อำเภอบางมูลนาก

อำเภอบางมูลนาก เป็นอำเภอหนึ่งของจังหวัดพิจิตร เดิมมีพื้นที่กว่า 2,441.60 ตารางกิโลเมตร ต่อมามีการแบ่งพื้นที่การปกครองออกในพื้นที่ 3 จังหวัด คือ ครอบคลุมท้องที่ทั้งหมดของอำเภอทับคล้อ^[1] อำเภอดงเจริญ^[2][3] พื้นที่ส่วนใหญ่ของอำเภอตะพานหิน^[4] ในจังหวัดพิจิตร พื้นที่ของอำเภอชนแดนทั้งหมด^[5][6] จังหวัดเพชรบูรณ์ บางส่วนของอำเภอชุมแสง^[7] บางส่วนของอำเภอหนองบัว^[7] จังหวัดนครสวรรค์ และเป็นพื้นที่ 1 ใน 5 สุขาภิบาลท้องที่ในอดีต (โพธาราม, บ้านโป่ง, ชุมแสง, บางมูลนาก และบ้านหมี่) ซึ่งมีความเจริญรุ่งเรืองมาตั้งแต่อดีต

สถานีรถไฟบางมูลนาก

ภายในพิพิธภัณฑ์ชาวบางมูลนาก

อำเภอบางมูลนาก
อำเภอ
การถอดเสียงอักษรโรมัน
• อักษรโรมัน	Amphoe Bang Mun Nak
พิพิธภัณฑ์ชาวบางมูลนาก
คำขวัญ:  ปลายอขึ้นชื่อ เลื่องลือมะม่วงแผ่น ดินแดนหลวงพ่อหิน ถิ่นข้าวขาวกอเดียว
แผนที่จังหวัดพิจิตร เน้นอำเภอบางมูลนาก
พิกัด: 16°1′42″N 100°22′42″E
ประเทศ	ไทย
จังหวัด	พิจิตร
พื้นที่
• ทั้งหมด	354.94 ตร.กม. (137.04 ตร.ไมล์)
ประชากร  (2564)
• ทั้งหมด	44,189 คน
• ความหนาแน่น	124.49 คน/ตร.กม. (322.4 คน/ตร.ไมล์)
รหัสไปรษณีย์	66120 (ไปรษณีย์บางมูลนาก - เฉพาะตำบลเนินมะกอก ตำบลบางไผ่ ตำบลบางมูลนาก (เทศบาล) ตำบลภูมิ ตำบลลำประดา ตำบลวังกรด ตำบลวังสำโรง ตำบลห้วยเขน และตำบลหอไกร), 66210 (ไปรษณีย์วังตะกู - เฉพาะตำบลวังตะกู รวมไปถึงตำบลวังงิ้ว ตำบลวังงิ้วใต้ ตำบลสำนักขุนเณร ตำบลห้วยพุก และตำบลห้วยร่วม ในเขตอำเภอดงเจริญ)
รหัสภูมิศาสตร์	6605
ที่ตั้งที่ว่าการ	ที่ว่าการอำเภอบางมูลนาก ถนนประเทืองถิ่น ตำบลบางมูลนาก อำเภอบางมูลนาก จังหวัดพิจิตร 66120
ส่วนหนึ่งของสารานุกรมประเทศไทย

ที่ตั้งและอาณาเขต

อำเภอบางมูลนากมีอาณาเขตติดต่อกับอำเภอข้างเคียง ดังนี้

• ทิศเหนือ ติดต่อกับอำเภอตะพานหิน
• ทิศตะวันออก ติดต่อกับอำเภอทับคล้อและอำเภอดงเจริญ
• ทิศใต้ ติดต่อกับอำเภอหนองบัวและอำเภอชุมแสง (จังหวัดนครสวรรค์)
• ทิศตะวันตก ติดต่อกับอำเภอโพทะเล

สถานีรถไฟวังกร่าง

ประวัติ

อำเภอบางมูลนากในอดีตเคยเป็นเมืองภูมิมาก่อน โดยมีที่ตั้งอยู่ที่บ้านหนองเต่า ตำบลภูมิ จากคำบอกเล่าได้ความว่า เมืองภูมินี้มีพระธรรมยาเป็นเจ้าเมืองแต่ไม่ปรากฏว่าเป็นเจ้าเมืองมาตั้งแต่สมัยใด ปัจจุบันมีผู้สร้างศาลพระธรรมยาขึ้นที่วัดหนองเต่า ตำบลภูมิ ชาวบ้านนับถือกันมาก หลักฐานเอกสารที่เกี่ยวข้องกับเมืองภูมิก็คือ ใบบอกเมืองพิจิตร พ.ศ. 2432 ในสมัยรัชกาลที่ 5 และราชกิจจานุเบกษา เล่ม 10 แผ่นที่ 12 วันที่ 18 มิถุนายน พ.ศ. 2436 ได้ความต้องตรงกันว่าเมืองภูมิเป็นเมืองขึ้นของเมืองพิจิตรและผู้ว่าราชการเมืองชื่อพระณรงค์เรืองนาช

ใน พ.ศ. 2446 เมืองพิจิตรแบ่งเป็น 3 อำเภอ ได้แก่ อำเภอเมือง (ท่าหลวง) อำเภอบางคลาน และอำเภอเมืองภูมิ สันนิษฐานว่าที่ว่าการอำเภอเมืองภูมินี้ตั้งอยู่ที่บ้านหนองเต่า ตำบลภูมิ ต่อมา พ.ศ. 2450 ได้ย้ายที่ว่าการอำเภอไปตั้งใหม่ที่ริมแม่น้ำน่านด้านตะวันตกเหนือวัดบางมูลนาก แต่ยังคงใช้ชื่ออำเภอภูมิอย่างเดิม จนกระทั่งวันที่ 29 เมษายน พ.ศ. 2460 กระทรวงมหาดไทยจึงได้มีประกาศใช้ชื่ออำเภอที่เปลี่ยนใหม่ให้ตรงกับชื่อตำบลที่ตั้งว่าการอำเภอ ซึ่งที่ว่าอำเภอเมืองภูมิตั้งอยู่ที่ตำบลบางมูลนาก จึงเปลี่ยนชื่อเป็นอำเภอบางมูลนาก และมาตั้งถิ่นฐานใหม่ ณ ฝั่งตะวันออกของแม่น้ำน่านกระทั่งปัจจุบัน โดย"บางมูลนาก" เดิมเรียกว่า "บางขี้นาก" เพราะเดิมที่คลองบุษบง (เหนือตลาดบางมูลนาก) มีนากชุกชุมและได้ถ่ายมูลไว้เกลื่อนกลาดทั่งบริเวณนั้น จึงเรียกว่า "บางขี้นาก" ต่อมาจึงเปลี่ยนมาเป็น "บางมูลนาก"

• วันที่ 17 มกราคม 2460 จัดตั้งสุขาภิบาลท้องที่บางมูลนาก ในท้องที่บางส่วนของตำบลบางมูลนาก^[8]
• วันที่ 29 เมษายน 2460 เปลี่ยนแปลงชื่ออำเภอภูมิ จังหวัดพิจิตร มณฑลพิษณุโลก เป็น อำเภอบางมูลนาก^[9]
• วันที่ 6 กันยายน 2468 ขยายเขตสุขาภิบาลท้องที่บางมูลนาก^[10][11] เพื่อความเหมาะสมในการบริหารกิจการและการทะนุบำรุงท้องถิ่น
• วันที่ 22 มีนาคม 2478 ตั้งตำบลทับคล้อ แยกออกจากตำบลท้ายทุ่ง^[1]
• วันที่ 10 ธันวาคม 2478 ยกฐานะท้องถิ่นสุขาภิบาลท้องที่บางมูลนาก ให้เป็น เทศบาลเมืองบางมูลนาก^[12]
• วันที่ 24 มกราคม 2479 แยกพื้นที่ตำบลห้วยเกตุ ของอำเภอเมืองพิจิตร ตำบลทับคล้อ ตำบลคลองคูณ ของอำเภอบางมูลนาก และตำบลวังสำโรง ของอำเภอโพทะเล มาตั้งเป็น กิ่งอำเภอตะพานหิน^[4] ขึ้นกับอำเภอเมืองพิจิตร
• วันที่ 17 เมษายน 2482 เปลี่ยนแปลงชื่อตำบลหนองเต่า อำเภอบางมูลนาก เป็น ตำบลภูมิ^[13]
• วันที่ 25 มีนาคม 2482 เปลี่ยนแปลงเขตอำเภอบางมูลนาก กับกิ่งอำเภอตะพานหิน อำเภอเมืองพิจิตร โดยโอนพื้นที่ตำบลทุ่งโพธิ์ และตำบลท้ายทุ่ง ของอำเภอบางมูลนาก ไปขึ้นกับกิ่งอำเภอตะพานหิน อำเภอเมืองพิจิตร^[14]
• วันที่ 8 เมษายน 2483 ยกฐานะกิ่งอำเภอตะพานหิน อำเภอบางมูลนาก เป็น อำเภอตะพานหิน
• วันที่ 7 ตุลาคม 2484 ตั้งตำบลวังงิ้ว แยกออกจากตำบลวังตะกู และตำบลหนองกลับ^[15]
• วันที่ 10 มิถุนายน 2490 ตั้งตำบลห้วยเขน แยกออกจากตำบลวังกรด^[16]
• วันที่ 14 กุมภาพันธ์ 2493 เปลี่ยนแปลงเขตจังหวัดพิจิตร และจังหวัดนครสวรรค์ โดยโอนพื้นที่ตำบลหนองกลับ ของอำเภอบางมูลนาก จังหวัดพิจิตร มาขึ้นกับกิ่งอำเภอหนองบัว อำเภอชุมแสง จังหวัดนครสวรรค์ และโอนพื้นที่หมู่ 1,2 และ 3 (ในขณะนั้น) ของตำบลเนินมะกอก อำเภอบางมูลนาก จังหวัดพิจิตร ไปขึ้นกับตำบลพิกุล อำเภอชุมแสง จังหวัดนครสวรรค์^[7]
• วันที่ 1 มีนาคม 2501 จัดตั้งองค์การบริหารส่วนตำบลภูมิ ในท้องที่ตำบลภูมิ^[17]
• วันที่ 23 ธันวาคม 2501 ตั้งตำบลห้วยพุก แยกออกจากตำบลห้วยร่วม^[18]
• วันที่ 15 พฤศจิกายน 2509 จัดตั้งสุขาภิบาลวังตะกู ในท้องที่บางส่วนของตำบลวังตะกู^[19] และจัดตั้งสุขาภิบาลบางไผ่ ในท้องที่บางส่วนของตำบลบางไผ่^[20]
• วันที่ 21 มีนาคม 2510 ตั้งตำบลสำนักขุนเณร แยกออกจากตำบลวังงิ้ว^[21]
• วันที่ 4 ธันวาคม 2522 ตั้งตำบลลำประดา แยกออกจากตำบลภูมิ^[22]
• วันที่ 4 พฤษภาคม 2525 โอนพื้นที่หมู่ 9 บ้านสามแยก และหมู่ 13 บ้านห้วยหลัว (ในขณะนั้น) ของตำบลบางไผ่ ไปขึ้นกับตำบลลำประดา และจัดตั้งเป็นหมู่ 6 บ้านสามแยก และหมู่ 7 บ้านห้วยหลัว ของตำบลลำประดา^[23]
• วันที่ 18 ตุลาคม 2526 โอนพื้นที่หมู่ 5–6 (ในขณะนั้น) ของตำบลห้วยเขน ไปตั้งเป็นหมู่ 8–9 ของตำบลลำประดา^[24]
• วันที่ 3 มิถุนายน 2529 จัดตั้งสุขาภิบาลสำนักขุนเณร ในท้องที่หมู่ 1 บ้านสำนักขุนเณร,บ้านห้วยแห้ง หมู่ 2 บ้านไทรย้อย และหมู่ 4 บ้านกุดระกำ ตำบลสำนักขุนเณร^[25]
• วันที่ 9 มกราคม 2539 ตั้งตำบลวังงิ้วใต้ แยกออกจากตำบลวังงิ้ว^[26]
• วันที่ 26 มิถุนายน 2539 แยกพื้นที่ตำบลวังงิ้วใต้ ตำบลวังงิ้ว ตำบลห้วยร่วม ตำบลห้วยพุก และตำบลสำนักขุนเณร อำเภอบางมูลนาก มาตั้งเป็น กิ่งอำเภอดงเจริญ^[2] ขึ้นกับอำเภอบางมูลนาก
• วันที่ 25 พฤษภาคม 2542 ยกฐานะสุขาภิบาลวังตะกู สุขาภิบาลบางไผ่ และสุขาภิบาลสำนักขุนเณร เป็นเทศบาลตำบลวังตะกู เทศบาลตำบลบางไผ่ และเทศบาลตำบลสำนักขุนเณร ตามลำดับ^[27]
• วันที่ 8 กันยายน 2550 ยกฐานะกิ่งอำเภอดงเจริญ อำเภอบางมูลนาก เป็น อำเภอดงเจริญ^[3]
• วันที่ 25 พฤษภาคม 2566 แยกหมู่บ้านไดปลาดุก หมู่ 2 ตำบลวังสำโรง จัดตั้งเป็นหมู่บ้านใหม่อีก 1 หมู่บ้าน ชื่อหมู่บ้านสายห้วย โดยตั้งเป็นหมู่ 8 ตำบลวังสำโรง^[28]

การแบ่งเขตการปกครอง

การปกครองส่วนภูมิภาค

อำเภอบางมูลนากแบ่งเขตการปกครองย่อยออกเป็น 10 ตำบล 79 หมู่บ้าน ได้แก่

1.

บางมูลนาก

(Bang Mun Nak)

-

6.

ภูมิ

(Phum)

5 หมู่บ้าน

2.

บางไผ่

(Bang Phai)

12 หมู่บ้าน

7.

วังกรด

(Wang Krot)

6 หมู่บ้าน

3.

หอไกร

(Ho Krai)

9 หมู่บ้าน

8.

ห้วยเขน

(Huai Khen)

5 หมู่บ้าน

4.

เนินมะกอก

(Noen Makok)

12 หมู่บ้าน

9.

วังตะกู

(Wang Taku)

12 หมู่บ้าน

5.

วังสำโรง

(Wang Samrong)

8 หมู่บ้าน

10.

ลำประดา

(Lam Prada)

10 หมู่บ้าน

การปกครองส่วนท้องถิ่น

ท้องที่อำเภอบางมูลนากประกอบด้วยองค์กรปกครองส่วนท้องถิ่น 11 แห่ง ได้แก่

• เทศบาลเมืองบางมูลนาก ครอบคลุมพื้นที่ตำบลบางมูลนากทั้งตำบล
• เทศบาลตำบลบางไผ่ ครอบคลุมพื้นที่ตำบลบางไผ่ เฉพาะหมู่ที่ 2, 4 และบางส่วนของหมู่ที่ 5
• เทศบาลตำบลวังตะกู ครอบคลุมพื้นที่ตำบลวังตะกู เฉพาะบางส่วนของหมู่ที่ 1, 3, 11
• เทศบาลตำบลหอไกร ครอบคลุมพื้นที่ตำบลหอไกรทั้งตำบล
• เทศบาลตำบลเนินมะกอก ครอบคลุมพื้นที่ตำบลเนินมะกอกทั้งตำบล
• องค์การบริหารส่วนตำบลบางไผ่ ครอบคลุมพื้นที่ตำบลบางไผ่ เฉพาะหมู่ที่ 1, 3, 6–12 และบางส่วนของหมู่ที่ 5
• องค์การบริหารส่วนตำบลวังสำโรง ครอบคลุมพื้นที่ตำบลวังสำโรงทั้งตำบล
• องค์การบริหารส่วนตำบลภูมิ ครอบคลุมพื้นที่ตำบลภูมิและตำบลห้วยเขนทั้งตำบล
• องค์การบริหารส่วนตำบลวังกรด ครอบคลุมพื้นที่ตำบลวังกรดทั้งตำบล
• องค์การบริหารส่วนตำบลวังตะกู ครอบคลุมพื้นที่ตำบลวังตะกู เฉพาะหมู่ที่ 2, 4–10, 12 และบางส่วนของหมู่ที่ 1, 3, 11
• องค์การบริหารส่วนตำบลลำประดา ครอบคลุมพื้นที่ตำบลลำประดาทั้งตำบล

การคมนาคม

มีทางรถไฟสายเหนือตัดผ่านพื้นที่ โดยอำเภอบางมูลนากมีสถานีรถไฟทั้งหมด 4 สถานี ได้แก่

• สถานีรถไฟวังกร่าง ตั้งอยู่ที่หมู่ 4,9 บ้านวังกร่าง และหมู่ 12 บ้านวังกร่างใต้ ตำบลเนินมะกอก เป็นสถานีรถไฟชั้น 3 ตั้งอยู่บริเวณหลักกิโลเมตรที่ 290.24 (จากสถานีรถไฟกรุงเทพ) ใช้ระบบอาณัติสัญญาณรถไฟแบบไฟสีสามท่า (Three Aspect) ใช้ระบบบังคับประแจแบบประแจกลไฟฟ้าชนิดบังคับสัมพันธ์ด้วยรีเลย์ (All Relay Interlocking) ตัวย่อสถานี คือ กา. มีขบวนรถให้บริการทั้งหมด 8 ขบวน ได้แก่ ขบวนรถธรรมดา 201/202 (กท.–พล.–กท.), ขบวนรถธรรมดา 211/212 (กท.–ตห.–กท.), ขบวนรถท้องถิ่น 401/402 (ลบ.–พล.–ลบ.) และขบวนรถท้องถิ่น 407/408 (นว.–ชม.–นว.)
• สถานีรถไฟบางมูลนาก ตั้งอยู่ในเขตเทศบาลเมืองบางมูลนาก ตำบลบางมูลนาก เป็นสถานีรถไฟชั้น 1 ตั้งอยู่บริเวณหลักกิโลเมตรที่ 297.03 (จากสถานีรถไฟกรุงเทพ) ใช้ระบบอาณัติสัญญาณรถไฟแบบไฟสีสามท่า (Three Aspect) ใช้ระบบบังคับประแจแบบประแจกลไฟฟ้าชนิดบังคับสัมพันธ์ด้วยรีเลย์ (All Relay Interlocking) ตัวย่อสถานี คือ นา. มีขบวนรถให้บริการทั้งหมด 14 ขบวน ได้แก่ ขบวนรถเร็ว 102 (ชม.-กภ.), ขบวนรถเร็ว 107/108 (กภ.–ดช.–กภ.), ขบวนรถเร็ว 109 (กภ.-ชม.), ขบวนรถเร็ว 111/112 (กภ.–ดช.–กภ.), ขบวนรถธรรมดา 201/202 (กท.–พล.–กท.), ขบวนรถธรรมดา 211/212 (กท.–ตห.–กท.), ขบวนรถท้องถิ่น 401/402 (ลบ.–พล.–ลบ.),ขบวนรถท้องถิ่น 407/408 (นว.–ชม.–นว.)
• สถานีรถไฟหอไกร ตั้งอยู่ที่หมู่ 4 บ้านหอไกร ตำบลหอไกร เป็นสถานีรถไฟชั้น 3 ตั้งอยู่บริเวณหลักกิโลเมตรที่ 303.50 (จากสถานีรถไฟกรุงเทพ) ใช้ระบบอาณัติสัญญาณรถไฟแบบไฟสีสามท่า (Three Aspect) ใช้ระบบบังคับประแจแบบประแจกลไฟฟ้าชนิดบังคับสัมพันธ์ด้วยรีเลย์ (All Relay Interlocking) ตัวย่อสถานี คือ ไก. มีขบวนรถให้บริการทั้งหมด 9 ขบวน ได้แก่ ขบวนรถเร็ว 102 (ชม.-กภ.), ขบวนรถธรรมดา 201/202 (กท.–พล.–กท.), ขบวนรถธรรมดา 211/212 (กท.–ตห.–กท.), ขบวนรถท้องถิ่น 401/402 (ลบ.–พล.–ลบ.),ขบวนรถท้องถิ่น 407/408 (นว.–ชม.–นว.)
• สถานีรถไฟดงตะขบ ตั้งอยู่ที่หมู่ 3 บ้านสถานีดงตะขบ ตำบลบางไผ่ เป็นสถานีรถไฟชั้น 3 ตั้งอยู่บริเวณหลักกิโลเมตรที่ 309.87 (จากสถานีรถไฟกรุงเทพ) ใช้ระบบอาณัติสัญญาณรถไฟแบบไฟสีสามท่า (Three Aspect) ใช้ระบบบังคับประแจแบบประแจกลไฟฟ้าชนิดบังคับสัมพันธ์ด้วยรีเลย์ (All Relay Interlocking) ตัวย่อสถานี คือ กา. มีขบวนรถให้บริการทั้งหมด 8 ขบวน ได้แก่ ขบวนรถธรรมดา 201/202 (กท.–พล.–กท.), ขบวนรถธรรมดา 211/212 (กท.–ตห.–กท.), ขบวนรถท้องถิ่น 401/402 (ลบ.–พล.–ลบ.) และขบวนรถท้องถิ่น 407/408 (นว.–ชม.–นว.)