From Wikipedia, the free encyclopedia
Ang Delphi (
/ˈdɛlfaɪ/ or /ˈdɛlfi/; Griyego: Δελφοί, [ðelˈfi])[1] ay parehong isang lugar na arkeolohikal at isang modernong bayan sa Gresya sa timog-kanlurang spur ng Bundok Parnassus sa lambak ng Phocis. Ang Delphi ang lugar ng orakulong Delphi na pinakamahalagang orakulo sa klasikong daigdig na Griyego. Ito ay isa ring pangunahing lugar para sa pagsamba ng diyos na si Apollo pagkatapos niyang paslangin si Phtyhon na isang dragon na nabuhay doon at nag-ingat sa pusod ng Mundo.
| Pandaigdigang Pamanang Pook ng UNESCO | |
|---|---|
 | |
| Pamantayan | Cultural: i, ii, iii, iv, v and vi |
| Sanggunian | 393 |
| Inscription | 1987 (12th sesyon) |
Ang Delphoi ay nagmula sa parehong ugat bilang δελφύς delphys, "sinapupunan" at maaaring tumukoy sa sinaunang pagpipitagan kay Gaia na lola ng mundo at ang diyosang mundo sa lugar na ito.[2][3] Si Apollo ay nauugnay sa lugar na ito sa pamamagitan ng kanyang epithet Δελφίνιος Delphinios, "ang Delphinian". Ang epithet ay nauugnay sa mga dolphin (Griyego δελφίς,-ῖνος) sa mga himnong Homeriko linya 400 na nagsasalaysay ng alamat kung paanong unang dumating si Apollo sa Delphi sa anyo ng isang dolphin na nagdadala ng mga saserdoteng Creta sa kanyang likuran. Ang pangalang Homeriko ng orakulo ay Pytho (Πυθώ).[4]
Ayon sa isang alamat, si Apollo ay naglakad sa Delphi mula hilaga at tumigil sa Vale ng Templo na isang siyudad sa Thesally upang pumitas ng bay laurel na kanyang itinuturing na isang sagradong halaman. Bilang pag-alala sa alamat na ito, ang mga nagwagi ng mga larong Pythian ay nakatanggap ng isang korona ng laurel na pinitas sa Templo.
Ang Delphi ang naging lugar ng isang pangunahing templo ni Phoebus Apollo gayundin din ng mga larong Pythian at ang sikat na orakulong prehistoriko. Kahit sa mga panahong Romano, ang mga daang daang estatwang botibo ay nanatili na inilarawan ni Pliny ang Nakababata at nakita ni Pausanias.
Ang nakaukit sa templo ay mga tatlong parirala: γνῶθι σεαυτόν (gnōthi seautón = "kilalanin ang iyong sarili") at μηδέν άγαν (mēdén ágan = "walang labis"), at Ἑγγύα πάρα δ'ἄτη (eggýa pára d'atē = "mangako at ang kapilyuhan ay malapit"),[5] Sa mga sinaunang panahon, ang pinagmulan ng mga pariralang ito ay itinuro sa isa o higit pang mga pitong pantas ng Gresya,[6]
Sa karagdagan, ayon sa sanaysay ni Plutarko tungkol sa kahulugan ng "E sa Delphi"—na tanging sangguniang panitikan para sa inskripsiyon, may nakasulat rin sa templora na isang malaking letrang E.[7] Kabilang sa ibang mga bagay na tinutukoy ng epsilo ang bilang na 5. Gayunpaman, ang mga sinauna gayundin ang mga modernong skolar ay nagduda sa lehitemasya ng mga gayong inskripsiyon.[8][9]
Ayon sa himnong Homeriko kay Pythia, tinudla ni Apollo ang kanyang unang palaso bilang isang sanggol na epektibong pumaslang sa serpiyenteng si Pytho na anak na lalake ni Gaia na nagbabantay sa lugar. Upang magtika sa kanyang pagpatay sa anak ni Gaia, si Apollo ay napilitang lumipad at gumugol ng walong taon sa menial na paglilingkod bago siya mapatawad. Ang isang pista na Septerla ay idinadaos kada taon kung saan ang buong kuwento ay kinakatawan: ang pagpatay ng serpiyente, ang paglipag, ang pagtitika at pagbabalik ng diyos.[10]
Ang mga palarong Pythian ay ginaganap tuwing apat na taon upang alalahanin ang pagwawagi ni Apollo.[10] Ang isa pang regular na pistang Delphi ang "Theophania" (Θεοφάνεια) na isang taunang pista tuwing tagsibol na nagdiriwang ng pagbabalik ni Apollo sa mga kwarter na tagginaw sa Hyperborea. Ang kulminasyon ng pista ay isang pagtatanghal ng imahen ng mga diyos na karaniwang nakatago sa santuwaryo para sa mga mananamba.[11]
Ang "Theoxenia" ay idinadaos kada tag-init na nakasentro sa pisa para "sa mga diyos at mga embahador mula sa mga ibang estado". Ang mga mito ay nagpapakita na pinatay ni Apollo ang chtonic na serpiyente na si Python, Pythia sa mga mas lumang mito ngunit ayon sa ilang mga kalaunang salaysay ay kanyang asawang babaeng si Pythia nna namuhay sa tabi ng Batis na Castalian. Ayon sa ilan ay dahil tinangka ni Python na gahasain si Leto habang siya'y buntis kay Apollo at Artemis. Ang mga katawan ng pares ay ibinalot sa palibot ng kanyang tungkol na ang mga pakpag ay lumikha ng simbolikong caduceus ng diyos.[10]
Ang batis na ito ay dumadaloy tungo sa templo ngunit naglaho sa ilalim na lumilikha ng isang biyak na naglalabas ng mga singaw na nagsanhi sa Orakulo ng Delphi na magbigay ng kanyang mga hula. Pinatay ni Apollo si Python ngunit kailangan parusahan para dito dahil siya ay isang anak ni Gaia. Ang dambanang inalay kay Apollo ay orihinal na inalay kay Gaia at pinagsasaluhan kay Poseidon.[10] Ang pangalang Pythia ay nanatiling pamagat ng Orakulong Delpiko.
Isinulat ni Erwin Rohde na si Python ay isang espiritong mundo na natalo ni Apollo at inilibing sa ilalim ng Omphalos at ito ay isang kaso ng diyos na nagtayo ng isang templo sa libingan ng isa pang diyos.[12] Ang isa pang pananaw ay naniniwala na si Apollo ay kamakailang karagdagan sa panteon ng mga diyos na orihinal na nagmula sa Lydia. Ang mga Etruskanong nagmula sa hilagaang Anatolia ay sumamba rin kay Apollo at at maaaring siya ay orhinal na katulad ni Aplu ng mitolohiyang Mesopotamiano na isang pamagat na wikang Akkadian na nangangahulugang "anak na lalake" na orihinal na ibinigay sa diyos na salot na si Nergal na anak ni Enlil. Si Apollo Smintheus (Griyego Απόλλων Σμινθεύς) ang pumapatay ng bubwit[13] ay lumilipol ng mga bubwit na pangunahing sanhi ng sakit at kaya ay nagtataguyod siya ng nagpipigil sa karamdamang medisina.
Ang Delphi ay marahil pinakakilala para sa orakulo sa santuwaryo na inalay kay Apollo noong panahong klasiko. Ayon kay Aeschylus sa kanyang prologo ng Eumenides, ito ay may pinagmulan sa mga panahong prehistoriko at pagsamba kay Gaia. Sa huling kwarter ng ika-8 siglo BCE, may patuloy na pagtaas ng mga artipakto sa lugar na tirahan sa Delphi na isang bagong pagkatapos ng Mycenaean na tirahan ng huling ika-9 siglo BCE. Ang mga palayok at gawang tanso gayundin ang mga tripod na dedikasyon ay patuloy. Wala sa mga bagay na ito o mga prestihiyosong dedikasyon ay nagpapatunay na ang Delphi ang pinagtutuunan ng pansin para sa malawakang saklaw na mananamba ngunit ang malaking bilang ng mga mahahalagang bagay na hindi natagpuan sa ibang mga pangunahing lupaing santuwaryo ay tiyak na humihikayat sa pananaw na ito. Si Apollo ay nagsalita sa pamamagitan ng kanyang orakulo: ang sybil o saserdotisa ng orakulo ng Delphi ay kilala bilang Pythia: siya ay dapat isang mas matandang babae ng malinis na pamumuhay na nahirang mula sa mga magsasaka ng lugar. Siya ay nakaupo sa isang upuang tripod sa ibabaw ng isang bukanan ng lupa. Kapag pinapatay ni Apollo ang serpiyente, ang katawan nito ay nahuhulog sa biyak na ito at ang mga amoy ay umaalingasaw mula sa nabubulok na katawan nito. Sa pagkalango sa mga singaw nito, ang sibyl ay mahuhulog sa isang transiya na pumapayag kay Apollo na sapian ang kanyang espirito. Sa estadong ito ay siya ay nanghuhula. Pinagpalagay na ang isang gaas na mataas sa ethylene na kilalang lumilikha ng mga bayolenteng transiya ay lumalabas sa bukanang ito.[14][15]
Habang nasa transiya, ang Pythia nagtatalak na malamang ay isang anyo ng ekstatikong pananalumpati at ang kanyang mga pagtalak ay isinasalin ng mga saserdote ng templo sa mga eleganteng heksametro. Ang mga tao ay dumudulog sa orakulong Delphi tungkol sa lahat ng bagay mula sa mga mahahalagang bagay ng patakarang pampubliko hanggang sa mga pansariling mga bagay. Ang orakulo ay hindi madudulugan tuwing mga buwan ng tagginaw sapagkat ito ang tradisyonal na panahon nang si Apollo ay namumuhay kasama ng mga Hyperboreano. Si Dionysus ay mananahan sa templo sa kawalan ni Apollo.[16]
Ayon kay H.W. Parke, ang pundasyon ng Delphi at orakulo nito ay naganap bago pa ang itinalang kasaysayan ngunit nagpepetsa ng pagsamba sa mga Titano at kay Gaia.[17]
Ang Orakulo ay nagkaroon ng malaking impluwensiya sa buong daigdig na Sinaunang Griyego at siya ay dinudulugan bago ang lahat ng mga pangunahing gawain: mga digmaan, ang pagtatatag ng mga kolonya at iba pa. Siya ay ginagalang rin sa mga bansang semi-Heleniko sa buong daigdig na Sinaunang Griyego gaya ng Lydia, Caria at kahit sa Sinaunang Ehipto. Ang orakulo ay kilala rin sa mga sinaunang Romano. Pagkatapos masaksihan ng ikapito at huling hari ng Sinaunang Roma na si Lucius Tarquinius Superbus ang isang ahas malapit sa kanyang palasyo ay nagpadala ng isang delegasyon kabilang ang dalawa sa kanyang mga anak na lalake upang dumulog sa orakulo.[18]
Ang Orakulo ay nakinabang mula sa mga haring Macedonian. Kalaunan, ito ay nilagay sa ilalim ng pag-iingat ng mga Aetoliano. Pagkatapos ng isang maikling panahon, ang impluwensiya ng mga Romano ay nagsimulang lumitaw at kanilang iningatan ang Orakulo mula sa isang mapanganib na pananakop na barbariko noong 109 BCE at 105 BCE. Ang isang pangunahing muling organisasyon ay sinimulan ngunit nagambala ng mga Digmaang Mithridatiko at mga digmaan ni Sulla na kumuha ng maraming mga mayayamang handog mula sa Orakulo. Ang mga pananakop ng Barbarian ay sumunog sa Templo na labis na napinsala ng lindol noong 83 BCE at kaya ang Orakulo ay nabulok at ang nakapalibot na lugar ay naghirap. Ang kalat kalat na lokal na populasyon ay humantong sa mga kahirapan sa pagpuno ng mga posteng kinakailangan.
Nang dumating si Emperador Nero sa Gresya noong 66 CE, kanyang tinangay ang higit sa 500 mga mahuhusay na estatwa mula sa Delphi tungo sa Roma. Ang mga kalaunang emperador Romano ng dinastiyang Flaviano ay malaking nag-ambag sa restorasyon nito. Si Emperador Hadrian ay nag-alok ng isang buong autonomiya dito. Gayundin, si Plutarko ay isang mahalagang paktor sa kanyang presensiya bilang punong saserdote. Gayunpaman, ang mga pananalakay ng mga barbarian noong panahon ni Marcus Aurelius at pag-aalis ng mga estatwa at ibang mga kayamananan ni Constantino I ay nagsanhi ritong mabulok. Ang maikling paghahari ni Julian ang Tumalikod ay hindi makapagpabuti rito. Ang Orakulo ay nagpatuloy hanggang sa ito ay isara ni emperador Theodosius I noong 395 CE. Ang lugar ay inabandona sa loob ng halos 100 taon hanggang sa ang mga Kristiyano ay nagsimulang permanenteng tumira sa lugar nito. Ang mga Krisityanong ito ay nagtayo ng isang maliit na bayan ng Kastri noong mga 600 CE.
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
