From Wikipedia, the free encyclopedia
La Caribica è ina regiun situada en la part occidentala, tropica da l’Ocean Atlantic al nord da l’equator. Sco part dal subcontinent da l’America Centrala consista quella da las inslas e gruppas dad inslas situadas en la Mar Caribica e dal territori da mar situà tranter quellas. En il vest tanscha la Caribica fin en il Golf da Mexico.
Il num da la Caribica deriva dal pievel dals Caribs, sin ils quals ils conquistaders spagnols èn fruntads sin las Pitschnas Antillas (latin ante ilium, ‹inslas situadas davantvart›). La regiun vegniva e vegn er numnada India dal Vest, damai ch’ins ha cret dal temp che quella è vegnida scuverta ch’ins sa chattia sin via directa vers l’India.
Tenor la cunfinaziun da l’Organisaziun idrografica internaziunala sa chattan las inslas da la Caribica, ordinadas en furma d’artg, entaifer la Mar Caribica.[1] Questa furma davent da la Peninsla Yucatán fin la part settentriunala da l’America dal Sid quasi in rectangul. Ultra da quai sa chatta davant la costa da Belize il segund grond sistem da grips da curals dal mund, il Belize Barrier Reef. La pli auta elevaziun da la Caribica furma il Pico Duarte cun 3098 m s.m. che sa chatta en la Republica Dominicana. Las pli grondas cascadas èn ils Mt. Carmel Falls.
En l’entira Caribica vivan radund 40 milliuns umans da derivanza fitg differenta sin ina surfatscha totala da ca. 220 000 km². Sper las fitg pitschnas cumparts restantas d’etnias autoctonas vivan sin las differentas inslas surtut umans d’origin african ed europeic, creols sco er Inds (surtut sin Trinidad e Tobago) e Chinais. Il spagnol cun radund 70 % e l’englais cun radund 24 % furman las linguas principalas da la Caribica, daspera vegn er discurrì franzos (surtut a Haiti), ollandais e diversas furmas da creol u caribian (surtut en il mintgadi).
L’aspectativa da vita en la regiun ha muntà il 2013 en media 72 onns. 26 % da la populaziun eran pli giuvens che 15 onns, 9 % pli vegls che 65 onns. L’emigraziun è per ordinari in pau pli gronda che l’immigraziun, tuttina è la spessezza da la populaziun relativamain auta cun 180 abitants per km².[2]
Impurtantas instituziuns da furmaziun en la Caribica – che vegnan purtadas da numerus stadis en la regiun e cun sedia sin differentas inslas – furman l’University of the West Indies ed il Centre for Hotel and Tourism Management. Il turissem è ina da las pli impurtantas funtaunas d’entrada dals stadis caribics. Daspera existan en il sectur dals servetschs da finanzas bleras oasas fiscalas, surtut sin las Inslas Cayman.
La cuschina da la regiun è oravant tut segnada da peschs, leguminosas e spezarias.
La Mar Caribica fa da sia vart part da la Mar Mediterrana Americana e cuntanscha en il Foss da Cayman ina profunditad da 7680 m. La mar sa chatta per gronda part sin la platta caribica, be la part en il nordvest, da l’autra vart dal foss maritim, sa chatta sin la platta nordamericana. Tras activitads tectonicas als cunfins da las plattas datti adina puspè terratrembels e per part erupziuns da vulcans. Uschia han ins stuì dar si il 1995 suenter pliras erupziuns dal vulcan Soufrière la chapitala dal Montserrat, Plymouth, suenter che gia var 800 umans eran fugids. L’ultim grond terratrembel a Haiti l’onn 2010 ha chaschunà la mort da radund 300 000 persunas.
En general prevala in clima tropic, vul dir ch’i regia in clima tenor il di (las differenzas da temperatura tranter di e notg èn pli grondas che tranter las stagiuns) cun temperaturas d’en media sur 20 °C. Ils mais da stad dal zercladur fin il settember è la probabilitad da plievgia ca. 30–50 %; ils mais d’enviern tranter november ed avrigl percunter èn cun tschintg fin nov dis da plievgia ils mais ils pli sitgs. Ultra da quai ha il Current dal Golf che sa mova vers l’Europa ses origin en las Bahamas. La denominaziun sur/sut il vent da las Antillas renviescha a l’influenza dal passat dal nord. In ulteriur fenomen da la natira furman huricans che passan sperasvi e che chaschunan regularmain donns, per exempel tras inundaziuns.
Tar las spezias d’animals indigenas tutgan tranter auter il manati (vatga da mar) da la Caribica, la langusta da la Caribica u leguans. Autras spezias sco ils misarogns da la Caribica èn gia morts or pervi d’influenzas antropogenas. Tras la cultivaziun da plantas d’export (tradiziunalmain p.ex. channa da zutger) sin plantaschas en furma da monocultura vegnan spezias da plantas indigenas sco las mangrovas stgatschadas ferm a l’ur. Blers dals terrens da la regiun èn d’origin vulcanic e da differenta fritgaivladad.
En l’emprim millenni a.C. èn arrivads nà da la Venezuela sin las inslas Caribicas Indians Arawaks (ch’appartegnevan surtut als Taíno). Sur Trinidad èn quels sa derasads vers nord. Ad els èn suandads radund 1500 onns pli tard ils Caribs guerrescs, ils quals han stgatschà plaunsieu ils Arawaks da las Pitschnas Antillas. Dal temp dals viadis da scuverta da Cristof Columbus vivevan ils Arawaks sin las inslas Cuba, Hispaniola e sin las Bahamas, entant ch’ils Caribs vivevan sin las Pitschnas Antillas.
Ils Arawaks, che discurrivan tuts linguas parentadas, vivevan en vitgs (communas) e cultivavan tranter auter granezza, patats e manioc. Els eran abels da filar e taisser, na tegnevan però nagins animals da chasa e na disponivan da nagin fier.[3] Muntada cultica aveva tar ils Arawaks in crap triangular, numnà zemi (‹sontg›) che serviva a marcar la posiziun ierarchica dal dieu protectur da mintga chasada, ma che simbolisava er ils dieus, ils defuncts e las pussanzas cosmicas en general.[4] Ozendi existan etnias d’Arawaks be pli sin la terra franca americana; en la Caribica èn els morts or curt temp suenter ch’ils Europeans han prendì possess da questa regiun.
Ils Caribs èn immigrads tranter il 8avel ed il 15avel tschientaner en la Caribica odierna. Anc oz vivan Caribs en ils stadis Venezuela, Guyana, Suriname ed en la Brasilia dal Nord; quests pievels numnan sasezs Kalihna resp. Galibi. Lur lingua tutga tar la famiglia caribica ch’è derasada vastamain en la part settentriunala da l’America dal Nord. Ils Caribs ch’eran arrivads en la Caribica (dal temp da Columbus surtut sin las Pitschnas Antillas) eran percunter sa maschadads là cun ils Arawaks, furmond uschia il pievel dals Kalinago che discurrivan ina lingua che tutgava tar la famiglia arawak. Da quests ‹Caribs da las inslas› vivan oz anc radund 3500 sin l’insla Dominica. Da la maschaida tranter ‹Caribs da las inslas› e sclavs africans derivan ils uschenumnads ‹Caribs nairs›, ils Garifuna.[5] Entant che Columbus descriva ils Arawaks sco paschaivels, valevan ils Caribs sco guerrescs. Schebain els pratitgavan però – sco che Columbus rapporta a basa d’infurmaziuns dals Arawaks – praticas cannibalicas, è contestà.
Cur che Columbus è ì a riva per incumbensa da la curuna spagnola l’onn 1492 a San Salvador (Bahamas), era el surtut en tschertga dad aur e d’autras ritgezzas. Ma ils pievels indigens n’han betg dà grond pais a quai ch’ils Europeans consideravan sco ritgezza. Uschia è la Caribica bain vegnida conquistada, ma ils conquistadores èn gia bainspert ids vinavant sin il continent american. En il decurs dal temp èn arrivads Englais, Ollandais e Franzos; schizunt il Danemarc, la Svezia e la Curlanda possedevan intginas colonias. St. Barthélemy per exempel è stà stgars in tschientaner en possess svedais. Ina gronda part dals Indians autoctons èn la finala daventads l’unfrenda da malsognas e sclavaria.
La Caribica ha surtut furmà en il 17avel ed a l’entschatta dal 18avel tschientaner il champ d’acziun da bucaniers e pirats (uschenumnà temp dad aur da la pirataria). Las pitschnas inslas purschevan als pirats, ils quals eran per part sco corsars en viadi per incumbensa d’in retg, numerusas pussaivladads da refugi e las flottas da tresor spagnolas eran ina finamira d’attatga buna e lucrativa. Port Royal a Jamaica e la colonia franzosa sin l’insla Tortuga furmavan da quel temp veritablas colonias da pirats.
En la Caribica sa chattan tant stadis independents sco er inslas ch’èn dependentas da stadis (surtut europeics). En direcziun da l’ura èn quai:
| Regiun | Insla (u gruppa) | Appartegnientscha resp. onn d’independenza | Commem- branza | Valuta | Lingua uffiziala | Surfatscha (km²) | Abitants (2013)[6] |
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Atlantic avert – nord | 14.436 | 366.785 | |||||
| Bahamas | 1973 | CELAC, CARICOM | B$ | englais (creol) | 13.939 | 319.031 | |
| Turks e Caicos | territori d’ultramar dal Reginavel Unì | $ | englais (creol) | 497 | 47.754 | ||
| Grondas Antillas | 206.583 | 37.784.549 | |||||
| Cuba | 1902 | CELAC, ALBA | Cub$ | spagnol | 109.884 | 11.061.886 | |
| Guantanamo Bay | punct da sustegn da l’US-Navy | 118 | persunal militar 1 | ||||
| Inslas Cayman | territori d’ultramar dal Reginavel Unì | CI$ | englais | 264 | 53.737 | ||
| Giamaica | 1962 | CELAC, CARICOM | J$ | englais (giamaican) | 10.991 | 2.909.714 | |
| Navassa | possessiun insulara pli pitschna dals Stadis Unids | 5 | nunabità2 | ||||
| Haiti | 1804 | CELAC, CARICOM | HTG | haitian, franzos | 27.750 | 9.893.934 | |
| Republica Dominicana | 1844 | CELAC, SICA | RD$ | spagnol | 48.730 | 10.219.630 | |
| Puerto Rico | territori insular betg incorporà dals Stadis Unids | $ | spagnol, englais | 8.959 | 3.645.648 | ||
| Pitschnas Antillas | 9.235 | 2.613.961 | |||||
| Sur il vent | Inslas Virginas Americanas | territori insular betg incorporà dals Stadis Unids | $ | englais (creol) | 346 | 104.737 | |
| Inslas Virginas Britannicas | territori d’ultramar dal Reginavel Unì | OECS | $ | englais (creol) | 153 | 31.912 | |
| Anguilla | territori d’ultramar dal Reginavel Unì | OECS | EC$ | englais (creol) | 96 | 15.754 | |
| Saint-Martin | territori d’ultramar da la Frantscha | per part UE | € | franzos | 53 | 31.264 | |
| Sint Maarten | pajais autonom entaifer il Reginavel dals Pajais Bass | per part UE | CMf | ollandais, englais | 34 | 39.689 | |
| St. Barthélemy | territori d’ultramar da la Frantscha | € | franzos (patwa) | 21 | 7.298 | ||
| Saba | vischnanca particulara dals Pajais Bass | per part UE | $ | ollandais (englais) | 13 | 1.9913 | |
| Sint Eustatius | vischnanca particulara dals Pajais Bass | per part UE | $ | ollandais (englais) | 21 | 4.0203 | |
| St. Kitts e Nevis | 1983 | CELAC, CARICOM, OECS | EC$ | englais (creol) | 269 | 51.134 | |
| Antigua e Barbuda | 1981 | CELAC, CARICOM, OECS, ALBA | EC$ | englais (creol) | 442 | 90.156 | |
| Montserrat | territori d’ultramar dal Reginavel Unì | OECS | EC$ | englais | 102 | 5.189 | |
| Guadeloupe | departament d’ultramar da la Frantscha | UE | € | franzos (creol) | 1.628 | 403.3553 | |
| Dominica | 1978 | CELAC, CARICOM, ALBA | EC$ | englais (patwa) | 746 | 73.286 | |
| Martinique | departament d’ultramar da la Frantscha | UE | € | franzos (creol) | 1.128 | 394.1733 | |
| St. Lucia | 1979 | CELAC, CARICOM, OECS, ALBA | EC$ | englais (patwa) | 616 | 162.781 | |
| Barbados | 1966 | CELAC, CARICOM | BDS$ | englais | 430 | 288.725 | |
| St. Vincent e las Grenadias | 1979 | CELAC, CARICOM, OECS, ALBA | EC$ | englais | 389 | 103.220 | |
| Grenada | 1974 | CELAC, CARICOM, OECS | EC$ | englais (creol) | 344 | 107.850 | |
| Sut il vent | Nueva Esparta | stadi federal da la Venezuela | CELAC ALBA | BsF | spagnol | 1.150 | 426.3373 |
| Dependencias Federales | territori federal da la Venezuela | CELAC, ALBA | BsF | spagnol | 342 | 3.1003 | |
| Bonaire | vischnanca particulara dals Pajais Bass | per part UE | $ | ollandais (papiamentu) | 288 | 13.3893 | |
| Curaçao | pajais autonom dals Pajais Bass | per part UE | CMf | papiamentu, ollandais, englais | 444 | 146.836 | |
| Aruba | pajais autonom dals Pajais Bass | per part UE | Afl | papiamentu, ollandais | 180 | 109.153 | |
| Atlantic avert – sid | Trinidad e Tobago | 1962 | CELAC, CARICOM | C$ (TTD) | englais (creol) | 5.128 | 1.225.225 |
| Caribica Occidentala | 796 | 186.176 | |||||
| San Andrés e Providencia | departament da la Columbia | CELAC, UNASUR | $ (COP) | spagnol | 44 | 70.5543 | |
| Corn Islands | vischnanca da Nicaragua | CELAC, SICA, ALBA | C$ (NIO) | spagnol | 13 | 7.4293 | |
| Islas de la Bahía | departament da Honduras | CELAC, SICA | L | spagnol | 261 | 35.0003 | |
| Cozumel | vischnanca dal Mexico | CELAC | Mex$ | spagnol | 478 | 73.1933 | |
| Total | 221.993 | 42.176.696 |
Legenda: CELAC: Cuminanza dals stadis da l’America Latina e da la Caribica, CARICOM: Cuminanza caribica, ALBA: Allianza da Bolivar per l’America, SICA: Sistem d’integraziun da l’America Centrala, OECS: Organisaziun dals stadis da la Caribica Orientala, UE: Uniun europeica, UNASUR: Uniun da las naziuns sidamericanas
1 Persunal militar al lieu.
2 Abità temporarmain da pestgaders haitians.
3 Cumplettà cifras mancantas cun agid da las paginas dals pajais respectivs.
Ils suandants stadis tutgan geograficamain tar la terra franca americana, vegnan però – pervi da lur istorgia coloniala sco er lur relaziuns economicas, da traffic e linguisticas – savens attribuids a la Caribica:
| Regiun | Stadi | Appartegnientscha resp. onn d’independenza | Commembranza | Valuta | Lingua uffiziala | Surfatscha (km²) | Abitants (2013) |
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| America Centrala | Belize | 1981 | CELAC, CARICOM, SICA | Bz$ | englais (creol) | 22.966 | 334.297 |
| America dal Sid | 462.324 | 1.535.789 | |||||
| Guyana | 1966 | CELAC, CARICOM, UNASUR | G$ | englais (hindi) | 214.970 | 739.903 | |
| Surinam | 1975 | CELAC, CARICOM, UNASUR | $ (SRD) | ollandais (sranantongo) | 163.820 | 566.846 | |
| Guyana Franzosa | Departament d’ultramar da la Frantscha | UE | € | franzos (creol) | 83.534 | 229.0403 |
3 Cifra tenor la pagina dal pajais respectiva.
Ils suandants stadis cunfineschan cun la Caribica (dal nordvest vers il sidost):
Las suandantas inslas vegnan administradas da plirs stadis:
Las suandantas inslas vegnan reunidas a gruppas:
Las suandantas gruppas d’inslas èn vegnidas schliadas:
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
