shtet në Azinë Perëndimore From Wikipedia, the free encyclopedia
Izraeli (hebraisht: יִשְׂרָאֵל Yīsrāʾēl, arabisht: إِسْرَائِيل ʾIsrāʾīl), zyrtarisht Shteti i Izraelit (מְדִינַת יִשְׂרָאֵל Medīnat Yīsrāʾēl; دَوْلَة إِسْرَائِيل Dawlat Isrāʾīl), është një vend në Azinë Perëndimore. Kufizohet me Libanin në veri, me Sirinë në verilindje, me Jordaninë në lindje, me Detin e Kuq në jug, me Egjiptin në jugperëndim, me Detin Mesdhe në perëndim dhe me territoret palestineze - Bregu Perëndimor në lindje dhe Rripi i Gazës përgjatë jugperëndimit. Tel Aviv është qendra ekonomike dhe teknologjike e vendit, ndërsa selia e qeverisë është në kryeqytetin e shpallur të Jeruzalemit, megjithëse sovraniteti izraelit mbi Jerusalemin Lindor nuk njihet ndërkombëtarisht.
Shteti i Izraelit | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| Himni: הַתִּקְוָה (Hatīkvāh; "Shpresa") | |||||
_with_occupied_territories.svg) _-_ISR_-_UNOCHA.svg) Izraeli brenda kufijve të njohur ndërkombëtarisht të treguar me ngjyrë të gjelbër të errët; territoret e pushtuara nga Izraeli tregohen me jeshile të hapur | |||||
| Kryeqyteti dhe qyteti më i madh | Jeruzalemi (njohje e kufizuar)[fn 1][fn 2] 31°47′N 35°13′E | ||||
| Gjuha zyrtare | Hebraisht | ||||
| Recognized language | Arabisht[fn 3] | ||||
| Grupet etnike (2022)[11] | |||||
| Nofka | Izraelit | ||||
| Qeveria | |||||
| Lloji i qeverisjes | Republika parlamentare unitare | ||||
| Isaac Herzog | |||||
| Benjamin Netanyahu | |||||
• Kryetari i Knesset | Amir Ohana | ||||
• Shefi i Drejtësisë | Esther Hayut | ||||
| Kuvendi | Knesset | ||||
| Pavarësia jashtë Palestinës Britanike | |||||
• Shpallja | 14 maj 1948 | ||||
• Pranimi në Kombet e Bashkuara | 11 maj 1949 | ||||
• Ligjet Themelore | 1958–2018 | ||||
| Sipërfaqja | |||||
• Gjithsej | 20,770–22,072 km2 (8,019–8,522 sq mi)[a] (149th) | ||||
• Ujë (%) | 2.71 (2015)[12] | ||||
| Popullsia | |||||
• Përllogaritje 2024 | [13][fn 4] (91-të) | ||||
• 2008 census | 7,412,200[14][fn 4] | ||||
• Dendësia | 443/km2 (1,147.4/sq mi) (29-të) | ||||
| Ekonomia | |||||
| PBB (PFB) | Përllogaritje 2023 | ||||
• Gjithsej |  $534 miliardë[15] (48-të) | ||||
• Për kokë banori | $54,997[15] (29-të) | ||||
| PBB (zyrtare) | Përllogaritje 2023 | ||||
• Gjithsej | $539 billion[15] (29-të) | ||||
• Për kokë banori | $55,536[15] (13th) | ||||
| Monedha | Shekel të reja (₪) (ILS) | ||||
| Të dhëna të tjera | |||||
| Gini (2018) | 34.8[fn 4][16] i mesëm | ||||
| IZHNJ (2021) | 0.919[17] shumë i lartë · 22nd | ||||
| Zona kohore | UTC+2:00 (IST) | ||||
• Verës | UTC+3:00 (IDT) | ||||
| Formati i datës |
| ||||
| Ana e drejtimit të makinës | right | ||||
| Prefiksi telefonik | +972 | ||||
| Kodi ISO 3166 | IL | ||||
| Kodi i internetit TLD | .il | ||||
|
| |||||
| |||||
Pas pavarësisë së saj, Izraeli u përfshi pothuajse menjëherë në konflikt me pesë shtetet fqinje arabe, ushtritë e të cilëve filluan të hyjnë në zonën e ish Palestinës së Detyrueshme më 15 maj, duke filluar Luftën Arabo-Izraelite të vitit 1948. Në fillim të vitit të ardhshëm, Marrëveshjet e Armëpushimit të vitit 1949 e lanë Izraelin nën kontrollin e mbi një të tretës më shumë territor nga sa kërkonte plani i ndarjes, pa krijuar asnjë shtet të pavarur arab. Gjatë të dy fazave të luftës së Palestinës 1948, mbi 700,000 arabë palestinezë u dëbuan ose u larguan nga territori izraelit në Bregun Perëndimor, Gaza dhe vendet fqinje arabe, me më pak se 150,000 arabë palestinezë të mbetur brenda Izraelit. Gjatë dhe menjëherë pas luftës, rreth 260,000 hebrenj emigruan ose u larguan nga bota arabe në Izrael.[18][fn 5] Praktikat e Izraelit në pushtimin e territoreve palestineze, pushtimi më i gjatë ushtarak në historinë moderne, kanë tërhequr dënimin ndërkombëtar për shkeljen e të drejtave të njeriut të palestinezëve, duke përfshirë akuzat për aparteid.[19] Izraeli renditet i 29-ti në GDP dhe i 13-ti në PBB për frymë.[20]
Më 14 maj 1948, një ditë para skadimit të mandatit britanik, David Ben-Gurion, kreu i Agjencisë Hebraike, deklaroi "krijimin e një shteti hebre në Eretz-Izrael, të njohur si Shteti i Izraelit".[21][22] E vetmja referencë në tekstin e Deklaratës për kufijtë e shtetit të ri është përdorimi i termit Eretz-Israel ("Toka e Izraelit").[23] Të nesërmen, ushtritë e katër vendeve arabe Egjipti, Siria, Transjordania dhe Iraku- hynë në pjesë të asaj që kishte qenë Palestina e Detyrueshme Britanike, duke nisur Luftën Arabo-Izraelite të vitit 1948;[24][25][26] Jemeni, Maroku, Arabia Saudite dhe Sudani iu bashkuan luftës.[27][28] Qëllimi i dukshëm i pushtimit ishte të parandalonte krijimin e shtetit hebre që në fillim, dhe disa udhëheqës arabë folën për "përzjerjen e hebrenjve në det".[29][30] Lidhja Arabe deklaroi se pushtimi ishte për të rivendosur ligjin dhe rendin dhe për të parandaluar gjakderdhjen e mëtejshme.[31]
Pas një viti luftimesh, u shpall një armëpushim dhe u vendosën kufijtë e përkohshëm, të njohur si Vija e Gjelbër.[32] Jordania aneksoi atë që u bë e njohur si Bregu Perëndimor, duke përfshirë Jeruzalemin Lindor, dhe Egjipti pushtoi Rripin e Gazës. OKB-ja vlerësoi se më shumë se 700,000 palestinezë u dëbuan nga forcat izraelite ose u larguan nga avancimi i tyre gjatë konfliktit - ajo që do të bëhej e njohur në arabisht si Nakba ("katastrofë").[33] Rreth 156,000 mbetën dhe u bënë qytetarë arabë të Izraelit.[34]
Izraeli u pranua si anëtar i OKB-së me shumicë votash më 11 maj 1949.[35] Një përpjekje izraelito-jordaneze për të negociuar një marrëveshje paqeje u prish pasi qeveria britanike, e frikësuar nga reagimi egjiptian ndaj një traktati të tillë, shprehu kundërshtimin e saj ndaj qeverisë jordaneze.[36] Në vitet e para të shtetit, lëvizja sioniste laburiste e udhëhequr nga kryeministri David Ben-Gurion dominoi politikën izraelite.[37][38]
Izraeli ndodhet në zonën e Levantit të rajonit të Gjysmëhënës pjellore. Vendi ndodhet në skajin lindor të Detit Mesdhe, kufizohet nga Libani në veri, Siria në verilindje, Jordania dhe Bregu Perëndimor në lindje, dhe Egjipti dhe Rripi i Gazës në jugperëndim.
Territori sovran i Izraelit (sipas linjave të demarkacionit të Marrëveshjeve të Armëpushimit të vitit 1949 dhe duke përjashtuar të gjitha territoret e pushtuara nga Izraeli gjatë Luftës Gjashtë Ditore të vitit 1967) është afërsisht 20,770 kilometra katrorë (8,019 mi katrorë) në sipërfaqe, nga të cilat dy përqind janë ujë.[39] Megjithatë, Izraeli është aq i ngushtë (100 km në gjerësinë e tij, krahasuar me 400 km nga veriu në jug) sa zona ekskluzive ekonomike në Mesdhe është dyfishi i sipërfaqes tokësore të vendit.[40] Sipërfaqja e përgjithshme sipas ligjit izraelit, duke përfshirë Jeruzalemin Lindor dhe Lartësitë e Golanit, është 22,072 kilometra katrorë (8,522 mi katrorë),[41] dhe sipërfaqja e përgjithshme nën kontrollin izraelit, duke përfshirë territorin e kontrolluar nga ushtria dhe pjesërisht të qeverisur nga palestinezët në Bregun Perëndimor, është 27,799 kilometra katrorë (10,733 mi katrorë).[42]
Shteti i Izraelit është i ndarë në gjashtë distrikte kryesore administrative, të njohura si mehozot (hebraisht: מחוזות; njëjës: mahoz). E gjithë zona e Judesë dhe Samarisë dhe pjesë të distrikteve të Jeruzalemit dhe veriut nuk njihen ndërkombëtarisht si pjesë e Izraelit. Distriktet ndahen më tej në pesëmbëdhjetë nën-distrikte të njohura si nafot (נָפוֹת; njëjës: nafa), të cilat vetë janë të ndara në pesëdhjetë rajone natyrore.[43]
.jpg)
Gjuha e vetme zyrtare e Izraelit është hebraishtja. Deri në vitin 2018, arabishtja ishte gjithashtu një nga dy gjuhët zyrtare të Shtetit të Izraelit;[8] në vitin 2018 ajo u zvogëlua në të paturit e një 'status të veçantë në shtet' me përdorimin e saj nga institucionet shtetërore për t'u vendosur në ligj.[9][10] Hebraishtja është gjuha kryesore e shtetit dhe flitet çdo ditë nga shumica e popullsisë. Arabishtja flitet nga pakica arabe, ndërsa hebraishtja mësohet në shkollat arabe.
Si një vend imigrantësh, shumë gjuhë mund të dëgjohen në rrugë. Për shkak të imigrimit masiv nga ish-Bashkimi Sovjetik dhe Etiopia (rreth 130,000 jehudë etiopianë jetojnë në Izrael),[44][45] rusishtja dhe amarishtja fliten gjerësisht.[46] Më shumë se një milion emigrantë rusishtfolës mbërritën në Izrael nga shtetet pas-sovjetike midis viteve 1990 dhe 2004.[47] Frëngjishtja flitet nga rreth 700,000 izraelitë,[48] kryesisht me prejardhje nga Franca dhe Afrika e Veriut (shih jehudët magrebi). Anglishtja ishte gjuhë zyrtare gjatë periudhës së mandatit; ajo e humbi këtë status pas krijimit të Izraelit, por ruan një rol të krahasueshëm me atë të një gjuhe zyrtare,[49][50][51] siç mund të shihet në shenjat rrugore dhe dokumentet zyrtare. Shumë izraelitë komunikojnë mjaft mirë në anglisht, pasi shumë programe televizive transmetohen në anglisht me titra dhe gjuha mësohet që në klasat e hershme në shkollën fillore. Përveç kësaj, universitetet izraelite ofrojnë kurse në gjuhën angleze për lëndë të ndryshme.
Feja në Izrael manifestohet kryesisht në Judaizëm, feja etnike e popullit jehude. Shteti i Izraelit e deklaron veten si një "shtet jehud dhe demokratik" dhe është i vetmi vend në botë me një popullsi me shumicë jehude.
Myslimanët përbëjnë pakicën më të madhe fetare të Izraelit, duke përbërë rreth 17.6% të popullsisë. Rreth 2% e popullsisë janë të krishterë dhe 1.6% janë druze.[39] Popullsia e krishterë përbëhet kryesisht nga krishterë arabë dhe krishterë arame, por përfshin gjithashtu emigrantë post-sovjetikë, punëtorë të huaj me origjinë shumëkombëshe dhe ndjekës të Judaizmit Mesianik, të konsideruar nga shumica e të krishterëve dhe hebrenjve si një formë e krishterimit.[52] Anëtarët e shumë grupeve të tjera fetare, duke përfshirë budistët dhe hindutë, mbajnë një prani në Izrael, megjithëse në numër të vogël.[53]
Ligji Shtetëror për Arsimin, i miratuar në vitin 1953, krijoi pesë lloje shkollash: laike shtetërore, fetare shtetërore, ultra ortodokse, shkolla të vendbanimeve komunale dhe shkolla arabe. Sekulari publik është grupi më i madh shkollor dhe frekuentohet nga shumica e nxënësve hebrenj dhe jo-arabë në Izrael. Shumica e arabëve i dërgojnë fëmijët e tyre në shkolla ku gjuha e mësimit është arabishtja.[54] Arsimi është i detyrueshëm në Izrael për fëmijët nga mosha tre deri në tetëmbëdhjetë vjeç.[55] Shkollimi ndahet në tre nivele - shkolla fillore (klasat 1-6), shkolla e mesme (klasat 7-9) dhe shkolla e mesme (klasat 10-12) - duke kulmuar me provimet e maturës Bagrut. Njohuritë në lëndët bazë si matematika, gjuha hebraike, letërsia hebraike dhe e përgjithshme, gjuha angleze, historia, shkrimet biblike dhe qytetaria janë të nevojshme për të marrë një certifikatë Bagrut.[56]
Izraeli ka një traditë të arsimit të lartë, ku arsimi i tij cilësor universitar ka qenë kryesisht përgjegjës në nxitjen e zhvillimit modern ekonomik të vendit.[57] Izraeli ka nëntë universitete publike që subvencionohen nga shteti dhe 49 kolegje private.[56][58][59] Universiteti Hebraik i Jeruzalemit, universiteti i dytë më i vjetër i Izraelit pas Technion,[60][61] strehon Bibliotekën Kombëtare të Izraelit, depoja më e madhe në botë e Judaica dhe Hebraica.[62] Universitete të tjera kryesore në vend përfshijnë Institutin e Shkencës Weizmann, Universitetin e Tel Avivit, Universitetin Ben-Gurion të Negevit, Universitetin Bar-Ilan, Universitetin e Haifës dhe Universitetin e Hapur të Izraelit. Universiteti Ariel, në Bregun Perëndimor, është institucioni më i ri universitar, i përmirësuar nga statusi i kolegjit, dhe i pari në mbi tridhjetë vjet.
Ekonomia e izraelit është ekonomi e zhvilluar dhe moderne e karakterizuar me sektor shtetëror dhe taksa relativisht të larta, industrinë e hi tek të zhvilluar dhe varësi në import mallrash si: naftë, benzinë, qymyr, diamante të papërpunuara dhe ushqim. Industri të tjera të rëndësishme janë industria ushtarake, turizmi, industria e hekurit, kimike, aparatura bio shëndetësore dhe përpunimi i diamanteve, një fushë që Izraeli kryeson në botë.
Sot ekonomia izraelite karakterizohet me kalimin nga dominim dhe pronësi shtetërore në privatizim, lirësi në pazarin e valutës së huaj, shkurtim i kufijve për import dhe ulje të ngadaltë për taksën e punës dhe taksën e blerjeve. Ne Izrael ekziston taksë e lartë për makinat dhe benzinën dhe gjithashtu ekzistojnë monopole shtetërore të mëdha si kompania energjetike, portet dhe rafineritë. Në popullsinë izraelite ka kritika për monopolet dhe nga ana tjetër ka dhe kritika për lidhjet mes kapitalit dhe qeverise që kur filloi privatizimi i monopoleve dhe pronësive shtetërore.
Izraeli është i varfër në pasuri natyrore. Industria e Izraelit bazohet sot në fusha të pasuruara me burime njerëzore dhe mbahet si përparimtarë në fushat e studimeve dhe të zhvillimit. Industritë e mbrojtjes të Izraelit (Rafael, industria ushtarake, industria ajrore, elbit, el op dhe të tjera) prodhojnë për platformën vendase dhe eksportojnë dhe jashtë mjete luftarake përparimtare.
Në fund të vitit 2005 në Izrael ishin të shkruara 379,503 kompani nga të cilat kompania më e madhe ishte Teva kompania e prodhimit të ilaçeve Venere, që të ardhurat e saj për vitin 2005 ishin 5 miliard dollarë dhe fitime mbi një miliard dollarë. Shoqëri të tjera që operojnë në fushën e hi tek dhe internetit si checkpoint, amdocs dhe combras.
Që në vitin 2000 ekziston një dukuri që shoqëri izraelite blejnë kompani të huaja në botë ose të hapin filiale të rrjeteve izraelite jashtë kufijve të Izraelit. Sot, një pjesë e qendrave tregtare në Evropën lindore janë në pronësi të biznesmenëve izraelitë.
Shkrimtarët izraelitë kanë kontribuar shumë në literaturën e atyre shteteve ku kanë punuar, p.sh literatura jidishe në Gjermani, e cila u shkrua nga autorët hebrenj, po ashtu ata kanë kontribuar në shtetete e tjera me shkrimtarët atje.
Oskar Shelbah është autor gjerman me prejardhje hebreje. Ai ka shkruar librin Sistemi im i suksesit që thuhet se nuk ka familje gjermane që nuk e ka në shtëpinë e saj.
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
