktı. Bunlardan biri Tobruk'taki Temsilciler Meclisi, diğeri ise 2012'de seçimle iş başına gelen Trablus'taki Genel Ulusal Kongre'ydi.[16][17] BM liderliğindeki barış görüşmelerinin ardından[18] Tobruk ve Trablus hükûmetleri 2015'te[19] birleşerek BM destekli Ulusal Mutabakat Hükûmetini (UMH) kurdular. Genel Ulusal Kongre UMH'nin kurulmasının ardından kendini feshetti.[20] Ancak UMH Libya'da barışı sağlayamadı, Tobruk ve Trablus merkezli hükûmetler (ayrıca İslami gruplar ile kabileler) arasında İkinci Libya İç Savaşı çıktı.[21] İki ana taraf arasında 24 Ekim 2020'de kalıcı ateşkes anlaşması imzalandı.[22]
Libya Birleşmiş Milletler, Bağlantısızlar Hareketi, Arap Birliği, İİT ve OPEC üyesidir. Ülkenin resmî dini İslam'dır, Sünni Müslümanlar Libya halkının %96,6'sını oluşturmaktadır.
Ülkenin adı olan 'Libya', eski Mısırlılar'ın Nil'in batısında yaşayan Berberiler için kullandıkları Lebu sözcüğünden gelmektedir. Sözcük eski Yunancaya 'Libya' olarak geçmiştir. 1969'da iktidara gelen Kaddafi Libya Sosyalist Halk Cemahiriyesini kurdu. 2011 yılında iç savaşın sonunda Kaddafi öldükten sonra cemahiriyesi sona erdi. Ardından ülkenin adı olarak önce sadece Libya kullanılmış, yeni bir devlet kurulduktan sonra hükûmet aynı adı bırakma kararı vererek Libya Devleti adını almıştır.
Ana Madde: Libya tarihi
Ülkenin asıl yerlileri Berberi kabilelerdir. Ancak antik çağlardan bu yana bilinen tarihinde ülkeye Fenikeliler, Kartacalılar, Büyük İskender'in orduları, Ptolemaus hanedanı ve Romalılar, Arap-İslam İmparatorluğu ile Osmanlılar hâkim olmuşlardır. Trablus, esas olarak Kartaca'ya bağlı Fenikeli bir grup koloni idi. Üç büyük şehir (Yunanca Tri: üç, polis: şehir) Oea, Sabrata ve Leptis Magna, Fenikelilerce kurulmuştu. MÖ 7. yüzyılda burası, Roma'nın Kartaca devletine son verdiği Punik savaşlarından (Fenike savaşları/Pön savaşları) sonra diğer Kartaca toprakları gibi Romalıların eline geçti. Doğu kıyılarındaki Sirenayka ise Roma İmparatorluğu hâkimiyetinden önce kurulmuş Yunan kolonisiydi. Büyük İskender'in fethinden sonra Ptolemiler'e, ondan sonra da Romalıların yönetimine geçti. Roma ikiye ayrılınca, Libya Doğru Roma'nın elinde kaldı.
647 yılında ise Abdullah ibn el-Sa’ad komutasındaki Arap İslam orduları Libya'ya girerek Bizanslılar'ı mağlup etti. Trablus ve Sirenayka Halife'ye bağlanmakla birlikte Bizanslılar'a (İstanbul ve Şam) bağlı yöneticiler (eksarh) bölgeyi yönetmeye devam ettiler. 1146'da Sicilyalı Normanlar Trablus'u istila etti. 14. ve 15. yüzyıllarda İslam egemenliğinden sonra, 16. yüzyılda İspanyol yönetimine geçti.
Burası 1553'te, Osmanlı İmparatorluğu'na bağlı Turgut Reis tarafından fethedildi. 1611 yılına kadar paşalar tarafından yönetildi. 1611 yılında dayılık sistemi geldi. Osmanlı Devleti'nin zayıflamasına paralel olarak, Dayılar daha bağımsız hareket etmeye başladı. Dayılar birer devlet başkanı gibi başka devletlerle ikili antlaşmalar bile yapabiliyorlardı. 19. yüzyıl başlarında Libya'daki dayılar da Tunus ve Cezayir dayıları gibi Akdeniz'de Amerika Birleşik Devletleri ile mücadele etmiştir. Osmanlılar 1835 yılında Libya'daki kontrolü yeniden sağlayarak burayı merkezî yönetime bağladılar (Birinci ve İkinci Berberi Savaşı).
Osmanlı İmparatorluğu'nun zayıfladığı dönemde, 1911'de İtalyanlar bölgeyi işgal ettiler. Trablusgarp Savaşı akabinde yapılan Uşi Antlaşması ile Libya'daki fiilî Osmanlı hâkimiyeti sona ermekle birlikte, hukuken Osmanlı'ya bağlılığı benimsendi.[23] Ülkeyi işgal eden İtalyanlara karşı Mustafa Kemal, Enver Paşa ve diğer kimi Osmanlı subaylarının örgütlediği milis kuvvetleri uzun zaman direnç gösterdi. Ancak her türlü üstünlüğe sahip olan İtalya ülkenin tamamını kontrol etmeyi başardı. Ardından İtalyan Libyası kuruldu.
Bu dönemde İtalyan sömürgeciliğine karşı Ömer Muhtar tarafından başlatılan direniş hareketi ise Ömer Muhtar'ın yakalanarak idam edilmesi sonucunda başarısızlığa uğradı. II. Dünya Savaşı'ndan sonra bölge Fransa ve Birleşik Krallık'a bırakıldı. Birleşmiş Milletler 1949'da Libya'nın bağımsız bir ülke olması gerektiği kararını aldı. Görüşmelerde Libya'yı, 1920'lerden beri İtalyanlarla mücadele etmiş olan, sonrasında Mısır'a sürgüne giden Şeyh İdris temsil etti.
1951'de Libya bağımsızlığını kazandı ve Birleşmiş Milletler aracılığıyla bağımsızlığa kavuşan ilk ülke oldu. İdris ülkenin kralı oldu.
1969'da, ordunun genç subaylarından Muammer Ebu Minyar El-Kaddafi bir grup subayla birlikte Kral İdris'e karşı bir darbe yaptı. Monarşi sona erdirildi ve Libya Arap Cemahiriyesi kuruldu. Kaddafi, o tarihten sonra kendisinin "Üçüncü Evrensel Teori" dediği, Sosyalizm ve İslam karışımı bir politik rejimi izledi. Bu sisteme İslami Sosyalizm ve Yeşil Sosyalizm gibi isimler verdi. 1990'lı yıllardan itibaren Lokerbie faciası gerekçesiyle Amerika'nın ve uluslararası toplumun sürdürdüğü ambargo 1969'dan itibaren sürdürülen kalkınma hamlesine darbe vurdu. Yönetim "Cemahiriye" tabirini kullanarak kitlelerin devleti olduğunu ifade etmektedir.
Londra-New York seferini yapan Pan Am 103 sefer sayılı Boeing 747 uçağı 21 Aralık 1988 tarihinde havada infilak etti ve İskoçya'nın Lockerbie kasabasına düştü. Uçak içindeki 259 kişi ve kasabadaki 11 kişiyle birlikte toplam 270 kişi hayatını kaybetti. Semtex adlı patlayıcıyı uçağa yerleştirenlerin Libya uyruklu olduğunun anlaşılmasından sonra, Libya'dan tazminat talep edildi. Libya her iki şüpheliyi de İskoçya'ya iade ederek kişi başı 10 milyon dolarla toplam 2,75 milyar dolar tazminat ödedi.
İskoç mahkemelerinde yargılanan şüphelilerden Lamin Khalifah Fhimah beraat etti. Libya gizli servisi üyesi olan Abdelbaset Ali al-Megrahi ise 2001 yılında ömür boyu hapse mahkûm edildi ve cezasını İskoçya'da çekmeye başladı. Yükümlü olduğu esnada prostat kanseri olan Megrahi 20 Ağustos 2009 tarihinde üç aylık ömrü kaldığı gerekçesiyle İskoç hükûmeti tarafından serbest bırakıldı. Olayda ölen yolcuların 189'u Amerikalı'ydı. Serbest bırakma kararı ABD başkanı Barack Obama tarafından "hata" olarak nitelendirildi.[24] Megrahi 20 Mayıs 2012'de prostat kanserinden öldü. Dönemin Birleşik Krallık başbakanı Gordon Brown serbest bırakma kararının (özerk) İskoçya parlamentosuna ait olduğunu, Birleşik Krallık hükûmetinin kararı olmadığını açıklamıştı ancak daha sonradan basına sızan Wikileaks belgelerinde Birleşik Krallık hükûmetinin Libya ile ekonomik anlaşmalarının sürekliliğini sağlayabilmek için Libya'nın isteğine boyun eğerek Megrahi'nin serbest bırakılmasını teşvik ettiği ortaya çıktı.[25][26]
Birleşmiş Milletler, Güvenlik Konseyi'nin kararına dayanarak Fransa, Birleşik Krallık ve Amerika Birleşik Devletleri'nin önderliğinde Libya'ya karşı 18 Mart 2011 akşamı havadan askerî operasyon başlattı. Operasyonun gerekçesi, Libya lideri Muammer Kaddafi'ye bağlı birliklerin halka baskı ve şiddet uygulaması ile Libya'nın BM kararlarına riayet etmemesi olarak açıklandı. BM ve halk 22 Ağustos 2011'de Kaddafi'yi devirdi. Ayaklanmanın sonlarında Sirte yakınlarında Kaddafi'nin konvoyuna NATO destekli saldırı düzenlenmiş, bu saldırıdan yara almadan kurtulan Kaddafi, saklandığı bir geçitte isyancılar tarafından yakalanarak linç edilmiştir. Muhalif gruplar Khalifa Haftar yönetiminde bulunan rakip başkent Tobruk'un güçlü lideridir ve Muammer Kaddafi'nin de devrilmesinde payı olan kişilerdendir.
2014'te başlayan Libya iç savaşında Türkiye, BM'nin de desteklediği Trablus merkezli Ulusal Mutabakat Hükûmeti'ni (UMH) desteklemektedir. UMH güçleri, Halife Hafter tarafından komuta edilen Bingazi merkezli ”Libya Ulusal Ordusu” ile karşı karşıyadır. Hafter güçleri Rusya, Fransa, Mısır ve BAE tarafından desteklenmektedir.[27]
Libya tarihinde üç silahlı kuvvet vardır.1950 yılında bağımsızlaşan Libya Krallığı'nın "Libya Kraliyet Silahlı Kuvvetleri". Muammer Kaddafi döneminin "Libya Arap Cemahiriyesi Silahlı Kuvvetleri" ve iç savaş sonrası, Ulusal Geçiş Konseyi tarafından kurulan "Libya Ulusal Ordusu".
Libya çok büyük bir yüz ölçümüne sahip olmasına rağmen nüfusun tamamına yakının kıyı bölgelerde yaşar. Örneğin; Trablus ve Sirenayka'da km2ye düşen insan sayısı 50 iken ülkenin geri kalanında, km2de 1 kişinin altına düşer. Ülkenin büyük ölçüde çöllerle kaplı olmasından dolayı, ülkede yaşayanların %90'ı kıyı şehirlerinde yaşamaktadır. Ülkeyi kaplayan çöllerin büyüklüğünü, bütün ülkedeki alanda km2ye düşen insan sayısının 3,6'ya düşmesinden anlaşılabilir. Tarımsal faaliyetlerin imkânsız olduğu çöllerle kaplı Fizan'dan ziyade halk Trablus ve Sirenayka bölgelerinde yaşamaktadır.
Bütün nüfusun %90'ı, ülke topraklarının sadece %10'unda yaşamaktadır. Ülke toplam nüfusunun %88'i şehirde yaşamaktadır ve çoğunluğu üç büyük şehir olan Trablus, Bingazi ve el-Beyda'da bulunmaktadır.[28] 6,5 milyon civarındaki Libya nüfusunun yaklaşık yarısı '15 yaşından' küçüktür. 1984 yılında dünya çapındaki en büyük nüfus artış hızına ulaşan Libya'da, yıllık doğum oranı %4 olarak tespit edilmişti. 1984'te 3,6 milyon olan ülke nüfusu 1964'te 1,54 milyondu.[29]
Libya halkının etnik unsurlarını öncelikle; Araplaşmış Berberiler, saf Arap ve çöl kabilelerinden oluşan Bedeviler ile Tuaregler oluşturmaktadır.[30] Ayrıca az sayıda Sahara Altı Afrika siyahilerinden olan Sahiller ile Tobular da mevcuttur.
Ayrıca ülke çok sayıda Orta Afrika'dan gelen göçmen barındırmakta ve ayrıca çok sayıda Mısırlı göçmen ülkede yaşamaktadır.[31] 2011'de tahminlere göre 60.000 Bangladeşli, 30.000 Çinli, 30.000 Filipinli Libya'da çalışmaktadır.[32] Libya'da yaşayan Türk vatandaşlarının sayısı yaklaşık olarak 25.000'dir,[33] fakat ataları Türk olanların sayısı 80.000'dir.[34]
Libya'nın resmî dili Arapça olduğu gibi halk arasından da %80'in üzerinde bir oranla Arapça; Arapçanın ağız ve lehçeleri konuşulmaktadır. Ülkenin geriye kalanı olan %20'si ise bir Berberi dili olan Tamazight dilini konuşmaktadır.[35] İngilizce ve İtalyanca büyük şehirlerde konuşulmaktadır, ayrıca İtalya kontrolünde yaşamış yaşlıların büyük çoğunluğu İtalyanca bilmektedir.
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
.svg)
