From Wikipedia, the free encyclopedia
Hilandar (gr. Χιλανδαρίου) je srpski manastir koji se nalazi u severnom delu Svete gore Atonske (gr. Άγιoν Όρoς), države pravoslavnih monaha koja postoji više od hiljadu godina. Sveta gora je smeštena na Atosu (gr. Άθoς), trećem kraku poluostrva Halkidiki u severnoj Grčkoj, a manastir se nalazi na 2,5 kilometara od mora.[1] Posmatran spolja manastir ima izgled srednjovekovnog utvrđenja, s obzirom da je utvrđen bedemima koji su visoki i do 30 m. Spoljni zidovi su dugački 140 m i okružuju površinu koja je skoro 75 m široka. Manastir je ovako utvrđen s obzirom da je u prošlosti, kao i ostala utvrđena monaška naselja na Svetoj gori, morao da se brani od gusara.
| Manastir Hilandar | |
 Manastir Hilandar | |
| Koordinate | 40° 20′ 45" SGŠ, 24° 7′ 7" IGD |
| Država |  Grčka |
| Godina osnivanja | 1198 |
| Ktitor | Stefan Nemanja i Sveti Sava |
| Lokacija | Sveta gora |
| Jurisdikcija | Vaseljenska patrijaršija |
Manastir Hilandar je izgradio grčki monah svetogorac, Georgije Helandarios. Manastir Hilandar su obnovili Stefan Nemanja (u monaštvu Simeon) i njegov sin Sava 1198. godine, a u manastiru je 1200. godine umro Stefan Nemanja. Kralj Stefan Uroš I je 1262. godine značajno utvrdio manastir. Hilandar je naročito pomogao kralj Milutin, koji je oko 1320. godine na mestu stare podigao novu crkvu Vavedenja Bogorodice, koja i danas služi kao Saborna crkva. U vreme kralja i cara Dušana Sveta gora je došla pod njegovu vlast, a to je period najvećeg prosperiteta manastira. U vekovima turske vladavine, Hilandar su pomagali ruski carevi i moldavski kneževi u XVI veku, a srpski patrijarsi iz Peći u XVII veku. Početkom XIX veka stvorena je prva novovekovna srpska država, pa je nastavljena bogata tradicija hilandarsko-srpskih odnosa. U novijoj istoriji manastir je značajno stradao 2004. godine u katastrofalnom požaru, a u toku je obnova oštećenih građevina.
Hilandar predstavlja jedno od nazjnačajnijih središta srpske kulture i duhovnosti. Kroz vekove, relativno zaštićen od napada i pljačkanja, u sigurnosti Svete gore Atonske i njene autonomije, bio je pošteđen sudbine koja je zadesila skoro sve druge srpske manastire. U Hilandaru je očuvana najbogatija kolekcija originalnih starih rukopisa, ikona, fresaka, tako da on u današnje vreme predstavlja najznačajniju riznicu srpske srednjovekovne kulture uopšte. Manastir se od 1988. godine, zajedno sa ostalih devetnaest svetogorskih manastira, nalazi na UNESKO-voj listi svetske baštine u sklopu spomenika srednjeg veka objedinjenih pod zaštićenom celinom Planina Atos.[2]
Manastir Hilandar je napravio grčki monah svetogorac, Georgije Helandarios. Manastir Hilandar su obnovili Stefan Nemanja (u monaštvu Simeon) i njegov sin Sava 1198. godine.[3] Te godine je vizantijski car Aleksije III Anđeo izdao povelju Simeonu i Savi kojom se manastir Hilandar i svetilište u Milejama daruju „da Srbima budu na večni poklon“.[3] Car je nije pristao da to učini, pošto su bile ispunjene i očuvane forme, i pošto je molba imala pristanak celog svetogorskog bratstva. Manastir je izgrađen na ruševinama ranijeg vizantijskog manastira Helandariona, koji je osnovan početkom XI veka.[4] Delovi tog najstarijeg Hilandara postoje i danas na jugozapadnoj strani manastira, a to su pirg Svetog Đorđa (poznat i kao Arbanaški pirg) i spoljni odbrambeni zid prema jugu i prema zapadu uz koji su iznutra prizidani konaci i trpezarija.[1] U periodu od 1198. do 1200. godine Simeon i Sava su podigli crkvu Vavedenja Bogorodice, koja danas ne postoji, pirg Svetog Save, Kambanski pirg zvonara i keliju Svetog Simeona.[1] Simeon i Sava su za obnovu manastira imali finansijsku podršku od velikog župana Stefana.[3] Kada su građevine bile gotove, sredinom 1199. godine, Nemanja je kao ktitor izdao povelju. Ovu osnivačku povelju je napisao Sava, a za nju je Nemanja dobio pristanak od velikog župana Stefana. Povelja je u originalu bila sačuvana sve do drugog svetskog rata, kada je stradala 06. aprila 1941. godine u bombardovanju Narodne biblioteke u Beogradu.[4]
Sa završetkom izgradnje Simeon se preselio u Hilandar sa priličnim brojem kaluđera. Hilandaru je dodeljeno i nekoliko sela u okolini Prizrena kao metoh. U međuvremenu, Sava je ponovo od vizantijskog cara izdejstvovao novu povelju, u kojoj car u potpunosti izjednačava Hilandar sa ostalim manastirima na Svetoj gori, i daje manastiru jedan metoh, davno razrušeni manastir Zig (Ivanicu, u unutrašnjosti poluostrva Halkidiki).[4]
Monah Simeon je nakon osam meseci boravka u Hilandaru, umro 13. februara 1200. godine,[4] a njegovi zemni ostaci su bili jedno vreme sahranjeni u crkvi Vavedenja Bogorodice koja više ne postoji.[1] Prema predanju iz groba svetog Simeona potiče „čudesna loza“ koja uvek daje plod.[4] Nakon očeve smrti Sava se 1199. godine preselio u Kareju, gde je podigao isposnicu. Tamo je najpre napisao „Karejski tipik“ 1199. godine i to je danas najstariji dokument koji se čuva u riznici Hilandara. Sava je 1200. godine napisao „Hilandarski Tipik“ kojim su određene norme kaluđerskog života u manastiru, kao i organizacija manastirske uprave. Tipik je napisan po ugledu na prolog tipika konstantinopoljskog manastira Bogorodice Blagodateljice.[4]
Početkom XIII veka Sveta gora je bila pod faktičkom vlašću krstaša koji su 1204. godine osvojili Carigrad, a pojavili su se i brojni pljačkaši koji su bili velika opasnost za sve manastire.[4] Usled toga, Sv. Sava je 1214. godine napustio Svetu goru i preneo mošti svog oca iz Hilandara u Srbiju.[4] Sa svog poslednjeg putovanja pred smrt, Sava je iz Palestine doneo najstariju i najpoznatiju hilandarsku ikonu Bogorodicu trojeručicu. U takvim okolnostima kralj Stefan Uroš I je 1262. godine iznad manastira podigao veliki pirg – kulu Preobraženja da bi što bolje zaštitio manastir.[3] U to vreme su značajno rasli manastirski posedi, a kraljevi Dragutin i Milutin su znatno proširili manastirske posede u samoj Srbiji.
Početkom XIV veka velika opasnost za sve manastire na Svetoj gori su bili Katalonski najamnici, koje je vizantijski car Andronik II uzeo u službu protiv maloazijskih Turaka. Kada su ostali bez plate najamnici su objavili rat caru. Učvrstili su se u blizini Soluna i napadali Svetu goru. Zahvaljujući jakim utvrđenjima i požrtvovanošću tadašnjeg zamenika igumana Danila, Hilandar je bio sačuvan od propasti.[4]
Hilandar je naročito pomogao kralj Milutin, koji je oko 1320. godine na mestu stare podigao novu crkvu Vavedenja Bogorodice, koja i danas služi kao Saborna crkva.[1] U njegovo vreme manastir je proširen prema severu, a tada su podignuti spoljni zidovi u podrumu velikog konaka iz 1821. godine i spoljni zid pored konaka iz 1598. godine.[1] Na mestu današnjeg ulaza izgradio je ulaz sa pirgom i paraklisom Svetog Nikole koji je srušio zemljotres u drugoj polovini XVI veka, a oko 1320. godine je izgradio i današnju trpezariju.[1] Kralj je u isto vreme podizao i nove pirgove – kule. „Milutinov pirg“ se nalazi na putu od Hilandara ka moru, a „Hrusija“ je podignuta na obali mora.[3] Glavni hram je živopisan 1321. godine, a u isto vreme su oslikane i trpezarija i grobljanska crkva.[3] U to vreme su srpski monasi u Hilandaru bivali sve brojniji i osetno su se razvijali, a vizantijski car Andronik II je manastiru dodelio posede u današnjoj Grčkoj.[4] U vreme kralja i cara Dušana Sveta gora je došla pod njegovu vlast, a to je period najvećeg prosperiteta manastira. Car je značajno pomagao manastir i dodelio mu mnogobrojne posede u Srbiji, današnjoj Makedoniji i Grčkoj. U to vreme posedi Hilandara su zahvatali petinu teritorije Svete gore.[4] Pored vladara, manastir je značajno pomagala i srpska vlastela (sevastokrator Vlatko, veliki vojvoda Nikola Stanjević, despot Dejan).[1] Dušan se 1347. godine sklonio u Hilandar od kuge koja je besnela na čitavom Balkanu, a tom prilikom je napravio izuzetak i sa sobom poveo caricu Jelenu, što je bilo grubo narušavanje strogo poštovane tradicije o zabrani dolaska žena na Svetu goru.[4] Kao uspomena na dolazak srpskog cara na Svetu goru danas postoji krst koji označava mesto na kome su hilandarski monasi sačekali cara i za uspomenu zasadili zasadili „carsku maslinu“. Oko 1350. godine podignuta je crkva Sv. arhanđela,[1] a proširena je i manastirska bolnica, a Carica Jelena je postala ktitor Karejske kelije Sv. Save, koja je pripala Hilandaru.[4]
Već tada su Sveta gora i Hilandar imali veliki ugled u Srbiji, a 1354. godine hilandarski zamenik igumana Sava je izabran za srpskog patrijarha.[4] Nakon smrti cara Dušana, krajem 1355. godine, manastir se i dalje razvijao. U to vreme su manastir pomagali pored cara Uroša i srpski vlastelini. Knez Lazar Hrebeljanović je ktitor spoljne priprate koja je izgrađena oko 1380. godine uz zapadnu stranu crkve Vavedenja Bogorodice.[1] Krajem XIV veka Hilandar je poslužio kao utočište članovima poslednjih srpskih vladarskih i vlastelinskih porodica.[4]
Jovan Kastriot je sela Rostuša i Trebište poklonio Hilandaru.[5] Osmanlije su okolinu poluostrva Atos definitivno zaposeli 1430. godine, gde je zavladalo nasilje i bezakonje. Zbog toga je određen broj monaha napustio Hilandar i vratio se u Srbiju. Stanje se donekle popravilo tek nakon ukaza (tur. ferman, ﻥ ﺎـﻣ ﺮـﻓ) sultana Mehmeda II iz 1457. godine kojim su potvrđene stare slobode i prava svetogorskim manastirima.[4] Nakon pada srpske despotovine nestao je značajni pokrovitelj manastira, a pomoć se tražila na drugoj strani. Žena ugarskog titularnog srpskog despota Angelina Branković je početkom 1503. godine uputila prvu molbu ruskom velikom knezu Vasiliju Ivanoviču da zaštiti Hilandar.[4] Zamenik igumana Pajsije je sa tri pratioca 1550. godine posetio Moskvu i od Ivana IV Vasiljeviča Groznog tražio pomoć i protekciju na istambulskoj porti. Ruski car je intervenisao kod sultana, tražeći prava za manastir. Osim toga, 1556. godine je sakupio značajnu pomoć i poslao bogate poklone.[4] I naredni ruski carevi su se starali o Hilandaru. Car Fjodor Ivanovič je 1591. godine izdao „zlatnu bulu“, na zahtev zamenika igumana Georgija, kojom se omogućava pravo sakupljanja dotacija manastiru i obaveza pomaganja ruskog manastira Rusikon na Svetoj gori. Ruski carevi će i kroz ceo XVII vek potvrđivati ova prava takozvanim „gramatama“.[4]
U XVII veku Hilandar su pomagali pećki patrijarsi (Antonije, Jovan, Maksim), hercegovački mitropolit Simeon i beogradski mitropolit Simeon.[3] Za vreme uprave igumana Viktora (1652-1678) obnovljeno je više građevina manastirskog kompleksa, a tu je značajnu ulogu imao i bogati srpski trgovac iz Venecije, koji je kao monah Nikanor došao 1662. godine.[4] U to vreme srpski manastir je imao najveći broj monaha od svih svetogorskih manastira.[4] Nakon Velikog rata nastaje težak period za srpsko stanovništvo i velika seoba u habzburšku monarhiju početkom 1690. godine.Nakon toga grčko sveštenstvo u srpskim zemljama (tzv. Fanarioti) postaje sve brojnije. Zbog toga je i u Hilandaru tokom XVIII veka konstantno opadao broj srpskih, a rastao broj grčkih i bugarskih monaha. Već krajem XVIII i početkom XIX veka manastir se još samo formalno nazivao srpskim, ali je većina monaha bila grčka i bugarska.[4]
Hilandarski monasi su u XVIII veku uspostavili žive veze sa Karlovačkom mitropolijom i srpskim crkvenim opštinama u južnoj Ugarskoj i u Bosni. Bugari su značajno doprineli očuvanju duhovnog života u manastiru, posebno prilozima posle velikih požara 1722. i 1776. godine.[3] U manastir je 1765. godine došao i Dositej Obradović koji je ostavio svedočanstvo o sporu Srba i Bugara oko uprave nad manastirom.[3] Od kraja XVIII veka manastirom prestaje da upravlja iguman, već se igumanom manastira smatra čudotvorna ikona Bogorodice Trojeručice.[3] Iguman se ponovo bira tek od 1991. godine.[3]
Početkom XIX veka stvorena je prva novovekovna srpska država. To je uticalo da ponovo počne da raste broj srpskog sveštenstva u manastiru.[4] Bratstvo manastira je 1820. godine zatražilo od Miloša Obrenovića da bude njegov pokrovitelj i zaštitnik.[4] Mlada srpska država je pokazala interes za manastir i pomagala ga u skladu sa mogućnostima. Najveću zaslugu za novouspostavljene srpsko-hilandarske veze imao je arhimandrit Onorfije Popović, koji je i prvi uspostavio kontakt sa knezom Milošem.[4] Bratstvo manastira je u tom periodu često pomagalo oslobodilačku borbu Grčkog naroda, a to je prouzrokovalo odmazdu turskog garnizona koji je zbog toga bio stacioniran u manastiru nekoliko godina.[4]
Drugu polovinu XIX veka je obeležio sukob sa bugarskim sveštenstvom oko uprave nad manastirom. Kneževina je materijalno pomagala manastir, naročito u periodu velike materijalne krize prouzrokovane dugogodišnjim sporom oko manastirskih granica.[4] Posle 1860. godine beogradski mitropolit Mihailo je uspeo da donekle izgladi sporove sa bugarskim sveštenstvom na Svetoj gori, naročito posle Berlinskog kongresa 1878. godine.[4] Spor oko uprave manastirom je konačno rešen nakon posete kralja Aleksandra Obrenovića Hilandaru 1896. godine. Srbija je platila manastirske dugove i monasi su ponovo mogli da dolaze iz Srbije i drugih srpskih krajeva.[3]
Početkom XX veka manastir je ponovo imao većinu srpskih monaha. Hilandar je u pratnji premijera Nikole Pašića posetio i kralj Petar I Karađorđević.[3] U današnje vreme, od nekadašnjih velikih poseda, Hilandaru su ostala samo tri metoha izvan Svete gore (Kumica, Kakovo i Kalamaria).[4] U noći između 3. i 4. marta 2004. godine u manastiru je izbio požar koji je ubrzo poprimio katastrofalne razmere.[6] Tom prilikom je izgorelo više od polovine korisne površine manastirskih zdanja. Obnova oštećenih delova je započeta odmah nakon požara, a planirano je da se svi poslovi završe do kraja 2011. godine.[7] Manastir se nalazi pod jurisdikcijom Vaseljenske patrijaršije u Carigradu, a staranjem manastirskog bratstva, srpske i grčke države dobro se čuva, održava i obnavlja.[3]
Manastirski kompleks je ograđen odbrambenim zidovima koji su pojačani pirgovima – kulama, Svetog Save i Svetog Georgija uz koje su podignuti višespratni konaci, kapele, paraklisi, bolnica i drugi objekti.[3] Bedemi su visoki preko 30 m i u donjem delu, sem kapije, nemaju nikakvih otvora. Stanovi su svi na trećem ili četvrtom spratu. U kelijama na četvrtom spratu spoljašnji zidovi imaju preko 1,5 m širine. Kule su još tvrđe i imaju vojnički izgled. Otvori su im dosta mali i uzani, vrata niska i teška.[4] Građevine su zidane u vizantijskom stilu od tesanog kamena sa naizmeničnim redovima opeke, dok su podovi i balkoni izgrađeni od drveta. Konaci su oduvek zidani iznutra uz odbrambene zidove i do XIX veka imali su otvore uglavnom prema porti.[1] Pored glavne, u manastiru se nalazi još dvanaest manjih crkava i kapela sa živopisima iz raznih vremena, sa ikonostasima iz doba različitih umetničkih škola, sa ikonama, utvarima i drugim predmetima.[3] Izvan manastira u zidinama, a u njegovoj neposrednoj blizini, nalaze se grobljanska crkva Blagoveštenja sa kosturnicom i paraklis Svetog Trifuna iz 1719. godine.[1]
Glavnu manastirsku crkvu Vavedenja Bogorodice sagradio je kralj Milutin početkom XIV veka na temeljima prvobitne crkve.[3] Ona predstavlja potpuno nov tip vizantijske arhitekture i to konstantinopoljske škole, sa nešto elemenata solunske i atonske neimarske veštine.[4] Za Svetu goru nova građevina je donela izvesna nova, iako ne originalna rešenja u narteksu. Napušteni su dodaci uz crkvu kao eksonarteks, pobočne kapele i prednji portik. Dobio se velik i dobro osvetljen prostor u crkvi, koji ranije svetogorske građevine nisu imale.[4] Ovaj novi tip arhitekture održao se na Svetoj gori do današnjih dana. Ornamenti u maramoru oko vrata i prozora nisu iznenađujući, već skladni i solidni. Pod crkve koji je ukrašen mozaikom izuzetne lepote je pažljivo i dobro složen.[4] Na crkvi su očuvani fragmenti prvobitne plastike. U vreme kneza Lazara, oko 1380. godine, uz crkvu je sagrađena priprata.[3]
Saborna crkva, trpezarija, trem trpezarije, svi paraklisi i ulaz imaju iznutra, a ponegde i spolja, freske - živopis. Najstariji živopis je iz XIII veka i nalazi se unutar i spolja pirga i paraklisa Svetog Đorđa.[1] Živopis Saborne crkve je iz 1321. godine[1] (a preslikan je 1804. godine pa delimično u južnoj pevnici[3] očišćen od ovog preslikavanja sedamdesetih godina HH veka). Freske na tavanu trpezarije na severnom zidu su nastale posle 1321. godine, a u crkvi Sv. arhanđela polovinom XIV veka.[1] Najveći deo sačuvanog živopisa u paraklisima nastao je u XVII i XVIII veku.[1] U paraklisima koji su goreli živopis je teško oštećen. Trpezariju je 1621. godine ponovo oslikao Georgije Mitrofanović, monah u Hilandaru i najugledniji srpski slikar toga vremena.[3] U XVIII i XIX veku oslikan je veći broj kapela. Izvan manastirskog kompleksa sačuvan je živopis iz XIII veka u pirgu na „Spasovoj Vodi“ i iz XVII veka.[3]
U riznici Hilandara sačuvano je oko petsto ikona[3] nastalih od XII do XIX veka.[3] Antologijsku vrednost imaju sledeće ikone:
Pored pojedinačnih ikona u svim crkvama, paraklisima i kapelama, u kompleksu manastira, kao i van samog kompleksa, nalazi se veći broj ikonostasa nastalih u XVII, XVIII i XIX veku.[3]
U XIII veku u Svetoj gori je jačalo duhovno i književno interesovanje. Domentijan je 1264. godine u Hilandaru, živeći u pirgu Sv. Save, napisao žitije Sv. Simeona, a gramatik Teodor je prepisao Šestodnev iz vremena Sv. Simeona. U Hilandaru tog vremena su se nalazila najbolja spisa vizantijske crkvene književnosti i ono najvrednije što se do tada napisalo u slovenskoj književnosti. U samom manastiru je sačuvano malo rukopisa iz XIII veka.[4]
Danas je sačuvan značajan broj rukopisa iz XIV veka, a posebno iz njegove prve polovine. Karejski monah Teodul je 1336. godine prepisao teodosijevo Žitije Sv. Save, a danas se u riznici manastira mogu naći šesnaest jevanđelja iz XIV veka, zatim velika zbirka evanđelja, apostola, sinaksara, mineja, trioda, i pesama blaženih. U drugoj polovini XIV veka javlja se letopisačka književnost i hronike. Opširna vizantijska hronika Georgija monaha, zvanog Hamartol, prepisivana je u to vreme na više strana. Iz osamdesetih godina XIV veka potiču tri prepisa, od kojih je najstariji rađen 1382. godine u Hilandaru.[4] Najznačajniji rukopisi u riznici manastira su Jevanđelje patrijarha Save iz treće četvrtine XIV veka, Romanovo jevađelje iz 1337. godine, Izborno jevanđelje vojvode Nikole Stanjevića, Beseda Jovana Zlatoustog, ispisana u Smederevu sredinom XV veka, Apostol igumana Viktora iz 1660. godine itd. Među retkim štampanim knjigama nalazi se nekoliko primeraka iz cetinjske štamparije iz doba Đurađa Crnojevića: tri Oktoiha prvoglasnika iz 1494. godine i tri Psaltira sa posledovanjem iz 1495. godine, dok iz venecijanske štamparije Božidara Vukovića i njegovog sina Vićenca, manastirska riznica poseduje oko tridesetak različitih izdanja.[3]
U prepisivačkoj umetnosti, najznačajnija ostvarenja su proksomidie, od kojih je najstarija datirana krajem XVI veka.[4] Bugarski monah Pajsije je 1762. godine u Hilandaru napisao čuvenu Istoriju slavjano-bolgarsku.[3]
U manastirskoj biblioteci čuvaju se uz brojne rukopise na starosrpskom i grčkom jeziku, pisani na pergamentu i hartiji, ukupno 367 povelja, od kojih 172 povelje vizantijskih careva, 154 povelje srpskih vladara, nekoliko povelja ruskih careva i moldavskih kneževa, oko 150 primeraka prvoštampane srpske knjige, turska dokumenta i isprave, veliki broj dragocenih arhivskih dokumenata, bakrorezne i drvorezne ploče sa kojih su otiskivane grafike u bakrorezu i drvorezu u XVIII i XIX veku.[3]
Pored rukopisa, povelja, ikona i knjiga u riznici manastira se nalaze i drugi predmeti neprocenjive vrednosti. Najznačajniji predmeti koji se čuvaju u riznici su:
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
