Acem Türkçesi

Acem Türkçesi (Türkī-yi ʿacemī çev. İran Türkçesi) veya Orta Azerbaycanca, 15. ve 16. yüzyıllarda bölge Türkleri tarafından anadil, İran ve Kafkasya'daki halklar tarafından lingua franca olarak konuşulan bir Türk dilidir. Bugünkü Azerbaycan Türkçesi buradan türetilmiştir. Dil, Eski Anadolu Türkçesinden gelmektedir. Acem Türkçesi Karakoyunluların, Akkoyunluların ve Safevilerin^[1] resmi diliydi.^{[2][3][4][5][6][7][8]}

Acem Türkçesi (Orta Azerbaycanca)
Orta azərbaycanca
Ana dili olanlar	Karakoyunlular Akkoyunlular Safeviler
Bölge	İran, Kafkasya ve Doğu Anadolu'nun bir kısmı
Dil ailesi	Türk dilleri Şaz Türkçesi Oğuz dil grubu Batı Oğuz kolu Acem Türkçesi (Orta Azerbaycanca)
Önceki formlar	Eski Anadolu Türkçesi Acem Türkçesi (Orta Azerbaycanca)
Ardıl	Azerbaycan Türkçesi
Yazı sistemi	Nestâlik
Dil kodları
ISO 639-3	–

İsim

Terim, Fransız yazar Capuchin Raphaël du Mans'ın (ö. 1696) 1684'te yazdığı bir dilbilgisi kitabında kullanılan "lingua turcica agemica" veya "Turc Agemi" gibi daha önceki tanımlamalardan türetilerek bulunmuştur.^[9] Dönem yerel metinleri, dilden, yalın şekilde Türkçe olarak bahsetmiştir.^[1] Safevi döneminde, Kızılbaşların konuştuğu lehçeye olan benzerliği nedeniyle rūmī (Osmanlı Türkçesi) ve caġatā'ī (Çağatay Türkçesi) adlandırmalarına paralel şekilde ḳızılbaşıī olarak da adlandırıldı.^[9]

Tarihçe

Acem Türkçesi, Eski Anadolu Türkçesinden türemiştir ve Oğuz dillerinin güneybatı koluna aittir. Dil ilk olarak 15. yüzyılda Azerbaycan, Doğu Anadolu ve İran'da bölgeye yerleşen Türklerin dilinin Farsçadan etkilenmesiyle ortaya çıkmıştır. Akkoyunlu ve Kara Koyunlu Türk hanedanları ve özellikle hanedanı Azerbaycan'dan gelen Safevilerde dil daha fazla gelişme gösterdi. Bu devletlerde Acem Türkçesi, sarayda ve orduda kullanılıyordu ve İran'ın kuzeyinden güneyine kadar bir ortak dildi.^[1] İsveçli Türkolog Lars Johanson'a göre Acem Türkçesi, Kafkasya bölgesinde ve güneydoğu Dağıstan'da lingua franca işlevi gören ve sarayda ve orduda yaygın olarak konuşulan bir "Azerbaycan koinési" idi (Koini Yunancasına benzetme).^[4]

Éva Csató'nun anlatısına göre:^[10]

16. ve 17. yüzyıllarda Safevi İmparatorluğu'nda, Avrupalıların genellikle İran Türkçesi ("Turc Agemi", "lingua turcica agemica") olarak adlandırdıkları dilin, Safevi hanedanının Türk kökeni sebebiyle sarayda ve orduda en sevilen dil olan bir Türk dili olduğu belirtildi. Orijinal adı sadece Turki (Türkçe) idi ve bu nedenle bu dili Turki-yi Acemi olarak adlandırmak uygun olabilir. İran Türkçesi bu çeşitliliği nedeniyle, 16. yüzyılda Kafkasya ve Transkafkasya bölgelerinde de konuşuluyor olmalıdır. Orta Azerbaycanca olarak da değerlendirilebilir bu dilin sınırlarını hem dilsel hem de bölgesel açıdan tam olarak belirlemek henüz mümkün değildir. Kesinlikle homojen bir dil değildi, belki de Beltadze'nin (1967:161) 18. yüzyıldan kalma Gürcü alfabesiyle yazılmış İncillerin bir çevirisi için belirttiği gibi, Azerbaycan Türkçesi–Osmanlı Türkçesi karışımı bir dildi.

Safevi Kızılbaş askerlerinin çoğu da Farsçayı değil, yalnızca Acem Türkçesini konuşuyordu. 1617-1618 yıllarında Acem Türkçesine dair gözlemleri kaydeden İtalyan seyyah Pietro della Valle de Acem Türkçesinin, Osmanlıcadan farklı olduğunu ve içinde birçok "Tatarca" yani Çağatayca kökenli kelime bulunduğunu belirtmektedir.^[11]

Literatür

Acem Türkçesiyle kaleme alınan Tezkire-i Şeyh Safi

Acem Türkçesi ortaya çıkışında, özellikle sözdiziminde Farsçadan büyük ölçüde etkilenmişti. Acem Türkçesinin, Eski Anadolu Türkçesinden miras aldığı yan cümle (tümce) kullanımındaki fazlalık, dilin Farsça ile etkileşiminden dolayı yaygınlaştı.^[1]

Acem Türk edebiyatının 15. yüzyıldaki erken dönem temsilcilerinden bazıları Cihanşah, Şah İsmail Hatai ve Fuzuli gibi şairlerdir.^[12] Acem Türkçesiyle yazılmış eser kaynaklar arasında Nishati'nin nesir metinleri (1530–1557'den sonra), Tārīh-i Atāyʾī (1494/95); Şühedanâme (1539); ve Tezkire-i Şeyh Safi (1542/43) gibi eserler bulunmaktadır.^[1]

Latin alfabesiyle yazılan ilk Türkçe (Acem Türkçesi) eserlerden biri olan Matta İncili

Kaynakça

1. Ajam-Turkic. Heidi Stein (İngilizce). Encyclopaedia of Islam, THREE. 3 Şubat 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Eylül 2022.
2. Ragagnin, Elisabetta (Ağustos 2020). "Major and Minor Turkic Language Islands in Iran with a Special Focus on Khalaj". Iranian Studies (İngilizce). 53 (3-4): 573-588. doi:10.1080/00210862.2020.1740881. ISSN 0021-0862. 15 Ağustos 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Ağustos 2022.
3. "Digizeitschriften". www.digizeitschriften.de. 1 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Ağustos 2022.
4. Johanson, Lars; Csató, Éva Á (27 Aralık 2021). The Turkic Languages (İngilizce). Routledge. ISBN 978-1-000-48824-1. 15 Ağustos 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Ağustos 2022.
5. Porter, Sir Robert Ker Ker (1821). Travels in Georgia, Persia, Armenia, Ancient Babylonia, Etc. During the Years 1817, 1818, 1819 and 1820 (İngilizce). Longman, Hurst, Rees, Orme and Brown. 15 Ağustos 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Ağustos 2022.
6. "ACEM". TDV İslâm Ansiklopedisi. 15 Ağustos 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Ağustos 2022.
7. Ragagnin, Elisabetta (3 Temmuz 2020). "Major and Minor Turkic Language Islands in Iran with a Special Focus on Khalaj". Iranian Studies. 53 (3-4): 573-588. doi:10.1080/00210862.2020.1740881. ISSN 0021-0862.
8. Kucukyildiz, Damlanur (1 Ocak 2021). "XIII. Uluslararası Dünya Dili Türkçe Sempozyumu Özet Kitapçığı güncel (2)". XIII. ULUSLARARASI DÜNYA DİLİ TÜRKÇE SEMPOZYUMU BİLDİRİ ÖZETLERİ. 15 Ağustos 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Ağustos 2022.
9. Römer, Claudia. "Elements of Türkī-yi ʿacemī in an eyewitness report on the Ottoman siege of Baghdad (1034-35/1625-26) preserved in Iskandar Munşī's ʿĀlam-ārā-yi ʿAbbāsī". FF Open Press - izdanja Filozofskog fakulteta u Zagrebu u otvorenom pristupu (Hırvatça). 2 Eylül 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Şubat 2023.
10. Csato, Eva Agnes; Csató, Éva Ágnes; Isaksson, Bo; Jahani, Carina (2005). Linguistic Convergence and Areal Diffusion: Case Studies from Iranian, Semitic and Turkic (İngilizce). Psychology Press. ISBN 978-0-415-30804-5. 29 Ocak 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Ocak 2023.
11. Heidi Stein. The Turkic language of Nišati from Shiraz (16th century) (англ.) // Heidi Stein Turcologica 100. Turkic language in Iran — past and present : collection. — Wiesbaden: Harrassowitz Verlag, 2014. — P. 203—270.
12. 16 (1992) The Oghuz split: the emergence of Turc Aiami as a written idiom / Ildikó Bellér-Hann (Almanca). 1992. 24 Nisan 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Nisan 2024.