From Wikipedia, the free encyclopedia
Il term globalisaziun designescha il fatg ch’ils entretschaments internaziunals s’augmentan en blers secturs (economia, politica, cultura, ambient, communicaziun), e quai sco process cumplessiv che cumpiglia individis, societads, instituziuns e stadis.
La noziun è probablamain sa furmada ils onns 1960.[1] Dapi ils onns 1980 vegn ella duvrada vastamain en tut il mund, quai che sa mussa tranter auter en quai ch’ella cumpara dapi lura en il titel da numerus cudeschs.[2]
Sco motivs essenzials dal process da globalisaziun valan:
Sco precursur da la globalisaziun vala il colonialissem da blers stadis europeics. Quel ha cumenzà cun la scuverta da novas vias maritimas e da novs pajais. Ils acturs principals han furmà sur tschientaners il Portugal e la Spagna. Suenter la sconfitta da Napoleun è l’Engalterra daventada la pli impurtanta pussanza maritima dal mund (British Empire). Ca. dal 1880 fin il 1914 han blers stadis europeics empruvà da dumagnar pajais e colonias sut lur influenza (fasa centrala da l’imperialissem). Il Giapun ha empruvà da far quai fin il 1945.
Suenter la Segunda Guerra mundiala ha cumenzà la decolonisaziun. L’‹onn african› 1960 han 18 stadis africans cuntanschì l’independenza. Dapi lura pon las anteriuras colonias trategnair atgnas relaziuns da commerzi cun auters pajais. La crudada da la tenda da fier e la fin da la Guerra fraida a l’entschatta dals onns 1990 han midà a moda essenziala la situaziun geopolitica ed influenzà uschia decisivamain la globalisaziun.
Il term da la globalisaziun deriva oriundamain da las scienzas socialas. Tenor intginas funtaunas è quel vegnì duvrà gia a partir dal 1944.[3] Il 1961 cumpara ‹Globalization› l’emprima giada en in lexicon da lingua englaisa.
Fatg daventar populara la noziun ‹globalisaziun› ha il perscrutader da trends John Naisbitt (1929–2021).[4] En ses cudesch ‹Megatrends› (1982) descriva el a l’exempel da l’industria d’autos co che funcziuna la globalisaziun. Entaifer la scienza ha surtut Theodore Levitt (1925–2006) etablì la noziun cun ses artitgel ‹The Globalization of Markets› en la ‹Harvard Business Review› (1983).[5] In svilup rasant dal pled entaifer titels da cudeschs è alura suandà tranter il 1986 ed il 2000.
In’autra denominaziun, main frequenta, per il medem fenomen è ‹mundialisaziun› (tenor la noziun ‹Mondialisation›, a la quala ins dat la preferientscha en lingua franzosa). Per part vegn il process da globalisaziun er descrit sco denaziunalisaziun, per accentuar la sperdita da muntada dal stadi naziunal ch’è collià cun quel.
La globalisaziun è però gia vegnida discutada ditg avant ch’i deva questa noziun. Karl Jaspers ha per exempel duvrà en sia critica da cultura ‹Die geistige Situation der Zeit› (1932) il term ‹planetar›.[6]
Igl existan diversas datas statisticas da basa che pon tut tenor servir sco indicaturs da la globalisaziun economica: la creschientscha dal commerzi mundial, la creschientscha da las investiziuns directas a l’exteriur, l’augment da cooperaziuns globalas tranter interpresas, l’augment da Global Player (concerns transnaziunals), la globalisaziun dals martgads da finanzas e.a. La dumonda tge indicaturs che sajan la finala propi adattads e decisivs per exprimer il process da globalisaziun en cifras, vegn però discutada a moda cuntraversa.
Tranter il 1960 ed il 2017 èn ils exports da rauba che vegnan registrads statisticamain s’augmentads en tut il mund per dapli che 19 giadas; la producziun da bains è però creschida be per 7 giadas. Las investiziuns directas a l’exteriur èn s’augmentadas tranter il 1970 ed il 2010–2014 per 13 giadas sin 1400 milliardas dollars. Dal 1970 fin il 2014 è il volumen dal commerzi mundial creschì da 0,3 sin 18,9 billiuns dollars. L’onn 2014 han ins exportà en tut il mund rauba d’ina valur da ca. 18 900 milliardas dollars e servetschs en l’autezza da bundant 4700 milliardas dollars.
Intgins secturs industrials moderns basegnan oz per lur rauba spezialisada e d’auta qualitad martgads che surpassan la dumonda entaifer l’economia publica da lur agen pajais. Quests martgads chattan els per gronda part en auters pajais industrials, per part er – surtut en l’industria da bains da consum – er en pajais en svilup. En la politica commerziala s’engaschan ils stadis industrials perquai per ordinari per l’avertura dals martgads gist per products industrials d’auta qualitad.
Stadis fitg sviluppads èn savens confruntads cun il fenomen che las sedias da firmas ed ils lieus da producziun vegnan spustads en pajais nua ch’èn da sbursar damain taglias e taxas. La mancanza d’entradas fiscalas en ils pajais fitg sviluppads po alura furmar l’impuls per midadas malvisas, sco per exempel la reducziun dal stadi social.
Ils novs pajais industrials da lur vart han, grazia a las pajas relativamain bassas tar custs da viver relativamain bass, la pussaivladad da chattar l’access a l’economia mundiala ed a la creschientscha economica e da cuntanscher uschia ina tscherta bainstanza. L’avertura dal martgà e l’orientaziun a martgads mundials pon però er esser colliadas cun midadas da structura drasticas; la vart sumbrivauna da quest svilup furma savens il declin da branschas che n’èn betg capablas da concurrer.
A pajais en svilup, ils quals èn segnads d’instabilitad politica, d’ina segirezza dal dretg manglusa e d’insuffizienzas areguard l’infrastructura, na reusseschi per ordinari betg d’attrair investiziuns productivas nà da l’exteriur, e quai schizunt sche las pajas èn fitg bassas. En questa moda èn pajais en svilup savens exclus dal process da globalisaziun, quai ch’augmenta anc lur situaziun isolada e sutsviluppada. Blers da quests pajais han introducì dazis relativamain auts per proteger lur structuras economicas fragilas e per generar entradas. Ils pajais industrials da lur vart enconuschan auts dazis surtut per products agriculs ed impedeschan qua tras ils pajais en svilup gist sin il sectur nua che quels pudessan uschiglio concurrer il meglier. Savens sa concentrescha l’export en ils pajais da svilup er sin ina suletta materia prima, uschia che fluctuaziuns dals pretschs sin il martgà mundial pon avair consequenzas catastrofalas per las economias respectivas. Per far frunt a quai han las Naziuns unidas gia mess ad ir il 1974/76 in concept che preveseva pretschs fixs per 18 materias primas (t.a. té, juta ed arom) e dueva simplifitgar als pajais en svilup l’access al martgà mundial. Quest program n’ha però betg gì il success giavischà: malgrà las intervenziuns n’èsi betg reussì da stabilisar ils pretschs en il cas da fluctuaziuns areguard la dumonda ed offerta.
Bleras interpresas produceschan en il fratemp en tut il mund (Global Players) ed han uschia la pussaivladad da trair a niz a lur favur las differentas situaziuns da custs da persunal, d’investiziun, da taglias e.a. en ils singuls pajais. Interpresas pli pitschnas ch’ageschan a nivel naziunal u regiunal èn, en vista a questa concurrenza internaziunala, savens smanatschadas en lur existenza. Bleras interpresas vegnan uschia sut squitsch da transferir ils plazs da lavur en pajais cun pretschs bass, quai che po puspè avair consequenzas negativas sin ils pajais cun pretschs auts (pasch sociala). Tenor stimaziuns èn interpresas multinaziunalas cumpigliadas a ca. 2/3 dal commerzi mundial e ca. 1/3 dal commerzi mundial ha lieu directamain tranter interpresas che fan part dal medem concern, pia ‹intra-firm›.[7]
Intermediaturs da finanzas valan sco acceleraturs principals da la globalisaziun. A basa da l’elavuraziun electronica da datas sa laschan oz spustar en paucas secundas immensas summas d’ina vart dal globus a l’autra. En consequenza da la globalisaziun èn las interpresas da finanzas sezzas involvidas en ina concurrenza mundiala areguard la tschertga da pussaivladads d’investiziun che portan la meglra rendita. Ed er sin il sectur da las finanzas e bancas regia in grond squitsch en connex cun l’effizienza dals custs, uschia ch’aspects socials vegnan savens mess a chantun. Ultra da quai pon ils svelts moviments sin il martgà da devisas furmar in ristg per la stabilitad da las singulas valutas.
La globalisaziun rinforza il squitsch sin ils singuls pajais da sa colliar a spazis economics pli gronds. Zonas da commerzi liber ch’èn sa sviluppadas en questa moda furman tranter auter l’Uniun europeica, il NAFTA en l’America dal Nord, l’APEC en il Pacific, l’ASEAN en l’Asia dal Sidost, il Mercosur en l’America dal Sid, la CARICOM en la Caribica ed il GCC en ils Stadis dal Golf. Da menziunar è medemamain l’Uniun africana, la quala sa chatta però pir en la fasa da planisaziun.
Da l’autra vart mussan studis actuals[8] che gist la digitalisaziun pussibilitescha puspè da crear products a moda autonoma e decentrala, per exempel cun agid da stampaders 3D. En pli sa mussia en l’Africa, l’Asia e l’America Latina la tendenza da producir datiers dal martgà, enstagl da cuvrir il basegn da products finids tras imports. Perquai saja er pussaivel ch’il trend da stgaffir chadainas da creaziun da valur mundialas e da transportar products finids en tut il mund vegnia a tschessar ils proxims decennis.[9]
L’augment dals moviments da migraziun e da la moda da viver multilocala suenter la Segunda Guerra mundiala considereschan blers sco forza motorica da la globalisaziun. La muntada creschenta da concerns multinaziunals e stimuls d’immigraziun da singuls stadis per forzas da lavur qualifitgadas (p.ex. green card) han manà ad ina mobilitad creschenta dal persunal, surtut da forzas da lavur fitg qualifitgadas.[10] I na fa perquai betg surstar ch’i vegn adina puspè discutà en la politica ed en ils meds da massa, ma er en la scienza e l’economia davart la mancanza da forzas da lavur qualifitgadas e la concurrenza per ils ‹chaus ils pli qualifitgads› (war for talents) che quai metta ad ir.[11] Studis pli novs mussan tuttavia che tals musters da migraziun existan per part da pajais en svilup vers naziuns industrialisadas; da discutar d’in braindrain per ils stadis industrials na para percunter betg giustifitgà: Bain crescha tar persunas fitg qualifitgadas il dumber da segiurns a l’exteriur; savens èn quels però colliads cun il sistem da carriera entaifer las interpresas grondas ed èn be da durada limitada.[12]
.jpg)
L’onn 2014 èn vegnids transportads en tut il mund 1,32 milliardas passagiers sin sgols internaziunals. En media èn ils passagiers sgulads 2900 kilometers – ensemen 3,84 billiuns kilometers. La vitgira aviatica sur ils cunfins ha muntà il 2014 a 32,8 milliuns tonnas (1986: 5,1 milliuns), e quai en media sur ina distanza da 5200 kilometers (total 167,3 milliardas tonnas kilometricas).
Er il volumen da la martganzia ch’è vegnida transportada sin la mar è creschida fitg ferm ils ultims decennis. Il 2014 èn 9,8 milliardas tonnas vegnidas transportadas sur radund 5300 miglias marinas. Tranter il 1970 ed il 2014 è la vitgira maritima creschida en tut da 10 700 sin 52 600 milliardas tonnas nauticas. Cun l’extensiun dal traffic da trens, d’autos ed en l’aria s’augmentan er il traffic da persunas ed il turissem sur ils cunfins.
Il dumber dals attatgs da telefon vi da la rait da telefon mundiala è oz (2018) diesch giadas pli grond ch’il 1960. Sper il telefon èn sa sviluppadas las novas tecnologias da communicaziun da la telefonia mobila, da la conferenza da video, dal fax e da l’internet. Grazia a l’internet sco rait da communicaziun globala tutga ina colliaziun permanenta, favuraivla ed en auta qualitad oz tar il standard. Ils process da communicaziun sur ils cunfins èn uschia creschids a moda exponenziala. Il dumber d’access a l’internet crescha ad in crescher, è però repartì a moda ineguala sur il globus e vegn surveglià severamain en pajais cun regenzas d’orientaziun totalitara. Adina dapli è la muntada da l’internet creschida betg be en l’economia, la scienza e l’administraziun, mabain er en il diever privat. Quai maina ad in augment cuntinuant da las pussaivladads da cumpra sur l’internet, las qualas han per se in caracter internaziunal, betg lià al lieu u a cunfins statals.
La globalisaziun da la politica è ina da las consequenzas dals entretschaments mundials sin ils secturs da l’economia e da la cultura. Da quels resultan numnadamain novas sfidas e problems che na sa laschan betg schliar a basa da las pussaivladads naziunalas limitadas, mabain basegnan ina cooperaziun globala.
In da quests champs tematics è l’economia sezza: Tras il fatg che l’economia mundiala sa chatta en plaina extensiun, vegnan ils stadis naziunals adina dapli en concurrenza in cun l’auter, pertge ch’igl ha lieu ina cumpetiziun tranter stadis per attrair novas firmas. Quai po manar a tensiuns tranter singuls stadis, uschia ch’i vegn pretendì adina dapli d’installar instanzas surordinadas, multilateralas che reglan la collavuraziun tranter ils singuls subjects economics.
L’augment da la producziun globala è er collià cun grondas grevezzas per l’ambient. Exempels furman il problem da l’ozon u il stgaudament global en general. Talas sfidas ecologicas na po in singul stadi betg schliar sulet, uschia ch’i sa sviluppa plaunsieu ina structura globala ch’oblighescha la communitad internaziunala da stadis a meglierar la situaziun da l’ambient.
In ulteriur champ tematic che dumonda suenter collavuraziun internaziunala furma la politica da segirezza, damai che acts criminals vegnan planisads e realisads adina dapli independentamain da cunfins naziunals (terrorissem, cybercriminalitad e.a.).
La globalisaziun da la politica sa splega sin trais nivels. Per l’ina en furma d’in augment marcant da las cunvegnas resp. dals contracts internaziunals (tut tenor moda da quintar existivan il 2004 radund 26 000 cunvegnas internaziunalas[13]). En pli crescha il dumber d’organisaziuns internaziunalas statalas e nunstatalas (il 2004 tut tenor moda da quintar 252 u 5200 organisaziuns guvernamentalas e tranter 6000 e 15 000 organisaziuns nunguvernamentalas). E per finir sa lascha constatar ch’i sa furma ina publicitad internaziunala resp. ch’ils rapports da las medias s’orienteschan adina pli ferm ad eveniments globals.
In dals aspects da la globalisaziun politica furma l’augment da la correspundenza giuridica internaziunala. Tenor la convenziun nr. 12 ch’è vegnida decretada il 1961 a Den Haag èn documentaziuns publicas da l’exteriur liberadas da l’autentificaziun u legalisaziun. Quai ha simplifitgà la correspundenza giuridica internaziunala e pir pussibilità ina globalisaziun en las dimensiuns odiernas. Il grond dumber da stadis ch’han ratifitgà questa cunvegna pussibilitescha oz quasi ina correspundenza giuridica globala senza stuair recurrer als servetschs diplomatics.
.jpg)
Ils entretschaments creschents tranter las societads dumondan suenter novas furmas da collavuraziun tranter ils stadis. Diversas organisaziuns internaziunalas furman in spievel da la globalisaziun e marcheschan da lur vart l’ulteriur svilup da quella.
Tar las pli impurtantas incumbensas da las Naziuns unidas tutga il mantegniment da la pasch mundiala, la controlla ch’il dretg internaziunal vegnia observà, la protecziun dals dretgs umans e la promoziun da la collavuraziun internaziunala.
L’Agentura internaziunala da l’energia nucleara furma entaifer las Naziuns unidas in’organisaziun autonoma da tempra scientifica e tecnica. Ella duai survegliar che l’energia atomara vegnia duvrada per «intents da pasch, da sanadad e da bainstanza» ed impedir tras mesiras da surveglianza ch’i vegnia fatg maldiever da questas tecnologias per intents militars.
Tar l’Organisaziun internaziunala da la lavur sa tracti medemamain d’in’organisaziun speziala da las Naziuns unidas. Ils represchentants dals radund 180 stadis commembers sa stentan da formular e metter en vigur normas da lavur e socialas internaziunalas, da promover in svilup social e fair da la globalisaziun e da stgaffir cundiziuns da lavur umanas sco premissa centrala per cumbatter la povradad.
Questa sutorganisaziun da las Naziuns unidas ha l’incumbensa da meglierar la producziun e la repartiziun da products agriculs en general e da mangiativas en spezial, e quai en tut il mund.
Il Program da las Naziuns unidas per l’ambient exista dapi il 1972. Malgrà la noziun ‹program› en il num sa tracti d’in’organisaziun permanenta che sa stenta da coordinar las lavurs da protecziun da l’ambient e d’in svilup persistent a favur da la natira a nivel internaziunal.
La Banca mundiala ha sia sedia a Washington, D.C. (USA) ed è vegnida creada oriundamain cun l’intent da finanziar las lavurs da reconstrucziun suenter la Segunda Guerra mundiala. Oz ha ella l’incumbensa da promover il svilup economic dals stadis commembers main bainstants tras sustegn finanzial, cussegliaziun ed agid tecnic.
Il Fond monetar internaziunal (IWF) gioga ina rolla decisiva en connex cun la regulaziun da las finanzas mundialas e tar il management dals debits internaziunals. Las finamiras èn surtut da promover la collavuraziun internaziunala sin il sectur da la politica da valutas, da stabilisar ils curs da stgomi e da survegliar la politica monetara.
L’Organisaziun mundiala da commerzi (WTO) ha la finamira da liberalisar il commerzi internaziunal e da stabilisar l’economia mundiala.
Tar quella sa tracti d’in’organisaziun dals stadis industrials dal vest ch’ha la finamira da promover lur collavuraziun economica internaziunala e da coordinar la cooperaziun al svilup che vegn prestada da vart dals pajais bainstants.
Sper las organisaziuns guvernamentalas giogan er organisaziuns nunguvernamentalas internaziunalas in’impurtanta rolla. Savens èn quellas sa spezialisadas sin ina tematica specifica sco per exempel Greenpeace u il WWF sin il sectur da la protecziun da l’ambient u la Confederaziun internaziunala da lavur en dumondas dal dretg da lavur. La relaziun tranter las organisaziuns nunguvernamentalas e las organisaziuns guvernamentalas po, tut tenor la tematica ed ils acturs involvids, tanscher da protests sur la lavur da lobing fin a la collavuraziun.
Cun la globalisaziun è colliada ina diffusiun da praticas culturalas, furmas d’expressiun ed ideas, la quala maina tenor Byung-Chul Han ad in’uschenumnada iperculturalitad: En rom da la globalisaziun sa schlian las furmas d’expressiun culturala (maletgs, tuns, imaginaziuns, simbols, rituals e.a.) da lur lieu d’origin e circuleschan en l’‹iperspazi global›. Las singulas culturas perdan lur conturas e sa collian ad in’ipercultura. L’iperspazi da questa cultura na s’organisescha betg per lung da cunfins, mabain è segnà d’entretschaments e maschaidas e dal fatg che differentas furmas d’expressiun e da svilup cumparan ina sper l’autra. Cuntrari a las culturas orientadas vers l’intern saja l’ipercultura, uschia Han, ina cultura averta, libra da tutta interiurisaziun.[14]
Aderents da la globalisaziun da la cultura vesan en quai in svilup vers ina disponibilitad d’elements da tuttas culturas en l’entir mund (p.ex. da restaurants europeics en l’Africa e da musica africana en l’Europa; da Chicken Tikka che deriva da l’India ed è popular en l’Engalterra e da la lingua englaisa ch’è vegnida surpigliada d’anteriuras colonias). La cultura locala vegnia percunter per ordinari be chatschada enavos a la surfatscha, senza che quella saja periclitada en si’existenza. Influenzas d’autras culturas vegnian modifitgadas ed integradas en las atgnas ideas da las valurs culturalas. Ultra da quai sa megliereschia la situaziun da blers umans resp. gruppas d’umans tras il contact cun culturas dal vest (p.ex. cun meglierar l’egualitad da dretgs per um e dunna). Il concept da l’iperculturalitad renviescha a la dinamica culturala ch’è colliada cun la globalisaziun, la quala surpassa la inter-, multi- u transculturalitad. Ultra da quai sa furmia ina cultura ‹universala›, ma er furmas ibridas che collian diversas tradiziuns e la moderna ad ina postmoderna.
Tyler Cowen crai che l’omogenisaziun e l’eterogenisaziun culturala n’excludian betg ina l’autra, mabain hajan la tendenza da cumparair a medem temp. In stgomi cultural augmentà possia reducir la pluralitad tranter las societads ed augmentar a medem temp la pluralitad a l’intern d’ina societad e las pussaivladads d’elecziun per il singul individi. Bain transfurmia e donnegeschia il stgomi intercultural mintga societad che saja involvida, ma a la fin dals quints promovia quel l’innovaziun e la creativitad da l’uman.
Da vart dals critichers da la globalisaziun da la cultura vegn fatg valair che quella mainia ad ina derasaziun e dominanza d’ideas e dal stil da viver ‹occidental›. Ina derasaziun massiva da valurs occidentalas ha surtut lieu sur la televisiun, l’internet ed il kino. Ma er la musica, la moda (p.ex. la cravatta) e la cultura d’abitar èn vegnidas influenzadas en tut il mund da l’occident. Il turissem da massa en pajais exotics – uschia ils critichers – fetschia tschessar là adina dapli las atgnas tradiziuns culturalas, en quel mument che la populaziun indigena vivia e lavuria quasi be pli per ils turists.
La globalisaziun na maina però betg mo a la derasaziun da la cultura ‹occidentala›, mabain augmenta er la preschientscha globala d’influenzas da las culturas ‹orientalas›. Per exempel preschentan interprendiders dal vest savens il cumportament dals lavurants asiatics sco valur che promovia la dinamica economica e da la quala l’occident possia emprender.
Ed er en il vest sa fan udir vuschs, surtut represchentants conservativs d’ina cultura che sa chapescha sco cristiana-occidentala, che sentan periclitadas lur valurs tras effects da la globalisaziun. Quai s’exprima per exempel en la discussiun davart quotas per musica da l’agen pajais u en debattas sco quella davart la ‹cultura dominanta› u la dumonda dal faziel da chau.
En connex cun il potenzial da conflict cultural ch’è collià cun la globalisaziun vegn savens evocà il privel d’in «cumbat da las culturas». En ses cudesch ‹Clash of Civilizations› ha il politolog american Samuel P. Huntington prognostitgà ch’ils umans vegnian en avegnir be a pudair sa far valair tras il «cumbat da las culturas». Critichers han mess en dumonda questa tesa ed averteschan da considerar quest cumbat sco destin inevitabel, il qual pudess – en il senn d’ina profezia ch’accumplescha sasezza – cuntanscher dimensiuns realas. Enstagl da drizzar il focus sin in tal pensar che suttastritgia conflicts latents e che laschia cumparair mintga schliaziun paschaivla sco utopica, vegn appellà d’accentuar l’aspect da toleranza cuntegnì en mintga cultura e la cumpetenza interculturala che possia gist er s’augmentar grazia a la globalisaziun.[15]
In auter aspect che vegn tematisà en connex cun la globalisaziun èn ils effects reciprocs da quella sin la localisaziun (‹glocalisaziun›). Globalisaziun na munta betg exnum e betg mo che las culturas sa maschaidan, mabain po tuttavia er gidar a rinforzar aspects locals e tradiziunals. En China han ins per exempel – malgrà tuttas adattaziuns dal pajais sin il sectur tecnic ed economic – restaurà ils ultims decennis la fossa da l’emprim imperatur da la China. Las ideas ch’èn entradas en il pajais en rom dal stgomi economic han manà a medem temp a la tschertga da valurs genuinamain chinaisas. En la cultura sa lascha l’accent sin la diversitad schizunt descriver sco in dals effects da la globalisaziun. Questa diversificaziun culturala vegn er sustegnida da concerns cun martgads da vendita globals, damai ch’els vesan ch’igl è necessari, per pudair subsister en il cumbat cun auters concurrents, da tutgar il gust dals clients locals.
En tut il mund dominescha l’englais sco lingua da l’economia ed il diever e la muntada da questa lingua creschan vinavant. En blers pajais daventa l’englais en consequenza da quai adina pli impurtant sco emprima lingua estra entaifer ils sistems da scola (chatschond uschia per part a l’ur l’acquist d’ulteriuras linguas naziunalas u da linguas dals stadis vischins).
L’englais na sa fa però betg be valair sin il champ economic, mabain penetrescha, per exempel en furma da neologissems che vegnan creads per products novs, en la lingua da mintgadi. Ultra da quai augmenta la ferma preschientscha da la cultura angloamericana en tut il mund (film, musica e.a.) l’attractivitad da la lingua englaisa e rinforza tar blers la motivaziun d’emprender questa lingua.
La globalisaziun ha meglierà la schientscha areguard ils problems e donns ecologics che cumparan en tut il mund. Gist il svilup actual dals meds da communicaziun (raits socialas e.a.) ha promovì en tscherts milieus ed er tar tscherts purtaders da funcziuns e da decisiuns ina ‹schientscha planetara›. Ils standards areguard la protecziun da l’ambient èn pli auts en ils pajais industrialisads ch’en ils novs pajais industrials u en ils pajais en svilup. En rom da la globalisaziun vegnan questas pretensiuns augmentadas er applitgadas pli e pli sin ils ulteriurs pajais. Uschia ston per exempel pajais che vulan daventar commembers da l’Uniun europeica u che vulan exportar products en singulas parts dals Stadis Unids ademplir la legislaziun davart l’ambient respectiva. Quest process da tschentar standards a moda unilaterala, a basa da l’atgna pussanza sin il martgà, è er enconuschent sco effect da Brüssel resp. effect da la California.
Sin la polluziun mundiala e sin la schientscha ch’ils problems da l’ambient stoppian vegnir schliads a moda globala reagescha il sistem politic cun endrizzar novas organisaziuns spezialas (p.ex. l’UNEP, l’autoritad per dumondas da l’ambient da las Naziuns unidas) e cun relaschar regulaziuns e cunvegnas internaziunalas ch’influenzeschan er il proceder da las instituziuns internaziunalas e naziunalas tradiziunalas. Ils critichers èn però da l’avis che quai succedia bler memia plaun, per exempel en vista al svilup dal stgaudament global.
La dumonda a partir da cura ch’i sa lascha discurrer d’ina globalisaziun vegn discutada a moda cuntraversa.
Tut tenor puntg da vista vegn fatg valair che la globalisaziun saja in fenomen relativamain nov ch’haja cumenzà suenter la Segunda Guerra mundiala. Auters vesan ils origins da la globalisaziun en il 19avel tschientaner: economicamain en rom da l’integraziun dals martgads da granezza e da charn atlantics, politicamain en consequenza da las acziuns da guerra da las pussanzas europeicas sin quasi tut ils continents.
Ins po er far valair che la globalisaziun haja cumenzà en il 15avel tschientaner cun las scuvertas e l’expansiun europeica en tut il mund; resp. che quella saja sa manifestada l’emprima giada en il 16avel tschientaner cun il cumenzament dal commerzi global e dal ‹sistem mundial chapitalistic›.
E la finala sa lascha er argumentar ch’i sa tractia tar la globalisaziun d’in trend vegliander e che quest process d’integraziun saja uschè vegl sco l’umanitad sezza.
Surtut istoriografs crititgeschan che la dumonda davart la globalisaziun vegnia discutada en la scienza, en las medias ed en la publicitad en ina moda orientada bler memia ferm al preschent. Quai mainia per part ad in fauss maletg dal fenomen ed uschia a prognosas dispitaivlas. Cun cumplettar la discussiun tras la perspectiva istorica sa laschia gudagnar in maletg bler pli precis da la globalisaziun e dals origins e motivs da quella e tras quai er trair conclusiuns e formular prognosas pli plausiblas.
L’istoriograf da l’economia Knut Borchardt[16] sa stenta da mussar ch’i sa tractia tar ils eveniments actuals «da princip betg d’insatge unic». El s’interessescha oramai per la dumonda, tge che saja propi nov vi da quai ch’ins numna oz globalisaziun. Borchardt propona in model che parta da pliras undas da globalisaziun, pia da fasas durant las qualas ils entretschaments internaziunals èn creschids, suandadas da fasas durant las qualas quests entretschaments èn puspè sa diminuids. L’ultima unda da globalisaziun situescha el en ils onns tranter 1840 e l’Emprima Guerra mundiala. Durant quest temp sajan ils entretschaments commerzials, las raits da communicaziun, la circulaziun da chapitals e la migraziun creschids fitg ferm ed hajan cuntanschì cifras relativas, las qualas sajan pir puspè vegnidas cuntanschidas en ils onns 1990 e sin il sectur da la migraziun fin oz betg. Cun l’erupziun da l’Emprima Guerra mundiala saja la creschientscha da quests entretschaments stulida e cun la Crisa economica mundiala dal 1929 hajan ils entretschaments cumenzà a sa reducir.
Sco motivs per l’augment dals entretschaments fin l’Emprima Guerra mundiala vesa Borchardt tranter auter impurtantas innovaziuns tecnicas sin ils champs da la tecnica da producziun, dal traffic e da la tecnologia da communicaziun. Vinavant alleghescha el che l’expansiun europeica haja ‹avert› fin lura per ils centers europeics immens territoris cun lur giaschaments e terrens fritgaivels e creà immens spazis cun custs da producziun fitg differents. D’impurtanza sajan er stadas diversas decisiuns politicas dals stadis naziunals en dumondas dal commerzi cun l’exteriur: Dapi ils onns 1840 saja sa mussà in trend da liberalisaziun economica. A quel saja suandà, suenter las crisas economicas dals onns 1870, in protecziunissem moderà; quel haja furmà in’impurtanta part d’in pachet politic da cumpromiss socials – quasi en furma da concessiuns dals victurs da la globalisaziun envers ils perdents da quella – ch’haja lubì da mantegnair e d’augmentar ils vasts entretschaments internaziunals da fin qua. Borchardt alleghescha cumprovas empiricas tenor las qualas il protecziunissem moderà haja schizunt accelerà la globalisaziun cun mitigiar las consequenzas socialas da l’industrialisaziun e reducir uschia conflicts socials.
Gia ditg avant l’unda da globalisaziun dal 19avel tschientaner sa laschan observar diversas fasas d’in augment e d’ina diminuziun dals entretschaments economics e culturals; a quai ha l’istoriografia rendì attent il pli tard dapi ils onns 1930. Discutadas en quest connex vegnan las colliaziuns da commerzi a lunga distanza che cumpigliavan en l’antica l’entira Eurasia, las relaziuns commerzialas da las culturas autas da l’Egipta, da la Mesopotamia, da la cultura da l’Indus e da la China sco er ils entretschaments economics en l’Europa medievala.
In commerzi a lunga distanza tranter la China e Roma ha per exempel existì gia avant 2000 onns. Er sch’il temp da transport da 18 mais para oz lung ed il commerzi sa splegava sur plirs transportaders da plirs pajais, era quest commerzi tuttina etablì ed è stà en funcziun sur pli lung temp.[17] Er las flottas da l’admiral chinais Zheng He han transportà a partir dal 1405 millis tonnas martganzias chinaisas sur l’entir territori da costa da la China fin en l’Arabia e l’Africa.
Quests ‹models› da globalisaziun en l’antica ed en il temp medieval èn pli tard vegnids en difficultads: Cun la dinastia da Song ha la Via da saida pers vers l’onn 1000 pli e pli sia muntada, ditg avant ch’ils Europeans han endrizzà en il temp modern tempriv vias maritimas ch’han puspè lubì d’augmentar il volumen da commerzi. E suenter la mort da Zheng He l’onn 1435 ha l’imperatur Zhengtong midà la strategia da la flotta, ha per part laschà ir en decadenza la flotta statala u ha integrà ils bastiments en la flotta da guerra. La China è bain restada la pli impurtanta pussanza da commerzi maritim en l’Asia da l’Ost; ma il commerzi n’è betg pli vegnì finanzià tras il stadi ed è be pli s’extendì fin en l’India, pia senza l’Arabia e l’Africa.
Er a l’entschatta dal temp modern sa laschan observar stentas da crear relaziuns da commerzi e da credit globalas, uschia per exempel en l’operar dal commerziant dad Augsburg Jakob Fugger, il qual ha stgaffì in imperi da commerzi e da finanzas ch’agiva lunsch sur ils cunfins statals ora.
La Hansa è stada in’uniun da citads cun burgais libers, segnadas d’in’administraziun autonoma stabila. Tras traffic da rauba liber sur ils cunfins dals pajais è la Hansa vegnida a gronda ritgezza, quai ch’ins vesa fin oz vi da numerus edifizis en questas citads.
Cun la fundaziun da Lübeck l’onn 1159 è sa sviluppà per lung da la part meridiunala da la costa da la Mar da l’Ost, davent da la plazza da commerzi russa Nowgorod sur Reval, Lübeck, Hamburg, Brügge e fin a Londra, in spazi commerzial en plaina fluriziun. La forza motorica per il stgomi tranter ost e vest han furmà il grond basegn da products natirals sco pels, tschaira, granezza, pesch, sal e laina en il vest e la dumonda suenter products sco tailas, vin, rauba da metal e products finids en l’ost. Cun avrir la via maritima sin la Mar da l’Ost è sa sviluppà in current da rauba cuntinuant tranter ost e vest, dal qual è resultada la pussanza economica da la Hansa.
Dal temp da fluriziun da la Hansa a l’entschatta dal 15avel tschientaner ha quella cumpiglià dapli che 200 citads pli pitschnas e pli grondas. La Hansa sa chapiva sco pura uniun d’interess per segirar e promover il commerzi. Las singulas citads s’associavan a la rait e bandunavan puspè quella; en cas da violaziuns da las reglas pudeva ina citad er vegnir exclusa da la Hansa. La Hansa n’ha, tenor Philippe Dollinger, mai gì ils tratgs caracteristics d’in stadi, ma disponiva da la pussanza d’in tal. Il pass da s’organisar sco stadi n’ha la Hansa mai fatg.
En si’istorgia da var 500 onns ha la Hansa surmuntà diversas guerras tranter stadis vischins, ha superà fasas da grondas fominas sco dal 1315 fin il 1317 u da pestilenza sco ils onns 1349 e 1370 e surtut la Guerra da trent’onns. En quel mument ch’ils stadis naziunals han cumenzà a sa furmar ed a daventar pli ferms, è ì a fin il traffic commerzial liber sur ils cunfins ed uschia ina da las premissas essenzialas per il success da la Hansa. Cun l’ultim Di da la Hansa l’onn 1669 finescha l’istorgia da la Hansa.[18]
Ch’ils entretschaments globals creschian ad in crescher ha la populaziun tuttavia percepì en il 19avel tschientaner. Quai mussa la vasta discussiun publica ch’è vegnida manada en quest connex. Gia vers la mesadad dal 19avel tschientaner chatt’ins en l’emprim chapitel dal ‹Manifest communistic› da Karl Marx e Friedrich Engels ina descripziun da la tendenza d’expansiun infinita dal martgà mundial en rom dal mecanissem da concurrenza che caracterisescha il chapitalissem:
«Tras explotaziun dal martgà mundial ha la bourgeoisia furmà la producziun ed il consum da tut ils pajais a moda cosmopolitica. Per grond displaschair dals reacziunars ha ella stratg a l’industria il funs naziunal sut ils pes. Las industrias naziunalas vegliandras (...) vegnan stgatschadas tras novas industrias, l’introducziun da las qualas daventa ina dumonda existenziala per tut las naziuns civilisadas. Igl èn quai industrias che n’elavuran betg pli materias primas indigenas, mabain talas che derivan da las zonas las pli lontanas, ed ils fabricats da las qualas na vegnan betg be consumads en il pajais sez, mabain en tuttas parts dal mund a medem temp. (...) Al lieu da la veglia autosuffizienza e retratgadad locala e naziunala passa in traffic sin tuttas varts, ina dependenza generala da las naziuns ina da l’autra. E sco en la producziun materiala, uschia capiti er en la producziun spiertala: Ils products spiertals da las singulas acziuns daventan in bain communabel (...) ed or da las bleras litteraturas naziunalas e localas sa furma ina litteratura mundiala.»[19]
Dapi la fin dals onns 1860 è il stgomi da rauba e d’infurmaziuns s’accelerà a moda decisiva, tranter auter grazia al diever da sveltas navs da vapur cun elica, tras l’avertura dal Chanal da Suez e da l’emprima viafier transcontinentala tras ils Stadis Unids, cun metter l’emprim cabel transatlantic e grazia a la fundaziun da l’Uniun postala universala. Da muntada è er stà il fatg ch’ins ha integrà en quest process las regiuns da l’Asia e da l’Africa colonisadas u mez colonisadas. Ultra da quai èn sa fatgs valair da quel temp ils emprims indizis d’ina nova ideologia che vuleva stgaffir zonas da commerzi liber.
Quest stausch da globalisaziun è però vegnì franà in pau en consequenza da la Panica dal 1873 e da la Gronda Depressiun (1873–1896). Divers pajais han cumenzà vers la fin dals onns 1870 ed en il decurs dals onns 1880 a pratitgar ina politica da dazis da protecziun, e las pussanzas colonialas han isolà en la fasa da l’imperialissem pli e pli fitg lur zonas d’influenza, però be per las explotar a moda tant pli intensiva.
Malgrà ch’il commerzi ed er ils martgads da finanzas han mantegnì vinavant tschertas structuras surnaziunalas, han ils martgads da finanzas – vul dir ils martgads da devisas, ils martgads da credits ed ils martgads da vaglias – mantegnì fin ils onns 1970 surtut in caracter naziunal. Suenter la fin dal sistem da Bretton Woods l’onn 1973, cun ses curs da stgomi fixs, ha cumenzà l’èra dals curs libers che varieschan tut tenor la dumonda e la purschida sin ils martgads da devisas. Er las controllas dal traffic da chapital han ins per gronda part abolì, uschia che la circulaziun da chapital internaziunal è creschì fitg ferm.
Il «stadi da globalitad permanent» che Ulrich Beck ha postulà il 1997, quasi la societad mundiala en la quala cunfins naziunals na giogan pli nagina rolla, n’è anc ditg betg cuntanschì. Dapi la crisa da finanzas dal 2007 sa mussan magari puspè tendenzas isolaziunisticas e sa fan valair moviments economics, politics e culturals che sa drizzan cunter la globalisaziun.[20] Uschia vegn per part sapientivamain puspè producì en il pajais d’origin (onshoring), per ordinari datiers da la clientella (betg il davos er per tegnair quint dal cumportament da quest’ultima ch’è sa midà, tranter auter per motivs ecologics). Blers experts èn en il fratemp da l’avis che la sveltezza da furniziun saja per interpresas pli impurtanta che chadainas da furniziun globalas uschè bunmartgadas sco pussaivel.[21]
Da l’autra vart s’augmenta uschia er la migraziun da forzas da lavur vers ils stadis e las metropolas cun il pli aut grad da chapitalisaziun. Uschia ha l’immigraziun en ils Stadis Unids cuntanschì en la decada 1991–2000 cun 9 milliuns il pli aut nivel da l’entir 20avel tschientaner; ed en l’Europa è il dumber d’immigrants s’augmentà dal 2000 fin il 2015 per 35 %.
Da vart d’adversaris da la globalisaziun ch’appartegnan a la dretga populistica na vegn alura er betg refusà en emprima lingia il commerzi internaziunal, mabain l’affluenza da migrants. Er pajais sco il Giapun e la Corea dal Sid sa serran envers l’immigraziun e sa cumportan a moda protecziunistica envers influenzas exteriuras sin lur cultura tradiziunala.
Dapi las attatgas da terror dals 11 da settember 2001 vegn ultra da quai discutà il problem dals stadis en decadenza u ch’han fatg naufragi (failing states), quai che vegn tut tenor medemamain interpretà sco consequenza da la globalisaziun. En tals stadis reusseschi – gist pervi dal commerzi sur ils cunfins – a tschertas raits informalas d’elitas u da warlords da retrair er senza organisaziun statala rentas permanentas or da l’economia da guerra u monopols da materias primas. Las gruppas da la populaziun che n’èn betg cumpigliadas en questa furma da pussanza vegnan uschia savens stuschadas en l’economia zuppada u da subsistenza u ch’ellas ston schizunt emigrar. Cunvegnas internaziunalas che faschessan effect na sa laschan strusch far cun tals stadis.[22]
Ils effects e las consequenzas da la globalisaziun vegnan discutads a moda cuntraversa. En cumplettaziun tar las expectoraziuns gia fatgas sajan anc menziunads intgins ulteriurs avantatgs e dischavantatgs.
Savens vegn la globalisaziun surtut beneventada or da la perspectiva economica. En quest connex vegn er allegada l’aspectativa ch’in commerzi creschent ed ina pli gronda spartiziun da la lavur gidian a cumbatter la povradad. Ils onns 1960 e 1970 han surtut pajais da l’America Latina e da l’Africa, ma per exempel er l’India empruvà da segirar a l’atgna industria il martgà indigen e da metter ad ir ina creschientscha economica. Questa politica da substituziun d’imports, uschia giuditgescha oz la gronda part dals experts, haja fatg naufragi. Pir cun orientar la politica commerziala pli ferm a l’export, hajan stadis sco la China, l’India ed ils Tighers asiatics pudì augmentar lur prestaziun economica e cumbatter la povradad.[23]
Il fenomen che vastas parts da la populaziun en ils stadis industrials han stuì prender en cumpra ils ultims decennis ina sminuziun da las pajas – quai ch’ha augmentà la malgiustia sociala – considereschan blers experts main sco consequenza da la globalisaziun che dal svilup tecnic.
La critica che vegn savens allegada, che la globalisaziun reduceschia la muntada e las pussaivladads d’agir da la politica envers l’economia, refusan ils aderents da la globalisaziun medemamain. I sa mussia numnadamain che interpresas tschertgian lur lieus da producziun darar tenor criteris politics, e la pussaivladad d’agir da politichers saja en general pli gronda che quai ch’i vegnia savens percepì – per part er dals politichers sezs che demussian magari in’obedientscha precipitanta envers l’economia. Per part vegn er fatg valair che la globalisaziun haja cleramain in effect positiv sin la politica: per exempel è il dumber da conflicts armads sa reducì tranter il 1992 ed il 2005 per radund 40 %.
.jpg)
Tar ils critichers da la globalisaziun sa tracti be en ils paucs cas d’adversaris da la globalisaziun per propi, vul dir che refusan categoricamain il fenomen globalisaziun. Anzi sa drizza la critica per gronda part cunter la furma da globalisaziun che vegn numnada neoliberala sco er en singuls cas cunter il chapitalissem u l’economia da martgà insumma.
Crititgada vegn surtut l’avertura cumplessiva dals martgads e la creaziun da zonas da commerzi liber. Betg tut la rauba e tut ils servetschs, inclus las instituziuns da furmaziun e dal traffic public ed ils bains dal provediment da basa, duain pudair vegnir vendids e cumprads adina e dapertut. Crititgà vegn er che la globalisaziun sa concentreschia sin martgads e relaziuns da fatschenta, ma che la globalisaziun dals dretgs umans, dals dretgs da lavurants, da standards ecologics u da la democrazia vegnia negligida; savens vegnan perquai pretendids standards socials ed ecologics minimals che duain valair en tut il mund. Entant che la pussanza da las gruppas d’interess economicas creschia, sa reduceschia en rom da la globalisaziun la pussaivladad dal singul da prender influenza. A gremis internaziunals sco l’Organisaziun mundiala da commerzi, il Fond monetar internaziunal u la Banca mundiala manchia la transparenza e la legitimaziun democratica.
Ord vista dals critichers na sajan las speranzas oriundas betg s’accumplidas en la globalisaziun moderna. Per exempel n’haja quella betg manà a la creschientscha economica accelerada ch’ils scienziads da l’economia liberals avevan prognostitgà. Il cuntrari saja il svilup economic e social mundial da pajais en tut ils stadis da svilup vegnì pli plaun tranter il 1980 ed il 2000 en cumparegliaziun cun ils dus decennis precedents.
Ultra da quai pretendan blers critichers che la globalisaziun liberala haja augmentà l’inegualitad sociala en tut il mund, e quai tant tranter ils pajais sco er a l’intern da quels. Crititgà vegn en quest connex surtut che las pajas en ils pajais industrials sajan creschidas a moda fitg ineguala. En ils Stadis Unids è il product interiur brut per exempel creschì tranter il 1973 ed il 1995 per 39 %. Ma quest gudogn saja quasi d’attribuir exclusivamain a la pitschna cumpart da la populaziun cun entradas fitg autas. Las entradas dals emploiads senza incumbensas directivas (radund 80 % da las persunas occupadas) sajan percunter sa reducidas en il medem interval per real 14 %.[24] Er en blers auters pajais sa preschenta pli u main il medem maletg: Tranter il 1980 ed il 2000 è l’inegualitad creschida en 48 pajais, entant che quella è sa sminuida be en 9 pajais.
Il coeffizient da Gini, il qual inditgescha quant gronda che la disparitad è tranter ils differents pajais, è creschì da ca. 0,43 l’onn 1950 sin ca. 0,45 l’onn 1978 ed è alura s’augmentà fin il 1998 sin bunamain 0,54. Il motiv furma surtut il fatg che l’America Latina e l’Africa n’han betg pudì tegnair pitg a l’auta creschientscha economica dals pajais industrials. Percunter sa relativescha il svilup, sch’ins valitescha ils pajais tenor la grondezza da lur populaziun. En lez cas sa reducescha il coeffizient da Gini cuntinuadamain dapi ils onns 1950; ma er qua è il svilup positiv surtut d’attribuir al ferm svilup en China ed en l’India, entant ch’ils pajais da l’Africa e da l’America Latina crodan enavos.[25]
Che l’inegualitad da las pajas en tut il mund è creschida ferm, mussan las cifras ch’il Program da svilup da las Naziuns unidas ha eruì: L’onn 1960 generavan ils 20 % cun las pli bassas pajas 2,3 % da tut las entradas, entant che quai eran tar ils 20 % cun las pli autas pajas 70,2 % (coeffizient da Gini ≥ 54 %). L’onn 1989 eran quai percunter be pli 1,2 % envers 89 % (coeffizient da Gini ≥ 70 %). Studis a lung temp mussan ch’igl aveva gia dà enturn l’onn 1000 in lev augment da l’inegualitad da las pajas, che quella è però s’accelerada a partir dal temp da l’industrialisaziun.
In’autra varianta da la critica da la globalisaziun na sa drizza betg cunter la ‹globalisaziun liberala›, mabain ha precis ses fundament en il liberalissem politic: Ralf Dahrendorf descriva l’avanzament d’ina nova ‹classa globala› e d’in nov autoritarissem sco ina da las consequenzas da la globalisaziun; quest svilup possia smanatschar la libertad dals umans sch’i n’existia betg ina cuntraforza politica ferma avunda. En pli avertescha Dahrendorf en general ch’i pudessan renascher sistems autoritars per mantegnair il dretg e l’urden public. Be il stadi naziunal democratic cun ses cunfins represchentia ina furma che funcziuneschia tenor chapientscha democratica. Forzas che surpassian quest nivel sajan tut tenor ablas da guntgir la controlla democratica.[26]
In ulteriur punct en l’analisa e discussiun da la globalisaziun furman ils entretschaments e las influenzas da quella sin la relaziun tranter las schlattainas. En la perscrutaziun che s’occupa da la rolla e da l’egualitad da la dunna vegn la globalisaziun descritta a moda ambivalenta: D’ina vart sa mida la repartiziun da la lavur tenor las schlattainas en la dimensiun globala; savens vegnan dunnas duvradas qua sco ‹armada da reserva›, quai che sa mussa per exempel en l’industria d’elavuraziun da textilias da l’America Latina e da l’Asia dal Sidost. A medem temp vegnan relaziuns da lavur flexiblas e precaras, las qualas surtut dunnas occupavan pli baud, extendidas sin tut las gruppas socialas.
Ma igl è er incontestà che la globalisaziun avra a dunnas novas pussaivladads areguard la cooperaziun e la furmaziun da raits internaziunalas, e quai tant pervi dals novs meds da communicaziun sco er perquai che la muntada da las organisaziuns internaziunalas è creschida.
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
