From Wikipedia, the free encyclopedia
Mladen Stojanović (Prijedor, 7. april 1896 — Jošavka, kod Čelinca, 2. april 1942) bio je ljekar, humanista i revolucionar, učesnik narodnooslobodilačke borbe, jedan od vođa ustanka na Kozari 1941. i narodni heroj Jugoslavije. Ubijen je u četničkom puču dotadašnjeg saborca Rada Radića, početkom aprila 1942. godine.
| MLADEN STOJANOVIĆ | |
|---|---|
 | |
| Profesija | lekar |
| Član KPJ od | septembra 1940. |
| Učešće u ratovima | Narodnooslobodilačka borba |
| Narodni heroj od | 7. avgusta 1942. |
Narod Kozare, zaplašen ustaškim zločinima, brzo se odazvao pozivu na ustanak i već u avgustu je formiran Kozarski partizanski odred, čiji je Mladen bio komandant. Ovaj Odred izvodio je borbene akcije protiv okupatora i ustaša, zbog čega je protiv njega bilo pokrenuto nekoliko akcija i ofanziva. Uprkos tome, Odred je uspio da se održi na Kozari i dalje izvodi akcije. Mladen, koji je u toku ustanka postao gotovo legendarna ličnost na Kozari i Potkozarju, obilazio je sela i pozivao ljude u borbu protiv okupatora, pa je veliki broj ljudi ovog kraja uključio u Narodnooslobodilački pokret (NOP). Pošto je Mladenova popularnost rasla i širila se Bosanskom krajinom, on je januara 1942. godine prešao u Podgrmeč, gdje je bio u Štabu Prvog krajiškog odreda, a u februaru je na Skendervakufskoj konferenciji bio izabran za načelnika Operativnog štaba NOP odreda Bosanske krajine.
Početkom marta 1942. godine, usled izdaje Lazara Tešanovića, kod Lipovca, teško je ranjen u glavu. Nakon toga oporavljao se u partizanskoj bolnici u selu Jošavka, gde je, nakon izdaje i puča Rade Radića, ubijen zajedno sa ostalim ranjenicima.
U njegovu čast selo Bukin, kod Bačke Palanke, 1946. je ponelo naziv Mladenovo, a 1975. snimljen je film „Doktor Mladen”.
Mladen Stojanović je rođen 7. aprila 1896. godine u Prijedoru.[1] Njegovi roditelji — otac Simeon Simo (1861—1926) i majka Jovanka (1865—1939) imali su devetoro djece, pet kćeri — Georginu (1891—1956), Persidu (1894—1959), Jelisavetu (1899—1988), Milicu (1900—1985) i Draginju (1903—1981) i četiri sina — Mladena, Sretena (1898—1960), Dragutina (1905—1917)[n 1] i Velimira (1908—1982).[2]
Porodica Mladena Stojanovića potiče iz Hercegovine, iz Nevesinjskog polja. Krajem 17. i početkom 18. vijeka, porodica Jakšić se pod vođstvom kneza Vukoja Jakšića preselila na Kozaru, u sela poviše Prijedora. Jedan Vukojev sin bio je knez Petar, po kome su se njegovi potomci prozvani Kneževići (u Miskoj Glavi), dok je drugi Vukojev sin imao sina Milana i unuka Stojana, po kome su prozvani Stojanovići. Stojanovići su bili sveštenička porodica, prvi sveštenik u njihovoj porodici je bio Pavao Stojanović, a nasljednici Stojanovog sina Nikole u naredna tri koljena bili su sveštenici — Ilija, Gavro i Simo.[2]
Mladenov djed, Gavro Stojanović, bio je dugi niz godina sveštenik u Kozarcu, a sredinom 19. vijeka je započeo izgradnju porodične kuće u Prijedoru.[3] Mladenov otac Simo završio je 1885. godine bogosloviju u Zadru i bio prvi školovani sveštenik u svojoj porodici. Od 1901. do 1911. godine nalazio se na mjestu sveštenika u Kozarcu, a po potrebi je opsluživao i crkvu u Ljubiji.[2] Simo je bio vrlo obrazovan čovjek koji je pratio štampu, nove knjige i časopise, a ponekad je i sam objavljivao u listu „Bosanska vila”. Bavio se etnologijom, ispitivao je naselja i migracije u Bosanskoj Krajini i porijekla krajiških prezimena. Takođe je bio veoma aktivan u akciji za srpsku crkvenoškolsku autonomiju, za podizanje škola i crkvi i u propagiranju prosvjetnih ideja.[3]
Majka Jovanka takođe je poticala iz svešteničke porodice Vujasinovića, iz Bosanske Dubice. Njen otac, prota Teodor Vujasinović, bio je učesnik Pecijine bune protiv Turaka, 1858. godine, zbog čega je bio zatvaran u Bihaćkoj kuli. Jovanka je bila velika dobročiniteljka, koja je za vrijeme Prvog svjetskog rata pomagala nezbrinutu djecu, a svoj humanitarni rad je nastavila i poslije rata kao dobrotvor i član raznih humanitarnih društava.[4]
Simi i Jovanki je u podizanju svoje sedmoro djece prioritetno bilo njihovo školovanje, pa iako porodica nije bila previše bogata, sva njihova djeca su se školovala i kasnije studirala — ćerke Georgina, Persida i Jelisaveta su završile učiteljsku školu, Mladen i Draginja su studirali medicinu, Sreten likovne umjetnosti, Milica filozofiju i Velimir pravo.[2]
Početkom 20. vijeka u Prijedoru su postojale dve osnovne škole — tzv. Državna škola i Srpska škola, u kojoj su učitelji bili Srbi, a djeca pretežno iz srpskih porodica. Ova škola je bila osnovana još 1834. godine, a njena zgrada je stradala 1882. godine u velikom požaru u kome je stradao dio Prijedora. U novu zgradu Srpske škole,[n 2] izgrađenu 1884. godine, Mladen je pošao 1902. godine.[3]
Nakon završetka osnovne škole, Mladen je 1906. godine upisao Veliku gimnaziju u Sarajevu. Nakon završenog prvog razreda, 1907. godine je prešao u Tuzlu i tu je u Velikoj gimnaziji nastavio dalje školovanje. Naredne godine, u Tuzlu je došao i Mladenov mlađi brat Sreten Stojanović, koji se ovdje upisao u prvi razred gimnazije.[3]
Vrijeme početka Mladenovog školovanja bilo je veoma politički burno u odnosima između Austrougarske i Kraljevine Srbije — godine 1906. je izbio tzv. „Carinski rat”, a 1908. godine Austrougarska je izvršila aneksiju Bosne i Hercegovine, što je bio povod izbijanja „Aneksione krize”. Ovi politički događaji su imali velikog uticaja na Srbe u Bosni i Hercegovini, ali i na druge narode — Muslimane i Hrvate i kod njih stvaralo sve veće nezadovoljstvo austrougarskom okupacijom. Posebno nezadovoljstvo političkom situacijom u Bosni i Hercegovini javljalo se kod mladih, a prije svega kod učenika i studenata.[3]
Godine 1911. Mladen se u gimnaziji u Tuzli uključio u „Tajnu đačku organizaciju”. Ova organizacija je u početku bila više literarno udruženje, nego politička organizacija, ali je tokom vremena doživjela nekoliko preobražaja. Pored literarnih, njeni članovi su unosili političke i socijalne teme i često su raspravljali o aktuelnim pitanjima koja su mučila nacionalni život Srba u Bosni i Hercegovini. Svi članovi ove organizacije su puno čitali, a na temelju pročitanih djela su potom održavali predavanja (Mladen je jednom prilikom držao predavanje „O zdravlju naroda”). Poseban uticaj na učenike Tuzlanske gimnazije, a prije svega na Mladena i njegovog druga Tošu Ilića, imao je profesor Veljko Vujasinović, koji je bio istaknuti član Sokolskog društva.[3]
U proljeće 1912. godine, Mladen i Toša su kao učenici šestog razreda gimnazije, preko Radeta Đuranovića Čemernog, koji je bio autor tada zabranjene zbirke pjesama „Iza rešetaka”, stupili u tajnu nacionalističku organizaciju „Narodna odbrana”.[5] Pošto je ova organizacija bila organizovana po sistemu trojki, Mladen i Toša su imali kontakt samo sa Radetom, ali i pored toga za njih je članstvo u ovoj organizaciji imalo veliki značaj. Odmah nakon završetka školske godine, oni su iz Tuzle krenuli u Srbiju. Preko Brčkog i Sremske Mitrovice, stigli su u Šabac, gdje su se povezali sa majorom Dimitrijem Pavlovićem, kod koga su položili zakletvu i postali članovi organizacije „Ujedinjenje ili smrt”. Nakon nekoliko dana došli su u Beograd, gdje su se u kafani „Zlatna moruna” na Zelenom vencu susreli sa članovima „Mlade Bosne” — Gavrilom Principom, Mustafom Golubićem, Nedeljkom Čabrinovićem i dr.[6][5]
Iz Beograda su zajedno sa grupom omladinaca, među kojima su bili Mustafa Golubić, Hasan Rebac, Đula Bukovac i dr, otišli u Vranje. Tu su se povezali sa vojvodom Vukom i potom su oko mjesec dana proveli u jednoj kasarni, gdje su pohađali vojnu obuku, vježbajući se u rukovanju oružjem. Nakon završene obuke, vratili su se u Beograd, a potom u Šabac, gdje su boravili Ljuba Mijatović i Vladimir Gaćinović, koji se tih dana vratio iz Švajcarske.[6] Nakon skoro dva mjeseca provedena u Srbiji, Mladen i Toša su se vratili u Bosnu. Ljetne raspuste Mladen je provodio u Prijedoru, ali te godine nakon završetka školske godine nije došao, što je u porodici izazvalo veliku zabrinutost, posebno jer o njemu nisu ništa znali skoro dva mjeseca. Nakon povratka, Mladen je ocu detaljno ispričao o svom boravku u Srbiji.[6]
Na početku nove školske godine, Mladen i Toša su otpočeli sa intenzivnim radom u „Tajnoj đačkoj organizaciji”, a jedan od glavnih zadataka im je bio okupiti što veći broj omladinaca koji su bili protivnici austrougarske vlasti. Posebnu pažnju su posvjećivali uključivanju omladinaca Muslimana u organizaciju, jer je ona bila sačinjena isključivo od Srba. U tom cilju, članovi organizacije su otpočeli sukob sa pojedinim profesorima, koji su progonili đake Muslimane, koji su bili srpski orijentisani. U ovome se posebno isticao neki profesor Hadžikadić. U jednom od sukoba sa profesorima-režimlijama, omladinac Trifko Grabež je u afektu ošamario jednog profesora, nakon čega je zajedno sa grupom učenika bio isključen iz škole. U znak protesta, tajna organizacija je organizovala štrajk solidarnosti u koji su stupili uglavnom učenici srpske nacionalnosti. Mladen i Toša su bili označeni kao vođe ovog štrajka, zbog čega su bili kažnjeni, a Toša je i izgubio stipendiju.[6]
Oktobra 1912. godine izbio je Prvi balkanski rat, koji su balkanske države — Kraljevina Srbija, Kraljevina Crna Gora, Kraljevina Bugarska i Kraljevina Grčka povele za oslobođenje svojih teritorija od Osmanskog carstva. U strahu da se ovaj oslobodilački pohod ne proširi i na teritorije koje su se nalazile pod njenom okupacijom, Austrougarska je izvršila mobilizaciju i pojačala svoje snage prema granicama Srbije i Crne Gore. Pošto su sve škole bile zatvorene, puštene, radi smještaja vojske, Mladen se vratio u Prijedor. Prekid nastave je trajao oko dva-tri mjeseca, a nakon toga, početkom 1913. godine, došlo je do promjena u „Tajnoj đačkoj organizaciji” — za novog predsjednika je bio izabran Petar Guteša, a za sekretara Tošo Ilić, Mladenov bliski drug. Za vrijeme raspusta, svi članovi organizacije imali su zadatak da u svojim sredinama politički rade sa narodom, a prije svega omladinom. Ovo je vršeno preko legalnih organizacija, a najčešće preko Sokolskih društava i dr.[6]
Krajem 1913. godine došlo je do novih promjena u rukovodstvu „Tajne đačke organizacije”, za predsjednika je izabran Toša Ilić, za potpredsjednika Mladen, a za sekretara Božo Tomić. Pošto su Toša i Mladen bili članovi organizacije „Ujedinjenje ili smrt” oni su uspjeli da organizaciji nametnu platformu borbe svih Južnih Slovena za oslobođenje i stvaranje samostalne države. Promjene u shvatanjima su sve više bile vidljive i u organizaciji, pa je su se u nju polako počeli uključivati Muslimani i Hrvati.[n 3] U to vrijeme tuzlanska tajna organizacija je bila jedna najjačih i najbolje organizovanih organizacija Mlade Bosne.[8]
Krajem juna 1914. godine Mladen i njegovi drugovi bili su zaokupljeni završavanjem osmog razreda gimnazije i pripremom mature. U međuvremenu, u posjetu Sarajevu je 28. juna došao austrougarski prestolonasljednik nadvojvoda Franc Ferdinand. Pripadnici Mlade Bosne — Gavrilo Princip, Nedeljko Čabrinović, Vaso Čubrilović, Trifko Grabež i dr, iskoristili su ovu priliku i izvršili tzv. „Sarajevski atentat” u kome su ubijeni prestolonasljednik i njegova supruga Sofija. Ovaj događaj uzburkao je političku situaciju u čitavoj Evropi i posebno poremetio ionako loše odnose Austrougarske i Kraljevine Srbije. Ubrzo nakon toga došlo je do objave rata Srbiji, 28. jula i početka Prvog svjetskog rata.[8]
Na sam dan atentata, 28. juna, članovi „Tajne đačke organizacije” su u Tuzli održali svečani sastanak, koji je ujedno bio i njihov poslednji sastanak. Kada su se razišli u gradu su vidjeli crne zastave i tako dobili potvrdu o uspješnosti atentata. Mladen i Toša su tada odlučili da napišu „Proglas jugoslovenskoj omladini”, pa su isto veče obojica napisali nekoliko prijedloga.[n 4] U dijelovima iz jednog od Mladenovih prijedloga Proglasa stajalo je:[8]
Ljubimo heroje naše: Jukića, Žerajića, Dojčića, Čabrinju, Planinšćaka, Principa, jer su oni proroci nacije, jer su oni nacija!
Sinovi jedne Jugoslavije!
Jeli zamro u vama osjećaj da osjetite Boga u času kada nacija hoće da progovori na usta jednog čoveka? …
Zar ne osećate sinovi jedne Jugoslavije, da u krvi leži naš život i da je atentat bog bogova Nacije, jer on dokazuje da živi Mlada Bosna, Da živi elemenat, kojeg pritišće nesnosni balast imperijalistički, da živi elemenat, koji je gotov da gine! …
Dolaze proroci Nacije, dolaze proroci Jugoslavije. Prislušnite svi kako vam jače kucaju žile i kako vam jače struji krv, to je govor Slobode! Budite svi proroci Nacije i ona će srećna biti, jer je vrijeme da proroštvo sreće Nacije bude istinito! Proroci dolaze! Nastavite stazu njihovu, da ne zamre krv u žilama naroda ovog. O svijetli, o veliki, sinovi proroci Jugoslavije!
Već sutradan, 29. juna počinjalo je polaganje mature, pa su narednih nekoliko dana najveću pažnju posvjetili tome. I dok su oni pisali pismene zadatke, otpočela su prva hapšenja, a 3. jula policija je uhapsila sve članove „Tajne đačke organizacije”. Istraga nad „Todorom Ilićem i drugovima”[n 5] otpočela je 9. jula u Tuzli. Istražni organi teretili su ih za — osnivanje tajne organizacije, održavanje tajnih sastanaka i predavanja, dopisivanje sa atentatorima Čabrinovićem, Čubrilovićem i Grabežom, kao i njihovo skrivanje u Tuzli u periodu od 31. maja do 6. juna i dr. U početku, istraga je bila bazirana na osnovu pisama, koja su bila zaplijenjena u toku pretresa njihovih stanova. U ovim pismima omladinci su izlivali svoja osjećanja i ogorčenje protiv austrougarske okupacije.[11][5]
Tokom napada na Srbiju, austrougarski vojnici su 12. avgusta zauzeli Loznicu, gdje se nalazio Štab majora Koste Todorovića, koji je bio zadužen za organizovanje „Narodne omladine” u Bosni i Hercegovini. Austrijanci su tu uspjeli da zaplijene njegovu arhivu u kojoj su se nalazili razni podaci o članovima „Narodne omladine”, kao i o njihovim odlascima u Srbiju. Ovi podaci bili su veoma korisni austrougarskim istražnim organima, a posebno u istrazi protiv omladinaca iz Tuzle, jer su Toša i Mladen bili među onima koji su odlazili u Srbiju na pohađanje vojnog kursa.[8][5]
Tokom ljeta, uhapšenima se u tuzlanskom zatvoru priključio i Mladenov mlađi brat Sreten Stojanović, koji je takođe bio član tajnih organizacija. On je početkom 1913. bio isključen iz Tuzlanske gimnazije i školovanje je nastavio u Beogradu, gdje je postao član „Narodne omladine”. Kada je otpočeo Prvi svjetski rat, on je, završivši šesti razred gimnazije, odlučio da se vrati u Prijedor, kako bi tamo politički radio sa omladinom, ali je odmah po prelasku granice u Zemunu bio uhapšen.[11] U toku rata, policija je često pretresala kuću Stojanovića u Prijedoru, najprije zbog Mladena i Sretena, potom zbog Georgine, koja je takođe bila član „Narodne odbrane” i na kraju zbog Perse, koja je bila pod sumnjom jer je dobijala pisma od Vladimira Gaćinovića iz Švajcarske, iako su ova pisma bila ljubavne prirode. Dok je Simo Stojanović bio određen za taoca i držan u kućnom pritvoru.[12]
Članovi „Tajne đačke organizacije” su u zatvoru u Tuzli ostali oko pet mjeseci. Decembra 1914. godine, kada se u Kolubarskoj bici okrenula ratna sreća i kada je srpska vojska počela da napreduje prema Drini, austrougarske vlasti su čitavu grupu uhapšenih omladinaca prebacili u Banju Luku, gdje su bili zatvoreni u zloglasnom zatvoru „Crna kuća”.[n 6] Tokom čitavog boravka u tuzlanskom zatvoru, Toša i Mladen su bili zatvoreni u samicama i na taj način odvojeni od ostatka grupe, dok su u banjalučkom zatvoru svi bili zajedno u zajedničkoj sobi. Nakon izvjesnog vremena, bili su prebačeni u Bihać, u čuveni zatvor Kulu, koji su izgradili Turci. Tako su se braća Stojanović našla u istom zatvoru u kome je sredinom 19. vijeka tamnovao njihov djed po majci, prota Teodor Vujasinović.[11]
Istraga nad uhapšenim tuzlanskim omladincima trajala je punih trinaest mjeseci.[11] Potom je od 13. do 30. septembra 1915. godine u Bihaću održan proces protiv „Todora Ilića i drugova” na kome je prvooptuženi Toša Ilić osuđen na smrtnu kaznu, a ostali na vremenske — Mladen na 16 godina, Stevan Botić na 15 godina, Vojo Vasiljević na 14 godina, Božidar Tomić na 11 godina, Sreten na 10 godina i dr.[n 7] Zajedno sa njima, na ovom procesu su bila osuđena i četiri profesora tuzlanske gimnazije — Milutin Popović, Veljko Vujasinović, Adem Bise i Petar Miletić.[12] Nakon suđenja, proveli su još tri mjeseca u Bihaćkoj kuli, čekajući da Vrhovni sud u Beču potvrdi kazne, a onda su bili prebačeni u zatvor u Zenicu. U Bihaću je tada ostao jedino Toša Ilić koji je čekao još tri mjeseca da mu se uvaži molba o pomilovanju, kada mu je smrtna kazna zamijenjena vremenskom u trajanju od 20 godina teške tamnice.[15]
Po dolasku u zenički zatvor, svi osuđenici su morali provesti tri mjeseca u samici, tzv. „staklenoj kući” jer joj je krov djelimično bio od stakla. Nakon toga, bili su u obavezi da izučavaju neki zanat. U početku su svi učili tkanje na razboju i radili kao tkači, a kasnije su mogli birati neki od ponuđenih zanata, pa je Mladen učio obućarski zanat, a njegov brat Sreten rezbarski zanat.[n 8] Boravak u zeničkoj samici je veoma teško pao Mladenu pa je upao u depresiju, zbog čega se razbolio. U oporavku mu je dosta pomogao zatvorski ljekar koji je bio Čeh.[12]
Godine 1917. izvršena je prekvalifikacija krivičnog djela za koje su bili osuđeni, pa su umjesto statusa „ubica i kriminalaca” dobili status „političkih krivaca”. U jesen iste godine bili su amnestirani i pušteni na slobodu svi iz tuzlanske grupe, izuzev prvooptuženog Toše Ilića, koji je prebačen u zatvor u Travniku.[12]
Povratak braće Stojanović, iz zatvora u Travniku, obilježen je u Prijedoru malom svečanošću. Oko tridesetak građana sačekalo ih je i pozdravilo na željezničkoj stanici. Austrougarske vlasti planirale su da Mladena, odmah po dolasku, mobilišu i upute na front. Na zdravstvenom pregledu bio je oslobođen zbog operacije, koja je nad njim izvršena tokom boravka u zatvoru u Zenici. Godine 1918. Mladen je otišao u Zagreb, gdje je kao talac radio u Bolnici milosrdnih sestara, a ujedno se i spremao za studije.[17] Odlučio se za studije medicine, za koju se zainteresovao još kao srednjoškolac, kada je izučavao probleme zdravstvenog prosvjećivanja naroda. Slom Austrougarske i završetak Prvog svjetskog rata nije prošao bez Mladenovog učešća. Sa grupom drugova učestvovao je u razoružavanju austrougarskih jedinica u Sremskoj Mitrovici, početkom novembra 1918. godine.[12]
Nakon završetka rata, Mladen je upisao Medicinski fakultet na Zagrebačkom sveučilištu. Pošto je odbio kraljevsku stipendiju, najprije je stanovao u zgradi fakulteta, a potom u jednoj maloj sobici u Vlaškoj ulici. U Zagrebu se družio sa svojim drugovima bivšim „mladobosancima” — Tošom Ilićem, Vidom Gakovićem i dr. Poseban uticaj na Mladena ostavio je njegov prijatelj Nikola Nikolić, koji je bio učesnik Oktobarske revolucije.[n 9] Mladen je od njega slušao priče o Oktobarskoj revoluciji, Sovjetskoj Rusiji, Lenjinu i dr. Kao i većina mladobosanaca, Mladen je bio veliki rusofil, koji je posebno bio oduševljen Bakunjinom. Obožavao je i rusku literaturu, a posebno Turgenjeva i njegov roman „Ruđin”. Razočaran novom državom — Kraljevinom Srba, Hrvata i Slovenaca, Mladen je polako odbacivao nacionalni romantizam i polako počeo da orijentiše ulijevo. Tokom studija u Zagrebu, posjećivao je razne studentske skupove na kojima su istupali studenti različitih političkih opredjeljenja od lijevih zemljoradnika do komunista. Takođe, sve više se interesovao za lijevu literaturu, a posebno za Krležu i Gorkog.[19]
Kao dobar student, veoma brzo je privukao simpatije prof. dr Drage Perovića, osnivača Anatomskog zavoda i jednog od osnivača Medicinskog fakulteta u Zagrebu. On je Mladena izabrao za studenta-demonstratora sa kojim je studentima prikazivao vježbe. Slao ga je nekoliko puta u Beč, sa ovlašćenjem da može posjećivati Anatomski institut čuvenog bečkog profesora Ferdinanda fon Hohštetera, koji je nekada predavao dr Peroviću. Mladen se potom odlučio da studije medicine nastavi u Beču. Tu se ponovo sreo sa nekoliko svojih drugova bivših „mladobosanaca”. Najprije sa Mustafom Golubićem, preko koga je stupio u ilegalno udruženje studenata Jugoslovena, u kome su bili — Grgur Vujović, Salomon Levi, Miloš Aralicki, Živka Vujović, Dimitrije Stanisavljević i dr. Ova ilegalna grupa je svoje sastanke održavala u podrumu jedne bečke kafane, a posjećivali su je često i poznati komunisti i funkcioneri Komunističke partije Jugoslavije (KPJ). Jedno predavanje članovima ove grupe održao je i Antonio Gramši, jedan od osnivača Komunističke partije Italije. Godine 1922. ova ilegalna grupa je dobila status ćelije KPJ.[19]
Jedan od Mladenovih prijatelja iz studentskih dana bio je i dr Miroslav Feldman, sa kojim je učestvovao u mnogim akcijama koje su jugoslovenski studenti u Beču organizovali u dogovoru sa KPJ. Jedna od tih akcija bio je i protestni miting povodom donošenja smrtne presude Aliji Alijagiću, koji je nakon donošenja „Obznane” izvršio atentat na ministra Draškovića. Jedan od govornika na ovom mitingu bio je i Mladen.[17] Uporedo sa studijama medicine, Mladen se bavio i literaturom, jer je poeziju počeo da piše još u ranoj mladosti. Godine 1925, po povratku u Zagreb, zajedno sa Miroslavom Feldmanom i Gustavom Krklecom radio je na pisanju Antologije jugoslovenske lirike. Ova antologija nikada nije bila objavljena, jer je knjižar iz Zagreba, kome su predali rukopis, isti izgubio.[17]
Nakon diplomiranja, 1925. godine, Mladen je počeo da stažira u Zakladnoj bolnici u Zagrebu. Tu je ostao oko godinu dana, a potom je prešao u Sarajevo, gdje je stažirao u bolnici na Koševu. U istoj bolnici se tada njegov prijatelj dr Miroslav Feldman nalazio na specijalizaciji. Tokom jednogodišnjeg boravka u Sarajevu, Mladen se i ovdje družio sa ljevičarima i komunistima, a najčešće sa Ognjenom Pricom. U Sarajevu je tada živjela i Mladenova najstarija sestra Georgina, koja je bila udata za političara Vasilja Grđića.[17]
Nakon završetka dvogodišnje prakse, 1927. godine Mladen je dobio svoju prvu ljekarsku službu u mjestu Pučišća, na ostrvu Braču. Kao mladi i poletni ljekar brzo je stekao simpatije mještana. Ipak, ovdje se nije dugo zadržao, jer se već početkom 1929. godine vratio u rodni Prijedor. Mladen je nakon očeve smrti želio da bude blizu majke pa je odlučio da u prizemlju porodične kuće otvori privatnu ordinaciju.[20]
Nedugo po otvaranju ordinacije, Mladen je postao poznat u Prijedoru i okolini, ali i čitavoj Bosanskoj Krajini kao narodni ljekar koji sirotinju liječi besplatno. Pred njegovom kućom stajali su čitavi redovi kola, od Bihaća, Bosanskog Petrovca, Ključa, a dolazili su i iz Sunje, Kostajnice, Gline, Petrinje i dr. Često je siromašnim bolesnicima davao i novac za put. Uvijek je odbijao bilo kakvu nagradu govoreći — „Najveća mi je nagrada zahvalne oči bolesnika, koje se pridižu i u život vraćaju”.[21] O Mladenovom dobročinstvu svjedoči i pohvala objavljena u listu „Politika” jula 1937. godine:[22]
Zahvaljujem g. dr Mladenu Stojanoviću u Prijedoru, koji me osam godina lečio besplatno, kad sam došla da mu platim odbio je nagradu. Njemu zahvaljujem što sam u sedamdesetoj godini zdrava. Živeo dr Mladen Stojanović sa porodicom.
– Đuka Karapetrović
Početkom 1930-ih godina Mladen je učenicima Realne gimnazije u Prijedoru predavao higijenu.[23] Od 1936. godine, pored privatne prakse, počeo je da radi i kao ljekar rudnika u Ljubiji, pa je dva puta sedmično, a po potrebi češće, odlazio tamo. Pored liječenja rudara, liječio je i njihove porodice. Znajući da su slabijeg materijalnog stanja nije im naplaćivao liječenje, pa je veoma brzo postao veoma popularan i voljen među rudarima i njihovim porodicama. Pored zdravstvenog rada, Mladen se u Ljubiji angažovao i na društvenom i kulturno-prosvjetnom radu. Često je posjećivao Radnički dom u Ljubiji i družio se sa rudarima. Dao je i poveći prilog domu za kupovinu radio-aparata, a pokretao je i niz akcija u domu, od kojih su posebno bile posjećene tribine, na temu „Postanak zemlje”, „Razvoj živih bića na zemlji”, „Postanak i razvitak ljudskog društva” i dr, kao i poseban ciklus predavanja na temu higijensko-tehničke zaštite radnika na poslu, zaštiti žena i djece i dr.[24]
Mladen je bio veliki ljubitelj sporta, posebno tenisa. Godine 1932. u Prijedoru je osnovao Tenis sekciju Prijedor, koji je tada bio jedan od prvih tenis klubova u Kraljevini Jugoslaviji.[22][25] Takođe, iz vlastitih sredstava nabavio je kompletnu opremu za fudbalski klub „Rudar”, koji je od 1928. godine postojao u Ljubiji.[26] Učio je strane jezike, pa je pored njemačkog i francuskog, koje je naučio u srednjoj školi, kasnije je naučio engleski, italijanski i ruski. Kao veliki ljubitelj književnosti, zajedno sa Duškom Četićem, bio je aktivan član i rukovodilac Kulturno-umjetničkog društva „Zmijanje”. Volio je društvo, pa je često znao da organizuje izlete u bližoj i daljoj okolini Prijedora — na Pašincu, u Ljubiji, na Mrakovici. Odlazio je i u Zagreb, gdje se susretao sa svojim kolegama iz studentskih dana. Preko svoga brata, Sretena upoznao se i družio se sa mladim umjetnicima, koje je on dovodio u Prijedor, a najčešće sa Kostom Hakmanom i Milom Milunovićem.[22]
Svojim ljudskim odnosom prema narodu Mladen je stekao velike simpatije, poštovanje i autoritet, među narodom Kozare i Potkozarja. Zbog velikog ugleda, ušao je u pjesmu naroda Bosanske Krajine još i prije ustanka 1941. godine. Po selima u okolini Prijedora pjevalo se — „Udri baja nek’ palija ječi, ima Mladen što delije liječi”.[22]
Od 1937. godine u Ljubiji je počeo da se osjeća i uticaj tada ilegalne Komunističke partije Jugoslavije (KPJ). Ovaj uticaj je ostvarivan preko Kulturno-umjetničkog društva „Pelagić” iz Banje Luke, a u Ljubiju su dolazili i banjalučki revolucionari Kasim Hadžić i Slobodan Kokanović. Iako se Mladen tada osjećao komunistom — gotovo javno je istupao sa prokomunističkim stavovima, zalagao se za radnička prava i bolje uslove života radnika i dr — on nije bio član Komunističke partije. Često se sretao sa sindikalnim radnicima Ljubije — Šimom Brečevićem, Jozom Grgićem, Simom Ljubanićem i dr. Sa njima je razgovarao o položaju radnika, a prije svega — o iscrpljenosti kod rudara, o njihovom materijalnom stanju jer su im djeca bila bolešljiva i neuhranjena, kao i o lošim uslovima života u dotrajalim barakama.[24]
Mladenova otvorena prokomunistička istupanja nisu prošla neopaženo ni od vlasti. Godine 1938. načelnik Prijedorskog sreza je Mladena je pozvao na saslušanje, a potom izvršio pretres njegove kuće. Pored rada u rudniku u Ljubiji, Mladen je uoči Drugog svjetskog rata radio i u ambulanti željezničke sekcije u Prijedoru, ali je aprila 1939. godine dobio otkaz. Ovo je izazvalo veliki revolt željezničkih radnika, koji su Mladena izuzetno voljeli i cijenili, jer je njih i njihove porodice liječio besplatno. Obustavili su rad i protestovali na željezničkoj stanici, a intervenisala je i policija. Na kraju su napisali protestno pismo Oblasnoj upravi bolničkog željezničkog fonda u Zagrebu, pa je Mladen vraćen na posao.[22]
Januara 1940. godine u Ljubiji je bila formirana prva partijska ćelija KPJ, koja je imala pet članova.[26] Aktivnost ove partijske ćelije među rudarima bila je velika, pa je u avgustu bio organizovan štrajk rudara, koji je bio jedna od najvećih akcija borbe za radnička prava u Bosanskoj Krajini. Zahtijevajući bolje uslove rada i veće zarade, rudari i radnici rudnika željezne rude u Ljubiji su 2. avgusta 1940. godine otpočeli štrajk. Obustavili su rad i okupili se ispred zgrade Radničkog doma, gdje su izabrali Štrajkački odbor. Vlast je, kako bi suzbila štrajk, na štrajkače poslala žandarmeriju, pa je prvih dana štrajka u sukobima bilo povrijeđeno desetak radnika. Sve ovo je izazvalo radnički revolt pa su zaposjeli radionice, elektranu i Radnički dom. Žandari su bezuspješno pokušali da spriječe zauzimanje elektrane, a potom je Direkcija rudnika pokušala da pokrene voz od Ljubije ka Prijedoru, pa je grupa radnika u Donjoj Ljubiji rasturila skretnicu i pokidala prugu.[24]
Pošto su organizatori štrajka bili članovi KPJ i aktivisti Ujedinjenih radničkih sindikata, u Ljubiju je od strane Mjesnog komiteta KPJ za Banju Luku, kao pomoć štrajkačima bio upućen Branko Babič.[24] Iako se Mladen tokom štrajka javno držao po strani, on je davao veliku podršku štrajkačima. Zajedno sa ostalim članovima KPJ, učestvovao je u pripremanju i organizovanju štrajka.[26]
Branko Babić je po dolasku u Ljubiju nekoliko dana boravio u kući Mladena Stojanovića u Prijedoru. Kako bi što prije slomili štrajk, vlasti su proglasile opsadno stanje u Ljubiji, a nekoliko sindikalnih funkcionera protjerali iz Ljubije. Rudari su na ove represalije odgovorili time što su se svi povukli u selo Briševo. Tada se pojavio problem ishrane štrajkača, pa su im u pomoć pružile sindikalne organizacije iz Drvara i Lješljana. Ubrzo su se u akciju pomoći rudarima uključili i seljaci Prijedorskog sreza, koji su donosili hranu štrajkačima. Ovo je bila direktno Mladenova zasluga, jer je on imao najveći uticaj na narod Prijedorskog sreza, koji je podršku štrajkačima dao kada je čuo da ih podržava Mladen.[24]
Početkom septembra, nakon 37 dana, štrajk je bio sa uspjehom okončan. Odmah potom u Radetića gaju, u blizini Prijedora, bio je održan sastanak partijske ćelije KPJ. Na ovom sastanku, kome je prisustvovao i Branko Babič, analiziran je štrajk rudara i odlučeno da se dr Mladen Stojanović primi u članstvo Komunističke partije Jugoslavije. Ovu odluku Mladenu su saopštili Branko Babič i sekretar partijske ćelije Tone Vikić.[27] Nakon završetka štrajka, Mladen se, kao i ostali komunisti, našao pod prismotrom policije. Postojali su planovi i da bude interniran u neki od koncentracionih logora za političke zatvorenike, koje je formirala Vlada Cvetković—Maček. Bio je uhapšen i odveden u Beograd, odakle je ubrzo vraćen u Prijedor, jer su vlasti shvatile da bi im to naškodilo, zbog velike popularnosti i poštovanja, koju je Mladen uživao među narodom Kozare, ali i čitave Bosanske Krajine.[26]
Uoči napada Sila osovine na Kraljevinu Jugoslaviju, aprila 1941. godine, Mladen Stojanović je dobio svoj ratni raspored — bio je kao ljekar raspoređen u jedan pješadijski bataljon, stacioniran u Banjoj Luci. U toku kratkotrajnog Aprilskog rata, sa ovim bataljonom je proveo nekoliko dana u odstupanju ka Dalmaciji. Usljed opšte neorganizovanosti Jugoslovenske vojske, bataljon je bio razoružan bez ijednog ispaljenog metka. Nakon kapitulacije, Mladen je savjetovao vojnike da se ne predaju, već da uzimaju oružje i odlaze kućama.[28]
Uspjevši da izbjegne zarobljavanje, Mladen se vratio u Prijedor, u kome je ubrzo bila formirana okupaciono-kvislinška vlast. Ustaše su znale da je doktor Mladen izuzetno poznat i poštovan među građanima Prijedora i okoline, pa ga nisu odmah uhapsile, ali su ga odmah po povratku iz rata stavile pod danonoćnu prismotru. Da ga ne bi uhapsili sa ostalim taocima, ucijenili su ga sa 100.000 dinara, koje im je morao dati. Uprkos tome, sloboda nije dugo trajala. Nakon napada na Sovjetski Savez, 22. juna 1941. godine, otpočela su masovna hapšenja — najprije svih za koje se znalo ili sumnjalo da su članovi ilegalne Komunističke partije ili njihovi simpatizeri. Zajedno sa grupom prijedorskih komunista, bio je uhapšen i Mladen. Njih oko četrdesetak uhapšenih bilo je smješteno u zgradi bivše Stručne škole — na spratu u jednoj omanjoj prostoriji su bili smješteni Mladen i gostioničar Brane Vujasinović, a u drugoj većoj prostoriji ostali taoci.[28]
Zatvorski režim u bivšoj zgradi škole nije bio previše strog. Stražu su čuvali domobrani — uglavnom prisilno mobilisani mladići iz Zagorja, koji nisu puno marili za politiku. Zatvorenici su obilno koristili ove mogućnosti pa su Mladen i Brane slobodno odlazili u grupnu sobu, gdje su bili ostali taoci. Uža grupa zatvorenika okupljala se kod Mladena u sobi i tamo su diskutovali o političkoj situaciji, a Mladen je povremeno držao i predavanja o marksizmu. Skoro svi zatvorenici su bili vezani za Mladena i njegov autoritet i očekivali da će im on pomoći da pobjegnu iz zatvora. Mladen je uspio i da pridobije simpatije stražara-domobrana, kojima je govorio o namjerama ustaškog režima. Tokom vremena uspjeli su da se povežu i sa partijskom organizacijom KPJ u Prijedoru, od koje su saznali da je većina članova KPJ i SKOJ-a iz Banje Luke, Prijedora, Bosanskog Novog, Bosanske Dubice i Bosanske Gradiške uspjela da izbjegne hapšenje i da se sklonila u Potkozarje. Bili su obaviješteni i da partijska organizacija priprema njihovo oslobađanje iz zatvora, ali da pripreme idu teško, jer je zgrada bila dobro čuvana spolja.[29]
U zatvoru su primili i prve vijesti o ustaškim pokoljima nad srpskim stanovništvom u Prijedoru i okolini. Noću su čuli i pucnje, koji su dopirali sa Kozare. Kroz prozore je sa Kozare dopirao miris paljevine, a noću su vidjeli i plamen popaljenih sela koji se dizao u nebo. Sve ovo je u Mladenu budilo želju da što prije pobjegne iz zatvora i pokrene otpor ustašama. Jedne večeri, 17. jula, Mladen je zapalio slamu u svojoj ćeliji i tako izazvao požar. Kada je dim počeo da izlazi u hodnik stražari su se uspaničili i otvorili vrata ćelije. Usljed zabune koje je zavladala, među uplašenim stražarima, Mladen je uspio da pobjegne sa sprata i potom iskoči kroz prozor u prizemlju. Nakon bjekstva, došao je do obale Sane, a potom se uputio ka Gomjenici. Tu je zakucao na vrata jedne kuće, gdje ga je domaćin Mirko Sredić primio, a u zoru ga poveo ka selu Orlovači. Tamo se povezao sa partijskom organizacijom, pa je u pratnji Vaskrsije Marića[n 10] i Radeta Bašića, pošao na Kozaru.[29]
Ide Mladen, vodi partizane,
razveo ih na sve četiri strane.
Koliko je na Kozari grana,
još je više mladih partizana.
Oj, Kozaro, oj zelena pločo,
u tebi je Mladen borbu poč’o…
On nam, braćo, umro nije,
ime mu se pjesmom vije.
Vedro nebo, zora plava,
sad u slavi Mladen spava…
— dio iz pjesme „Ide Mladen, vodi partizane”, [31]
Nakon bjekstva iz zatvora, Mladen Stojanović je 19. jula 1941. godine stigao na Kozaru. Vijest o njegovom dolasku se brzo pronijela planinom, pa su u partizanski logor na Rajlića kosi počele da pristižu grupe seljaka iz Palančišta, Božića, Jelovca i Knežpolja. Mladen je seljacima objašnjavao ciljeve borbe i pozvao ih da pomognu ustanak i ustanicima daju oružje ukoliko ga imaju. U isto vrijeme, 21. jula Ustaški stožer za Bosansku Hrvatsku iz Banje Luke je svim potčinjenim kotarskim oblastima uputio poternicu za doktorom Mladenom.[32]
U selu Gornji i Donji Orlovci, kod Prijedora, 25. jula 1941. održano je partijsko savjetovanje, na kome su pripreme za ustanak ušle u završnu fazu. Savjetovanjem je rukovodio Đuro Pucar Stari, sekretar Oblasnog komiteta KPJ za Bosansku Krajinu i on je povjerenicima za Prijedor, Bosanski Novi i Bosansku Krupu prenio direktivu CK KPJ za dizanje ustanka i razradio plan prvih akcija. Na kraju savjetovanja su imenovani sreski vojni štabovi, a formiran je i regionalni štab za čitavu Kozaru, na čije su čelo imenovani Mladen Stojanović i Osman Karabegović.[32]
Nakon savjetovanja, Mladen i Osman su svoj Štab smjestili u zaseoku Banovići, u selu Malo Palančište. Odatle su održavali vezu sa svim okolnim mjestima. Ubrzo je bio izvršen i napad na opštinu u Velikom Palančištu i oslobođeni zatvoreni taoci. Ustaničke snage na Kozari bile su slabo naoružane, pa je samo dio boraca imao oružje, dok su ostali ustanici u napad išli „naoružani” — roguljama, sjekirama i dr. Prvi uspjesi ustanika na Kozari brzo su se pročuli po cijeloj Bosanskoj Krajini.[32]
U selu Marinima, kod Prijedora, 3. avgusta 1941. godine održan je veliki narodni zbor, kome su prisustvovali i borci sa prijedorskog sektora. Na zboru su govorili Mladen i Osman i narodu objašnjavali ciljeve i politiku Narodnooslobodilačkog pokreta (NOP) i posebno naglašavali značaj bratstva i jedinstva. Potom je Mladen obišao selo Gornju Dragotinju. Ljudi su mu beskrajno vjerovali, cijenili ga i poštovali, masovno su se odazivali njegovom pozivu i bez oklijevanja prihvatali liniju Narodnooslobodilačkog pokreta. Svi događaji koji su se odvijali pod Kozarom, nikako se ne mogu odvojiti od Mladenovog imena.[33]
U selu Međuvođu, kod Bosanske Dubice, 15. avgusta 1941. pod Mladenovim rukovodstvom je bilo održano savjetovanje dvadesetak rukovodilaca ustanka u srezovima Prijedor, Bosanski Novi i Bosanska Dubica. Na savjetovanju je pretreseno stanje u odredima i rezultati prvih borbi; kritikovana je taktika frontova i nevršenje diverzija, a na kraju je formirano jedinstveno rukovodstvo — Štab Druge (kozarske) partizanske čete za Bosansku Krajinu. Za komandanta ove jedinice bio je imenovan Mladen, a za političkog komesara Osman Karabegović.[33]
Svega nekoliko dana nakon savjetovanja, otpočela je prva okupatorsko-kvislinška ofanziva na Kozaru. Tada je došlo do prvih problema među ustaničkim snagama, jer se dio kolebljivih seljaka iz Palančišta, Božića i Garevaca poslije prvih granata uplašio i razbježao. Mladen se tada sa grupom naoružanih boraca povukao dublje u Kozaru i preko Vitlovske i Mrakovice došao do vrha Lisine. Tamo su se ulogorili u šumskoj kolibi Rade Vučkovca, gdje su izvjesno vrijeme boravili i uglavnom radili na vojničkoj i političkoj obuci. Neprijateljske snage, uglavnom sačinjene od domobrana, zazirale su od šume, pa su ofanzivu usmjerili prema putu Prijedor—Dubica, a zatim se povukle u pravcu Knežice.[33]
On je najopasniji vođa pobunjenika, jer je najinteligentniji (od svih ostalih), predvodi najveću i najjaču grupu pobunjenika, vrlo je oprezan, a napadaje priprema i izvodi sa puno sistema.[34]
– Iz Ustaške poternice za vođom partizanskih ustanika na Kozari, Doktorom Mladenom
Nakon ofanzive, 10. septembra je na vrhu Lisini, na Kozari, održano vojno-političko savjetovanje, na kome je razmotrena situacija i izvršena reorganizacija partizanskih snaga. Pošto je napuštena taktika držanja frontova, reorganizovani su tadašnji odredi i umjesto pet odreda formiran je jedan Kozarački partizanski odred,[n 11] koji su sačinjavale tri čete — Prijedorska, Dubička i Novsko-lješljanska. U toku oktobra i novembra bile su formirane još četiri čete. Komandu nad odredom zadržao je raniji Štab na čelu sa Mladenom Stojanovićem i Osmanom Karabegovićem. Na ovaj način se u potpunosti prešlo na partizanski način ratovanja.[36]
Nakon reorganizacije, partizanske snage na Kozari su pod Mladenovom komandom izvele niz uspješnih akcija. Sa borcima Prve prijedorske čete, 23. oktobra uništio je neprijateljsku posadu u selu Gornji Podgradci. Tom prilikom bilo je zapaljeno i skladište rezane građe, od koje su pravljeni željeznički pragovi, koji je trebalo da služe okupatoru. U borbi je bilo zarobljeno dosta ustaša i domobrana. Sve zarobljene ustaše su bile izvedene pred narodni sud i strijeljane, a zarobljenim domobranima je Mladen održao govor o ciljevima Narodnooslobodilačkog pokreta i bratstvu i jedinstvu, a zatim su ih partizanske patrole ispratile preko Kozare, sve do rijeke Une, odakle su se prebacili u Hrvatsku. Nekoliko dana kasnije, 1. novembra 1941. godine, Kotarska oblast iz Bosanske Gradiške je o ovom napadu izvijestila Ustaško redarstvo u Zagrebu, u kome se između ostalog navodi — „U ovoj bandi koja je izvršila napad na Gornje Podgradce bio je zapovjednik dr Stojanović iz Prijedora”.[19]
Uspjeh u Podgradicama bio je partizanima podstrek za nove akcije koje su izveli u narednom periodu. Polovinom novembra je bila razoružana posada željezničke stanice Brezičani, na pruzi Prijedor—Bosanski Novi, a nekoliko dana kasnije spaljena pilana kod Kozarca i porušeno pet mostova na putu Kozarac—Mrakovica.[37] Sve češće akcije partizana na Kozari i okolini, bile su povod okupatoru i vlastima Nezavisne Države Hrvatske (NDH) da krajem novembra pokrenu novu ofanzivu na Kozaru. Radi „čišćenja Kozare” bile su angažovane znatne okupatorsko—kvislinške snage — ojačani domobranski Peti i Jedanaesti pješadijski puk, njemački 269. legionarski puk i manji dijelovi ustaške Crne legije, žandarma i njemačke 718. pešadijske divizije ukupne jačine oko 19.000 vojnika.[38] Pošto su partizanske snage, zahvaljujući pokretljivosti i dobrom poznavanju terena, uspjele da se neprijatelju prebace iza leđa, okupator je prokrstario čitavu Kozaru bez uspjeha. Nakon tri dana, akcija je bila obustavljena, a na Kozari je ostavljeno nekoliko manjih posada. Tokom ove operacije, okupatorsko-kvislinške snage su vršile represalije nad stanovništvom i pobile oko 200 seljaka.[39]
Tokom ofanzive, a i neposredno nakon njenog neuspjelog završetka, neprijateljska propaganda je širila lažnu vijest „kako je tokom ofanzive uhvaćen i ubijen Mladen Stojanović i kako su partizani pretrpjeli teške gubitke”. Neprijatelj je bio svjestan činjenice da je narodu Kozare Mladenovo ime simbol borbe i otpora, pa se odlučio za ovakav potez kako bih pokolebao ljude da pomažu partizane. Kako bih suzbio neprijateljsku propagandu o uništenju partizana Mladen se odlučio da izvrši napad na neprijateljsku posadu koja se nakon ofanzive zadržala na Mrakovici. Posada iz sastava Druge bojne 11. pješadijske domobranske pukovnije bila je jačine oko 800 vojnika i razmjestila se po planinskim vilama, koje su prije rata pripadale dobrostojećim Prijedorčanima. Na vrhu Mrakovice su utvrdili kružnu odbranu, a preko dana su kontrolisali teren, naročito pravce prema pruzi Kozarac—Prijedor.[40]
Mladen je smatrao da „na Kozari ne mogu da budu dva gospodara, već samo partizani” i pripremio je akciju napada na posadu na Mrakovici. U rano jutro 5. decembra 1941. godine, pet četa Drugog krajiškog partizanskog odreda, pod komandom Mladena Stojanovića i njegovog zamjenika Josipa Mažara Šoše, otpočele su silovit napad. Najprije su bez pucnjave likvidirali isturene straže, a potom je otpočeo sinhronizovani juriš svih četa. Nakon nekoliko časova teške borbe, neprijateljska posada je bila u potpunosti likvidirana. Bila je ovo velika partizanska pobjeda u kojoj je poginulo 78, ranjeno preko 100, a zarobljeno 92 neprijateljskih vojnika. Zaplijenjena je i znatna količina naoružanja — 155 pušaka, 12 puškomitraljeza, šest teških mitraljeza, četiri teška minobacača, 120 granata za minobacače, dosta municije i druge opreme. U borbi je poginulo svega nekoliko partizana, među kojima i Dragoje Miljatović.[41]
Pobjeda na Mrakovici brzo je odjeknula čitavom Bosanskom Krajinom, ali i drugim ustaničkim krajevima — Baniji, Kordunu, Slavoniji, istočnoj Bosni i dr. Kozara je tada postala simbol nepobjedivosti, a priče o herojstvu kozaračkih partizana prenosili su i zarobljeni, pa pušteni, domobranski vojnici, koji su na taj način nesvjesno vršili demoralizaciju oružanih snaga NDH.[n 12] Ubrzo nakon borbe na Mrakovici, Zapovedništvo Banjalučkog zdruga je raspisalo nagradu za „najistaknutijim i najsposobnijim vođama partizana” na terenu Bosanske Krajine, među kojima se ime dr Mladena Stojanovića nalazilo na prvom mjestu.[38]
Jedna od posljednjih akcija u kojoj je Drugi krajiški partizanski odred predvodio doktor Mladen bio je napad na neprijateljsko uporište u školi u Turjaku, 16. decembra 1941. godine. Četiri čete Drugog krajiškog odreda su u silnom jurišu potpuno razbili neprijatelja — domobransko-žandarske snage, koje su pružile jak otpor. U ovoj borbi je bilo zarobljeno 40 vojnika i oficira, a zaplijenjena je i znatna količina naoružanja. Ova pobjeda je snažno odjeknula među narodom bosanskogradiškog sreza i naglo je porastao priliv boraca iz ovog kraja. Nakon Turjaka, partizani su krenuli na područje ka Orahovi i Bistrici, koji se prostiru na obroncima Kozare uz desnu obalu Save. Oslobođenje opštine Orahova, u kojoj je živjelo pretežno muslimansko stanovništvo bilo je politički veoma značajno. Do dirljivog susreta partizana i muslimanskih seljaka u Orahovi došlo je 28. decembra 1941. godine.[42]
Na vrhu Lisini na Kozari, 21. decembra 1941. godine održano je partijsko savjetovanje kome su prisustvovali članovi Okružnog komiteta KPJ i Okružnog komiteta SKOJ-a za Kozaru, komandanti i politički komesari partizanskih četa i politički aktivisti sa terena. Savjetovanjem je rukovodio Đuro Pucar Stari, član Pokrajinskog komiteta KPJ za Bosnu i Hercegovinu. Mladen Stojanović je na ovom savjetovanju podnio Referat o dotadašnjim borbama na Kozari, a nakon diskusije Đuro Pucar je konstatovao da je Kozarački partizanski odred najorganizovaniji i najsređeniji partizanski odred u Bosanskoj Krajini. Odred je u to vrijeme imao preko 1.000 boraca i raspolagao je znatnim naoružanjem.[43]
Da je Mladen Stojanović bio jedan od najsposobnijih partizanskih komandanata znale su dobro i ustaše, što se može vidjeti iz izvještaja glavnostožernog bojnika izvjesnog Petrovića Zapovjedništvu Drugog domobranskog zbornog područja:
Dr Mladen Stojanović, liječnik iz Prijedora, koji je vođa pobunjenika u Kozari pl. — istaknuti je komunista i cijeli njegov pokret je na komunističkoj bazi, iako je privukao k sebi i priličan broj seljaka iz okolnih mjesta. Organizovao je oružanu snagu od oko 5.000 pušaka sa oko 100 strojnica i 4 bacača mina.
Kad vrši napadaj na neki dio naših snaga, prikupi najveći dio svojih snaga na tom mjestu i pred zoru iznenada napadaju sa svih strana. Kada zarobe izvjestan broj domobrana, redovno im drži komunističko-propagandistički govor, ponudi ih hranom i cigaretama, previje im rane (ako ih imadu) i potom pusti kućama. Ubijenima uzmu dokumente i novac, sve spakuju i pošalju njihovim kućama. Na taj način toliko utiču na moral vojnika, da su ovi neupotrebljivi i ubuduće za akciju protiv pobunjenika.
On je najopasniji vođa pobunjenika, jer je najinteligentnije (od svih ostalih), predvodi najveću i najjaču grupu pobunjenika, vrlo je oprezan, a napadaje priprema i izvodi sa puno sistema.[44]
Ubrzo nakon partijskog savjetovanja na Kozari, januara 1942. godine, Mladen Stojanović je po naređenju Glavnog štaba NOP odreda Bosne i Hercegovine raspoređen na novu dužnost i premješten u Podgrmeč. Njegov zadatak kao delegata Glavnog štaba bio je da pomogne savjetima, da ispravi greške koje su učinjene u borbama, da podigne moral i poveže čvršće jedinice Prvog i Drugog krajiškog partizanskog odreda. Odmah po dolasku na novi teren, Mladen je obišao jedinice Prvog krajiškog odreda, u kojima se osjećao četnički uticaj. Mladen je borcima prenosio iskustva sa Kozare, ali je i istupao oštro kritikujući slabi moral. U nekim četama ovog odreda bilo je vrlo malo boraca sa zvijezdom petokrakom na kapi, pa se dešavalo da borci u toku Mladenovog govora skidaju sa kapa razna obilježja i potom prišivaju zvijezde.[45]
Pored obilaska partizanskih četa, Mladen je istovremeno obilazio i sela po Grmeču i organizovao zborove — u Lušci Palanci, Majkić Japri, Velikoj Rujiškoj, Čađavici, Gornjim Petrovićima, Velikoj Jasenici, Gornjoj Suvaji, Velikom Radiću, Jelašinovcima, Hašanima, Dubrovik i dr. Ovi zborovi bili su velika narodna slavlja, a narod je sa velikom pažnjom i oduševljenjem slušao riječi doktora Mladena.[45] Dolaskom u Podgrmeč doktor Mladen je tada upoznao mladog pjesnika i borca Branka Ćopića, koga je savjetovao da kada piše borbenu poeziju, piše i o seljačkoj borbi.[46] O dolasku Mladena Stojanovića u Podgrmeč, Ćopić je kasnije zapisao — „čim je prešao Sanu i stupio u Podgrmečko tlo dočekala ga je šuma barjaka i nepregledna masa seljaka i omladine”. Takođe, dolaskom u Podgrmeč sreo je i svog starog poznanika sa studija iz Beča Monija Levija, koji je bio zamjenik političkog komesara Prvog krajiškog odreda.[19]
Nakon obilaska partizanskih jedinica u Podgrmeču, Mladen je 22. januara u Štabu prvog krajiškog odreda održao vojno-političku konferenciju za sve rukovodioce partizanskih četa i partijske radnike sa terena, na kome je pretresen cjelokupan rad, razjašnjena mnoga nejasna pitanja i izvršena reorganizacija odreda. Dolaskom na ovaj teren, Mladen je tijesno sarađivao sa Šefketom Maglajlićem, koji je bio sekretar Okružnog komiteta KPJ za Podgrmeč. Nakon savjetovanja, Mladen je nastavio sa obilaženjem naroda i držanjem zborova u okolini Bihaća i Bosanskog Petrovca. U selu Veliki Radić obišao je Treći bataljon i održao konferenciju, kojoj je prisustvovala i omladina iz Like. Potom je obišao sela Lipu i Prkose, gdje je izvršena smotra partizanskih jedinica. Posljednji zbor održao je u selu Bjelaju, gdje je izvršena smotra Vrtočko-bjelajske partizanske čete i potom održan narodni zbor. Ovom zboru prisustvovalo je oko 600 ljudi, a naročito omladine, koja je došla iz Medenog Polja.[45]
Početkom 1942. godine, teren Krupe, Sane i Novske bio je posebno izložen italijanskom propagandom, koja se širila iz Like, preko Srba i Donjeg Lapca, jer su tamo Italijani uspjeli da oko sebe okupe veliki dio ustanika i stvore četničke pukove — „Gavrilo Princip” i „Kralj Petar ”. Veliku ulogu u sprečavanju italijanske propagande imao je doktor Mladen, koji je obilazio narod i tumačio mu ciljeve Narodnooslobodilačkog pokreta (NOP). Tokom njegovog boravka na terenu Podgrmeča, posjetila ga je i grupa rukovodilaca NOP-a iz Like i tražila od njega da pređe Unu da bi ga tamo vidio narod Like, koji je još ranije čuo legende o njemu.[45]
U oslobođenom Skender Vakufu, od 21. do 23. februara 1942. godine održana je Prva oblasna konferencija KPJ za Bosansku Krajinu, koju je organizovao Đuro Pucar Stari, sekretar OK KPJ za Bosansku Krajinu i član PK KPJ za Bosnu i Hercegovinu. Konferenciji su prisustvovali predstavnici okružnih, sreskih i mjesnih partijskih organizacija, komandanti i politički komesari partizanskih odreda, bataljona, četa, partijski radnici sa terena i dr. Konferencija je imala veliki značaj jer je na njoj analiziran cjelokupan rad KPJ i SKOJ-a od početka ustanka u Bosanskoj Krajini, a tokom Konferencije su date i direktive za dalje jačanje i učvršćivanje partizanskih jedinica, za proširivanje baze ustanka masovnim uključivanjem muslimanskih masa u NOP, pooštrena je borba protiv šovinizma i četničke izdaje i dr. Na Konferenciji su prenijeti zaključci sa Pokrajinskog savetovanja u Ivančićima i formiran novi Operativni štab NOP i DV za Bosansku Krajinu. Mladen je na Konferenciji, zajedno sa Đurom Pucarom i Osmanom Karabegovićem, bio izabran u Predsjedništvo, a potom je imenovan za načelnika novoformiranog Operativnog štaba,[n 13] čiji je komandant bio Kosta Nađ. Učesnicima Konferencije Mladen se obratio i govorio im o nepobjedivosti Sovjetskog Saveza, o Borodinskoj bitki i Kutuzovu, o Oktobarskoj revoluciji i proslavljenim junacima Parhomenku i Čapajevu.[48]
Ubrzo nakon Konferencije, Mladen je sa Kozarskom proleterskom četom krenuo u pravcu srednje Bosne, sa ciljem da pomogne Četvrtom krajiškom partizanskom odredu. Ovaj odred nalazio se u teškom stanju, jer su njegove čete preživljavale ozbiljnu krizu — stalno su se osipale i tokom učestalih pučeva preuzimane od četnika. U pratnji kozaračkih proletera, Mladen je sa Kostom Nađem i Dankom Mitrovim 5. marta stigao u selo Lipovac, kod Čelinca, gdje se nalazila četa predratnog učitelja Laze Tešanovića, tada još uvek u sastavu partizanskih snaga. Računajući da ne idu na neprijateljsku teritoriju, kozarački borci su marševali u koloni s pjesmom sve do osnovne škole, gdje se nalazio Tešanovićev štab. Kada su se približili školi, Tešanović je iz zasjede naredio paljbu. Uhvaćeni na snježnoj prtini i obasuti snažnom puščanom vatrom partizani su bili teško pogođeni. Na licu mjesta je stradalo dvanaest boraca, a još dvojica su kasnije preminula od zadobijenih rana.[n 14] Među ranjenim borcima bio je i doktor Mladen, koji je bio teže ranjen u glavu. Poslije prvotnog iznenađenja, partizani su u višečasovnoj borbi uspjeli da odbiju četnički napad. Nakon borbe, partizani su pokupili svoje mrtve i odnijeli ih u selo Lipovac, gdje su ih sahranili, dok su ranjene prenijeli u Gornju Jošavku, gdje se nalazila partizanska bolnica. Vijest o Mladenovom ranjavanju brzo se pronjela po čitavoj Bosanskoj Krajini, a posebno na Kozari, gdje je izazvala ogorčenje naroda.[50]
Selo Gornja Jošavka, kod Čelinca, bilo je tada centar partizanske teritorije u srednjoj Bosni. Tu se nalazio Štab Četvrtog krajiškog odreda, dio Operativnog štaba NOV i DV za Bosansku Krajinu, Okružni komitet KPJ za srednju Bosnu i partizanska bolnica, kojom je rukovodila dr Danica Perović, ljekarka iz Banje Luke. Bolnica je bila smještena u zgradi osnovne škole i tu su se nalazili ranjeni borci četa Četvrtog krajiškog odreda, kao i nekoliko ranjenika iz Krajiškog proleterskog bataljona.[51] Ranjeni Mladen Stojanović je u bolnicu donesen u veoma teškom stanju. Doktorka Perović se za hiruršku intervenciju odlučila tek idućeg dana, kada je vidjela da ranjenik pokazuje znake života i da ima dovoljno snage da izdrži operaciju.[52] Nakon pružene medicinske pomoći, doktor Mladen se nalazio u bolnici, a kada se malo oporavio, sredinom marta, radi sigurnosti je bio prebačen u kuću Danila Vukovića, u Donjoj Jošavki. Svakodnevu brigu o Mladenu vodila je doktorka Danica. Nekoliko dana prije ubistva, Mladena su posjetili Kosta Nađ i Lepa Perović, koja je bila Daničina rođena sestra.[51]
Situacija na području Manjače i srednje Bosne bila je veoma teška za Narodnooslobodilački pokret, jer u to vreme dolazi do niza četničkih pučeva unutra partizanskih jedinica. Partizanske čete u sastavu Četvrtog krajiškog odreda posebno su bile pogođene ovom krizom. Tokom februara i marta, četnici su uspjeli da ostvare uticaj na sve čete Četvrtog odreda, izuzev Crnovrške čete. Za to vrijeme Štab Četvrtog odreda i Okružni komitet KPJ su se oslanjali na Krajiški proleterski bataljon, s kojim su pokušali da spasu situaciju. Oni su u partizanske čete, koje su potpale pod četničku propagandu, slali pouzdane borce koji su preuzimali dužnosti političkih komesara da ožive politički rad i suzbiju četničku propagandu. Ovo se pokazalo kao nedovoljno jer je većina ovih boraca bila pobijena, uglavnom na spavanju.[50]
_s_grupom_četnika_u_Jošavci_(1942).jpg)
Glavni četnički zaverenici u ovom kraju bili su se Lazar Tešanović, Uroš Drenović i Rade Radić, koji su imali komandne položaje unutar jedinica NOVJ. Na Radeta Radića, niko od partizana nije sumnjao, posebno jer mu je sin Braco poginuo u partizanima.[n 15] Radić je bio član Štaba Četvrtog krajiškog odreda, a istovremeno je održavao kontakt sa Tešanovićem i pripremao četnički puč.[50] Puč u Četvrtom krajiškom odredu, odnosno njegovoj Jošavskoj četi, Radić je pripremao duže vrijeme, okupljajući oko sebe pročetnički raspoložene ljude. Za izvršenje puča odabrao je pogodan trenutak — noć između 31. marta i 1. aprila, jer je glavnina odreda zajedno sa Krajiškim proleterskim bataljonom otišla na položaj u pravcu Teslića. Na sastanku Štaba odreda, održanom 30. marta u Gornjoj Jošavki, Rade Radić je od komandanta odreda Danka Mitrova dobio zadatak da ostane u selu i sa Jošavskom četom brani oslobođenu teritoriju i bolnicu, u slučaju osovinskog napada iz pravca Banje Luke.[51]
Na dan 31. marta Rade Radić je prema unaprijed pripremljenom planu, odmah po odlasku glavnine Odreda, počeo da okuplja svoje poverljive ljude. Uveče se ispred njegove kuće okupilo njih oko 60 i Rade im je održao govor u kome ih je pozvao da napuste partizane i pridruže se četnicima. Potom su se razdijelili u nekoliko grupa — prva grupa je imala zadatak da likvidira bolnicu, druga da razoruža zaštitnicu Štaba odreda, a treća je bila upućena u Donju Jošavku, u kuću gdje je ležao doktor Mladen.[51] U partizanskoj bolnici, četnici-pučisti su ubili oko 20 ranjenika, dok su njih nekoliko pustili da pobjegnu. U toku puča je bio ubijen i Rajko Bosnić, sekretar Okružnog komiteta KPJ za srednju Bosnu, kao i još nekoliko partizanskih boraca.[54]
Grupa od pet četnika-pučista koju su predvodili Ljubo Vasilić i Dragutin Antonić Dragica upala je u kuću Danila Vukovića, u Donjoj Jošavki, i razoružala ranjenog doktora Mladena. Oduzeli su mu pištolj i pušku iako Mladen, koji je bio teško ranjen, nije ni mogao upotrijebiti to oružje. Dok su se oni nalazili u kući, prema Donjoj Jošavci se uputio Milan Ličina, sekretar Operativnog štaba za Bosansku Krajinu. On je odmah po dolasku ispred kuće pripucao, ali ga je ubila četnička straža, koja se nalazila u zasjedi. U međuvremenu su ispred kuće stigle saonice na koje je trebalo da bude stavljen doktor Mladen i odveden u šumu iznad kuće Danila Vukovića. Zbog velike popularnosti koju je Mladen Stojanović imao u narodu Bosanske Krajine, Dragica Antonić se pokolebao i odbio da ubije Mladena, nakon čega su se ostali četnici razišli, a on je u kući Vukovića ostao do jutra, a potom i on otišao.[51]
Sljedeće noći, između 1. i 2. aprila 1942. godine, u kuću Danila Vukovića je upala nova grupa četnika koju je predvodio Stanko Vrhovac, iz sela Kokora. Saopštili su da Mladena moraju da vode u komandu i naredili doktorki Perović da ga spremi. Ona se tome usprotivila jer je Mladen bio teški ranjenik, pa su Mladena u ćebetu odneli do potoka Mlinska Rijeka, gdje su ga ubili. Potom su se vratili po doktorku Danicu Perović i poveli je u selo Milosavce, gdje se zajedno sa Nadom Mažar nalazila u zarobljeništvu.[51]
Smrt Mladena Stojanovića tužno je odjeknula čitavom Bosanskom Krajinom, a posebno njegovom Kozarom. Drugi krajiški partizanski odred, koji je formirao septembra 1941, tada je imao oko 3.500 ljudi pod oružjem i bio je jedan od najjačih partizanskih odreda u čitavoj Jugoslaviji. U znak sjećanja na legendarnog doktora Mladena, pokretača ustanka na Kozari, 19. aprila 1942. ovaj Odred dobio je naziv Drugi krajiški partizanski odred „Dr Mladen Stojanović”.[55] Za zasluge tokom Narodnooslobodilačkog rata, ovaj Odred je predsjednik SFRJ Josip Broz Tito 10. septembra 1972. odlikovao Ordenom narodnog heroja. Istog dana predsjednik Tito je na Mrakovici, na Kozari, otkrio monumentalni spomenik Revoluciji, rad vajara Dušana Džamonje, koji je posvećen borbi naroda Kozare.[56]
Svega nekoliko mjeseci nakon pogibije, 7. avgusta 1942. godine, Vrhovni štab NOP i DVJ je, na prijedlog Operativnog štaba NOP i DV za Bosansku Krajinu, proglasio doktora Mladena za narodnog heroja.[55] U „Biltenu Vrhovnog štaba” br. 17—19 o proglašenju Mladena Stojanovića za narodnog heroja piše:
Na predlog Operativnog štaba NOP i DV za Bosansku Krajinu, Vrhovni štab NOP i DVJ dodjeljuje naziv narodnog heroja drugu Mladenu Stojanoviću, načelniku Operativnog štaba za Bosansku Krajinu, koji je od izdajničke četničke ruke zaklan u selu Jošavci, gdje je ranjen ležao. Drug Mladen je od prvog dana ustanka vrijedno radio na organizovanju partizanskih odreda, a posebno Kozare. Njegovo ime je poznato širom Krajine kao ime vrijednog i neustrašivog borca za narodno oslobođenje.[57]
Doktor Mladen Stojanović bio je i ostao legendarna ličnost za Kozarčane, Prijedorčane i Krajišnike — kao simbol ljubavi i brige za čovjeka, heroj snage epa. Među narodnim herojima Bosanske Krajine Mladen Stojanović zauzima posebno mjesto, jer je on legendarni junak ne samo u Bosanskoj Krajini nego i u čitavoj bivšoj Jugoslaviji. U vrijeme kolonizacije Vojvodine, 1946. u selo Bukin, kod Bačke Palanke naseljeni su kolonisti iz Bosanske Krajine, a ovo mjesto je tim povodom preimenovano u Mladenovo.
Mladenov saborac general Rade Bašić je 1969. napisao knjigu o njegovom životu, a potom i scenario za film Doktor Mladen, snimljen 1975. godine u režiji Midhata Mutapdžića. Lik Mladena Stojanovića u filmu tumačio je glumac Ljuba Tadić, koji je za ovu ulogu dobio Zlatnu arenu na festivalu u Puli.
Mnoge ulice, škole, domovi zdravlja i druge ustanove širom bivše Jugoslavije nosile su ime Mladena Stojanovića. U Srbiji čak 41 ulica nosi njegovo ime. Među mjestima sa ulicom doktora Mladena uglavnom dominiraju mjesta iz Vojvodine, a neka od njih su — Beograd, Novi Sad, Niš, Kragujevac, Apatin, Vrbas, Zrenjanin, Kikinda, Kula, Ruma, Požarevac, Smederevska Palanka i dr.[58] Takođe, ulice sa imenom Mladena Stojanovića postoje i u Bosni i Hercegovini, uglavnom u Republici Srpskoj, a neka od mjesta sa ovom ulicom su — Banja Luka, Prijedor, Gradiška, Čelinac i dr.
Takođe, ime Mladena Stojanovića nose:
Godine 2007. u Prijedoru je u porodičnoj kući porodice Stojanović otvorena Spomen kuća porodice Stojanović, koja se nalazi u okviru Muzeja Kozare.[64]
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
