Imperyong Akemenida

Ang Imperyong Akemenida o Achaemenida Empire (mula sa Lumang Persiyano na Haxāmanišiya,^[10] c. 550–330 BCE), tinatawag ding Ang Unang Imperyong Persiyano,^[11] ay isang imperyo sa Kanlurang Asya, na itinatag ni Cirong Dakila. Sa pinakadakilang lawak nito na ang lawak ay mula sa Balkan hanggang sa Lambak ng Indus, ay naging isa ito sa mga pinakamalalaking imperyo sa kasaysayan, na sumasaklaw sa 5.5 milyon na kilometrong parisukat, at noon ay naging mas malaki kaysa sa alin mang nakaraang imperyo sa kasaysayan. Bantog ito sa matagumpay na modelo ng isang sentralisadong, pangangasiwang burukratiko (sa pamamagitan ng mga satrapa sa ilalim ng Hari ng mga Hari), sa mga pagtayo ng imprastruktura tulad ng mga sistema ng kalsada at isang sistema ng koreo at sa paggamit ng isang opisyal na wika sa kabuuan ng mga teritoryo nito at sa isang malaking propesyonal na hukbo at sa mga serbisyong sibil, na nagpasigla sa mga katulad na sistema sa mga sumunod na imperyo.^[12] Kilala ito sa Kanluraning kasaysayan bilang ang katunggali ng mga Griyegong lungsod-estado sa panahon ng mga Digmaang Griyego-Persiyano at sa pagpapalaya ng mga Hudyong tapon sa Babilonya. Ang Mausoleo sa Halicarnassus, na isa sa Pitong mga Kamangha-mangha ng Sinaunang Daigdig, ay itinayo sa isang Helenistikong estilo sa imperyo.

Mapa ng Imperyong Akemenida(Persiya, dilaw) na nagpabagsak sa Medes noong 550 BCE at Imperyong Neo-Babilonya noong 539 BCE.

Imperyong Akemenida Khshassa[1]
550 BCE–330 BCE
Watawat ni Dakilang Ciro
Ang mapa ng Imperyong Akemenida (berde) ca. 480 BCE.
Kabisera	Babilonya[2] (pangunahing kabisera), Pasargadae, Ecbatana, Susa, Persepolis
Karaniwang wika	Lumang Persiyano[a] Imperyal na Arameo[b] Babilonyo[3] Medo Sinaunang Griyego[4] Elamita Sumeryo[c]
Relihiyon	Zoroastrianismo, Relihiyong Babilonyo[5]
Pamahalaan	Monarkiya
Hari (xšāyaϑiya) o Hari ng mga Hari (xšāyaϑiya xšāyaϑiyānām)
• 559–529 BCE	Dakilang Ciro
• 336–330 BCE	Dario III ng Persiya
Panahon	Klasikal na antikidad
• Paghihimagsika na Persiyano	550 BCE
• Pananakop sa Lydia	547 BCE
• Pananakop sa Babilonya	539 BCE
• Pananakop sa Ehipto	525 BCE
• Mga Digmaang Griyego-Persiya	499–449 BCE
• Ikalawang pananakop sa Ehipto	343 BCE
• Pagbagsak sa Macedonia	330 BCE
Lawak
500 BK[6][7]	5,500,000 km2 (2,100,000 mi kuw)
Populasyon
• 500 BCE[8]	17 milyon hanggang 35 milyon
Salapi	Daric, siglos
Pinalitan Pumalit Medes Imperyong Neo-Babilonio Lydia Ikadalawampu't-anim na Dinastiya ng Ehipto Kaharian ng Gandhara Sogdia Massagetae Kaharian ng Macedonia Ikadalawampu't walong dinastiya ng Ehipto
a. ^ Katutubong wika. b. ^ Opisyal na wika at lingua franca.[9] c. ^ Wikang pampanitikan sa Babilonya.

Nang ika-7 siglo BCE, ang mga Persiyano ay namuhay sa timog-kanluraning bahagi ng Iranyang Talampas sa rehiyon ng Persis,^[13] na naging kanilang sentro.^[14] Mula sa rehiyong ito, sumulong si Cirong Dakila upang talunin ang mga Medo, ang Lydia, at ang Imperyong Neo-Babilonyo, itinatatag ang Imperyong Akemenida. Ang delegasyon ng kapangyarihan sa mga lokal na pamahalaan ay inaakala na kalaunan ay nagpahina sa kapamahalaan ng hari, na nagsanhi sa paggasta sa mga pag-aaring yaman sa mga pagtatangka upang supilin ang mga lokal na paghihimagsik, at humantong sa kawalan ng pagkakaisa ng mga rehiyon sa panahon ng pagsalakay ni Dakilang Alejandro noong 334 BCE.^[14] Ang palagay na ito, gayun pa man, ay hinahamon ng ilang mga modernong iskolar na nakikipagtaltalan na ang Imperyong Akemenida ay hindi humarap sa anumang naturang krisis sa panahon ni Alejandro, na mga panloob na paghalili na pakikibaka sa loob ng pamilyang Akemenida lamang ang kailan man lumapit sa pagpapahina ng imperyo.^[14] Si Alejandro, na malaking tagahanga ni Cirong Dakila, ay kalaunang sumakop sa imperyo sa kabuuan nito noong 330 BCE.^[15] Sa kanyang kamatayan, ang karamihan sa dating teritoryo noong imperyo ay sumailalim sa pamamahala ng Kahariang Ptolemaiko at Imperyong Seleucid, bilang karagdagan sa iba pang mga menor na mga teritoryo na nakakamit ng pagsasarili sa panahong iyon. Kalaunan ay makakabawi ng kapangyarihan yaong Persiyanong populasyon sa gitnang talampas sa ikalawang siglo BCE sa ilalim ng Imperyong Parto.^[14]

Ang makasaysayang tanda ng Imperyong Akemenida ay hindi lamang humangga sa teritoryal at militar na impluwensya nito kundi pati din sa impluwensyang kultura, panlipunan, teknolohikal at relihiyon. Maraming mga Ateniense ang tumaglay ng mga kaugaliang Akemenida sa kanilang pang-araw-araw na pamumuhay sa isang pagpapalitan ng impluwensiya ng kultura,^[16] na ang ilan ay inimpleyado ng, o nakaalyado sa mga hari ng Persiya.

Kasaysayan

May mga katutubong 'Indo-Aryan' na kung tawagin ngayon ay Iraniano na naninirahan sa lugar na ngayon ay bansang Iran noong 3000 BCE. Nahahati sila sa dalawang nasyonalidad na: ang mga Persiya at ang mga Mediyano. Noong 625 BCE, nakapaggawa na ang huli ng isang imperyo na pinakamalaki sa lahat ng kaharian sa kanyang panahon.

Bagaman nagsimulang itinatag ang Imperyong Akemenida sa pamumuno ng haring si "Cirong Dakila", ang naturang pangalang "Akemenida" ay nanggaling sa isang datu na pinangalanang si "Akemenyo (Ingles:Achaemenes) na namuno sa mga katutubong Persiya noong 705 BCE hanggang 675 BCE. Si Akemenyo ang itinuturing na ninuno ng mga haring Akemenida ng Imperyong Persiya.

Nagsimula nang itatag ni Dakilang Ciro ang Imperyong Akemenida noong 550 BCE ng pagkatapos niyang pabagsakin ang Dinastiyang Medes noong 550 BCE. Noong 539 BCE, pinagbagsak ni Ciro ang Imperyong Neo-Babilonya sa pamumuno ni Nabonidus. Sa Labanan ng Thymbra sa pagitan ng hari ng Kaharian ng Lydia na si Croessu at Dakilang Ciro, hinabol ni Ciro tungo sa Lydia pagkatapos ng isang Labanan sa Pteria. Ang hukbo ni Croesus ay dalawang beses na mas malaki kesa sa puwersa ni Ciro ngunit ito ay natalo at winasak ito ni Ciro at ang Lydia ay nasakop ng Persiya.

Pumanaw na si Ciro sa edad na 70 noong Disyembre, 530 BCE. Ipinagpatuloy ng kanyang anak na si Cambyses II ang pakikidigma sa mga kahariang nakapalibot sa imperyo. Sa ilalim ng kanyang pananakop, nasakop niya ang Ika-26 Dinastiya ng Kahariag ng Egipto, ngunit sa madugo na paraan naman.

Namatay si Cambyses II noong 522 BCE at inangkin ni Darius I ang trono ng Persiya. Sa ilalim ng kanyang pamumuno ay nasakop niya ang mga lupaing silangan ng Ilog Indus, mga lupaing nasa hilaga ng ilog na ngayon ay tinatawag na Amu Darya sa Uzbekistan, mga lupaing nasa timog ng Ilog Danube, mga kabundukan ng Caucasus, at mga lupaing hilaga ng Gresya. Inayos rin niya ang pamamahala sa mga dayuhang nasasakupan ng imperyo sa pamamagitan ng paghirang ng mga lalawigan na kung tawagin sa kanila ay satrapy, na dahilan kung bakit tinawag rin siyang "Ang Dakila".

Noong panahong ito, natatakot ang mga Griyego sa kalupalupan ng Gresya na baka sakupin sila ng mga Persiya, kaya naghasik ng rebelyon ang mga Griyegong Ionian sa Asia Minor sa tulong ng lungsod-estado ng Athens. Winasak ni Dario ang rebelyon, at dahil galit siya sa ginawang pagtulong sa mga rebelde ng mga Griyegong Ateneo ay nagsanay siya ng malaking hukbo upang isama ang Gresya sa imperyo. Pinaparoon niyaong hari ang 300,000-malakas na hukbo sa pamumuno ni Datis sa mga baybaying-dagat ng Marathon; nakasagupa niyaong hukbo yaong 10,000-malakas na hukbo ni Miltiades, na isang Griyegong heneral. Umasa si Datis na mananalo siya sa labanan, ngunit nabigo siya; magigiting at matatapang ang mga Griyego at mapagmahal sa kalayaan, naggawa sila ng napakataas na linya ng mga sundalo at sinugod ang napakaraming sundalong Persiya sa gitna ng takot at kamatayan. Nagulat iyong Persiya na heneral sa nangyari; marami sa hukbo niya na namatay at nalaman na lang niya na walang kaya ang mga sandata nila sa mga matataas na sibat-espada ng mga Griyego, kaya dali-dali na bumalik iyong mga sundalong Persiya sa mga barko. Noong narinig ni haring Dario yaong balita'y ipinapapatay niya yaong heneral dahil galit na galit siya sa nangyari sa Marathon. Nagsanay na naman ng napakalaking hukbo iyong hari, subalit namatay siya bago natapos yaon.

Si Asuero I ang naging hari ng imperyo sa pagkamatay ng kanyang ama; ipinagpatuloy niya ang gawain ng kanyang ama na pagsasanay ng napakalaking hukbo para sa ikalawang paglusob sa Gresya. Sa panahong nakapagsanay na siya ng mahigit 2,600,000-malakas na hukbo upang gibain sa lupa ang lungsod-estado ng Athens at masakop ang lahat ng mga lungsod-estado ng Gresya, pinaparoon niya yaong kanyang napakalaking hukbo sa Thermopylae, na isang makitid na patag na nakapagitan sa bulubundukin sa kaliwa at karagatan sa kanan. Dito nakasagupa niya ang 8,000-malakas na hukbong Griyego sa pamumuno nina Themistocles ng Athens, Leonidas ng Sparta, at Demophilus ng Thespia. Tumagal iyong labanan ng tatlong araw, at habang walang humpay ang paglusob ng mga Persiya sa mga posisyon ng mga Griyego ay marami sa una na nalipol dahil sa lubhang dami nila kaya nahihirapan silang makapasok at lumaban sa loob ng lambak ng Thermopylae. Nangyari lamang ang kapanaluhan ng mga Persiya noong itinuro ng isang Griyegong traydor na si Ephialtes sa haring si Asuero ang isang daan upang mapalibutan ang mga Griyego sa lambak; noong nalaman ni Leonidas ito, ipinauwi niya ang karamihan sa kanyang hukbo at naiwan siya kabilang ang kanyang kasamang 300 sundalo na tubong-Sparta, at nilabanan nila ang mga Persiya hanggang sila lahat ay namatay. Pagkatapos noong labanan ay nagalit yaong haring Persiya sa nangyari sapagkat sa laki ng kanyang hukbo'y malaking bahagi niyaon ang nalipol.

Mga bansang sinakop ayon sa Inksripsiyong Behistun

Pangunahing artikulo: Inskripsiyong Behistun

Sinabi ni Dario I ng Persiya: Ang aking ama ay si Hystaspes [Vištâspa]; ang ama ni Hystaspes I ay si Arsames [Aršâma]; ang ama ni Arsames ay si Ariaramnes [Ariyâramna]; ang ama ni Ariaramnes ay si Teispes [Cišpiš]; ang ama ni Teispes ay si Achaemenes [Haxâmaniš]. Sinabi ni Dario I ng Persiya: Kaya kami tinawag na mga Akemenida mula sa sinaunang panaho, kami ay maharlika, sa sinaunang panahon, Kami ay mga hari. Sinabi ng Dario I ng Persiya:Ang walo sa aking dinastiya ay mga hari bago ko, Ako ang ikasiyam. Ang siyam sa pagkakahalili ay mga hari.

Sinabi ni Dario I ng Persiya: Sa biyaya ni Ahura Mazda, ako ay isang Hari, Ipinagkaloob sa akin ni Ahura Mazda ang Kaharian.

Sinabi ni Dario I ng Persiya: Ito ang mga bansa na aking nasasakupan at sa pamamagitan ni Ahura Mazda, Ako ay naging hari sa kanila: Persiya [Pârsa], Elam [Ûvja], Babilonyaa [Bâbiruš], Asirya [Athurâ], Arabia [Arabâya], Ehipto [Mudrâya], mga bansa sa karagatan na [Tyaiy Drayahyâ], Lydia [Sparda], Mga Griyego [Yauna (Ionia)], Medes [Mâda], Armenia [Armina], Cappadocia [Katpatuka], Parthia [Parthava], Drangiana [Zraka], Aria [Haraiva], Chorasmia [Uvârazmîy], Bactria [Bâxtriš], Sogdia [Suguda], Gandhara [Gadâra], Scythia [Saka], Sattagydia [Thataguš], Arachosia [Harauvatiš] at Maka [Maka];dalawampu't tatlo sa lahat.

Mga sanggunian

1. Daryaee, edited by Touraj; A. Shapour Shahbazi (2012). The Oxford handbook of Iranian history. Oxford: Oxford University Press. p. 131. ISBN 978-0-19-973215-9. Nakuha noong 29 Disyembre 2016. Although the Persians and Medes shared domination and others were placed in important positions, the Achaemenids did not -- could not -- provide a name for their multinational state. Nevertheless, they referred to it as Khshassa, "the Empire". {{cite book}}: |first1= has generic name (tulong)CS1 maint: date auto-translated (link)
2. Yarshater, Ehsan (1993). The Cambridge History of Iran, Volume 3. Cambridge University Press. p. 482. ISBN 978-0-521-20092-9. Of the four residences of the Achaemenids named by Herodotus — Ecbatana, Pasargadae or Persepolis, Susa and Babylon — the last [situated in Iraq] was maintained as their most important capital, the fixed winter quarters, the central office of bureaucracy, exchanged only in the heat of summer for some cool spot in the highlands. Under the Seleucids and the Parthians the site of the Mesopotamian capital moved a little to the north on the Tigris — to Seleucia and Ctesiphon. It is indeed symbolic that these new foundations were built from the bricks of ancient Babylon, just as later Baghdad, a little further upstream, was built out of the ruins of the Sassanian double city of Seleucia-Ctesiphon.{{cite book}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
3. Harald Kittel; Juliane House; Brigitte Schultze; Juliane House; Brigitte Schultze (2007). Traduction: encyclopédie internationale de la recherche sur la traduction. Walter de Gruyter. pp. 1194–5. ISBN 978-3-11-017145-7.{{cite book}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
4. Greek and Iranian, E. Tucker, A History of Ancient Greek: From the Beginnings to Late Antiquity, ed. Anastasios-Phoivos Christidēs, Maria Arapopoulou, Maria Chritē, (Cambridge University Press, 2001), 780.
5. Boiy, T. (2004). Late Achaemenid and Hellenistic Babylon. Peeters Publishers. p. 101. ISBN 978-90-429-1449-0.{{cite book}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
6. Turchin, Peter; Adams, Jonathan M.; Hall, Thomas D (Disyembre 2006). "East-West Orientation of Historical Empires". Journal of world-systems research. 12 (2): 223. ISSN 1076-156X. Nakuha noong 12 Setyembre 2016.{{cite journal}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
7. Taagepera, Rein (1979). "Size and Duration of Empires: Growth-Decline Curves, 600 B.C. to 600 A.D." Social Science History. 3 (3/4): 121. doi:10.2307/1170959. Nakuha noong 12 Setyembre 2016.{{cite journal}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
8. Morris, Ian; Scheidel, Walter (2009). The Dynamics of Ancient Empires: State Power from Assyria to Byzantium. Oxford University Press. p. 77. ISBN 978-0-19-975834-0.{{cite book}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
9. Josef Wiesehöfer, Ancient Persia, (I.B. Tauris Ltd, 2007), 119.
10. Curtis, Vesta Sarkhosh; Stewart, Sarah (2010). The Sasanian Era. I.B.Tauris. ISBN 978-0-85773-309-2. {{cite book}}: Invalid |ref=harv (tulong)CS1 maint: date auto-translated (link)
11. Sampson, Gareth C. (2008). The Defeat of Rome: Crassus, Carrhae and the Invasion of the East. Pen & Sword Books Limited. p. 33. ISBN 978-1-84415-676-4. Cyrus the Great, founder of the First Persian Empire (c. 550–330 BC).{{cite book}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
12. Schmitt Achaemenid dynasty (i. The clan and dynasty)
13. http://www.utexas.edu/cola/centers/lrc/eieol/opeol-MG-X.html Naka-arkibo 2016-02-18 sa Wayback Machine. Macdonell and Keith, Vedic Index. This is based on the evidence of an Assyrian inscription of 844 BCE referring to the Persians as Paršu, and the Behistun Inscription of Darius I referring to Pārsa as the area of the Persians. Radhakumud Mookerji (1988). Chandragupta Maurya and His Times (p. 23). Motilal Banarsidass Publ. ISBN 81-208-0405-8.
14. David Sacks; Oswyn Murray; Lisa R. Brody; Oswyn Murray; Lisa R. Brody (2005). Encyclopedia of the ancient Greek world. Infobase Publishing. pp. 256 (at the right portion of the page). ISBN 978-0-8160-5722-1.{{cite book}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
15. Ulrich Wilcken (1967). Alexander the Great. W. W. Norton & Company. p. 146. ISBN 978-0-393-00381-9.{{cite book}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
16. Margaret Christina Miller (2004). Athens and Persia in the Fifth Century BC: A Study in Cultural Receptivity. Cambridge University Press. p. 243. ISBN 978-0-521-60758-2.{{cite book}}: CS1 maint: date auto-translated (link)