From Wikipedia, the free encyclopedia
Il luf (Canis lupus) è il pli grond animal da rapina or da la famiglia dals chauns (Canidae). Lufs vivan per ordinari en stirpas; en la lingua da mintgadi discurr’ins en quest connex da trieps. La preda principala en la gronda part dal territori da derasaziun furman animals ad ungla mez gronds fin gronds. Dapi il pleistocen tardiv era il luf derasà en furma da pliras sutspezias en tut l’Europa, en vastas parts da l’Asia, inclusiv la Peninsla Araba ed il Giapun, sco er en l’America dal Nord.
| Luf | |
 | |
| Luf (Canis lupus) | |
| Classificaziun | |
|---|---|
| Urden | Carnivora |
| Superfamiglia | Canoidea |
| Famiglia | Chauns (Canidae) |
| Tribus | Canini |
| Gener | Canis |
| Spezia | Luf |
| Num scientific | |
| Canis lupus (Linnaeus, 1758) | |
En l’Europa Centrala èn ils lufs vegnids persequitads sistematicamain dapi il 15avel tschientaner. En il 19avel tschientaner als aveva l’uman decimà tras chatscha en quasi tut ses territoris da derasaziun en tut il mund; en l’Europa dal Vest ed Europa Centrala era el bunamain vegnì extirpà ed en il Giapun schizunt dal tuttafatg. Dapi la fin dal 20avel tschientaner vegn il luf protegì en blers pajais ed ils effectivs sa revegnan puspè, e quai malgrà ch’i dat vinavant persecuziuns illegalas. Er en Svizra èn returnads dapi ils onns 1990 singuls lufs; in emprim triep è sa furmà il 2012.
Il luf tutga tar ils pli enconuschents animals da rapina; da vegl ennà gioga el in’impurtanta rolla en ils mitus e las paraulas da blers pievels. Dal luf derivan ultra da quai tut ils chauns.
Da princip regorda in luf ad in chaun grond; cumpareglià cun chauns da sumeglianta cumparsa è il corp dal luf pli lung ed il pèz pli aut, ma pli graschel. Lufs èn da statura plitost satiglia ed han chommas lungas. Il chau è relativamain grond, cun in frunt lad, in gnif lung ed ureglias curtas drizzadas a dretg si, orientadas enavant e munidas a l’intern cun in pail spess. Ils egls stattan en ina posiziun levamain enclinada ed èn medemamain orientads enavant. La cua spessa mesira ca. in terz da la lunghezza dal corp e dal chau.[1]
Pervi dal vast territori da derasaziun varieschan la grondezza dal corp ed il pais dal luf vaira ferm. Per ordinari cuntanscha l’animal ina lunghezza dal corp e dal chau da 1,0 fin 1,6 meters, la cua mesira tranter 33 e 55 centimeters, il pais tranter 20 e 40 kilograms. La lunghezza da las chomma davos cuntanscha 20 fin 25 centimeters, la lunghezza da l’ureglia 9 fin 12 centimeters. Ils pli gronds lufs vivan en la Russia dal Nord sco er en l’Alasca ed il Canada; lur autezza da las spatlas munta a radund 80 centimeters. Quests lufs pon avair in pais da fin a 80 kilograms. Ils pli pitschens lufs vivan en il Proxim Orient e sin la Peninsla Araba; quels han ina lunghezza dal chau e dal corp da ca. 80 centimeters, paisan radund 20 kilograms e la lunghezza da la cua munta a ca. 29 centimeters. Las femellas èn 2 fin 12 procent pli pitschnas ch’ils mastgels e 20 fin 25 procent pli levas. Ils lufs che vivan en l’Europa Centrala sa chattan tranter ils dus extrems numnads: En la Pologna han mesiraziuns mussà ch’ils mastgels avevan en media ina lunghezza dal corp e dal chau da 119 centimeters ed in’autezza da la spatla da 70 fin 90 centimeters; las femellas mesiravan 111 centimeters (valurs extremas 97 fin 124 centimeters) resp. in’autezza da la spatla da 60 fin 80 centimeters. Il pais dals mastgels tanscheva da 35 fin 67 kilograms, quel da las femellas da 27 fin 50 kilograms.[2]
La coluraziun è fitg variabla, i dat lufs alvs, alvents, melnents, cotschnents, brins grischs e nairs. En las zonas tempradas da l’Europa e da l’Asia domineschan lufs da colur mellen grischa u grisch brina, las populaziun situadas pli en il nord disponan da pli autas cumparts d’animals nairs ed alvs. Per ordinari domineschan ils chavels stgirs si dies e vi da la cua. Il venter, las chommas ed il gniv èn per il pli colurads pli cler. Tenor retschertgas geneticas deriva la colur dal pail naira tar ils lufs d’ina mutaziun ch’è l’emprim sa fatga valair tar ils chauns e ch’è pli tard penetrada en la populaziun da lufs.[3]
La chavazza dal luf è lunghenta, ella mesira en tut ca. 21 fin 25 centimeters ed è uschia pli lunga che la chavazza da mintg’autra spezia da chaun. L’oss dal nas è segnà sur l’entira lunghezza da pitschnas foppas. La dentadira dal luf consista sco tar tut ils chauns en mintga vart da la missella sura da trais incisivs, in dent chanin, quatter premolars e dus molars ed en mintga vart da la missella sut da trais incisivs, in dent chanin, quatter premolars e trais molars. Tut en tut ha lufs pia 42 dents. Il premolar P4 en la missella sura ha ina lunghezza (betg da scumbigliar cun l’autezza) da bundant 20 millimeters; el vegn numnà dent da stgarpar e furma cun il molar M1 da la missella sut (che vegn medemamain numnà dent da stgarpar) ina zanga. Il molar M2 en la missella sura ha ina surfatscha da mastegiar da bundant 100 millimeters quadrat, quai che na vegn cuntanschì da nagin’autra spezia da chaun. Sco tut ils chauns dispona er il luf d’in oss dal penis (Baculum). Quel finescha en piz ed è munì sur l’entira lunghezza cun ina chava.[4]
Tar ils chauns che vegnan tegnids en chasa sa tracti da furmas domesticadas dal luf; ensemen cun il dingo (il chaun ch’è puspè daventà selvadi) tutgan quels pia tar la medema spezia (Canis lupus). Lufs e chauns sa laschan per il pli distinguer a basa d’intgins tratgs caracteristics; quant gronda che la differenza è, variescha però ferm da razza tar razza. Il gnif è per ordinari pli curt tar chauns che tar il luf. Lufs han savens flatgs clers sur ils egls, vistas cleras ed in culiez alvent; si dies portan els savens in flatg stgir en furma da sella. Ils egls èn mellens fin verd mellens e stattan en ina posiziun levamain enclinada. Las ureglias èn adina drizzadas dretg si ed èn per ordinari pli pitschnas che quellas dals chauns. Perquai che las chommas èn en cumparegliaziun cun il chaun pli lungas, correspundan las conturas dal corp en il profil (senza chau, culiez e cua) pli u main ad in quadrat; las conturas dal corp dal chaun correspundan percunter ad in rectangul ch’è pli lung che aut. Cur ch’ils lufs ruaussan penda lur cua per il pli engiu, tar chauns è quel savens drizzà ensi u enrullà. En intgins cas sa lascha però be dir cun agid d’in’analisa ADN sch’i sa tracta tar in individi d’in luf, d’in chaun u d’ina furma maschadada cun parents dad omaduas varts.
Lufs han ina glonda sin la vart sura da la cua (glonda violetta); tar blers chauns manca quella u è degenerada, entant ch’ella è sa sviluppada tar auters ad in vast champ da glondas. Surtut vi da la chavazza sa laschan observar numerusas differenzas tranter il luf ed il chaun. Chavazzas da lufs han en cumparegliaziun cun chavazzas da chauns ina cresta da la verscha pli auta, la quala serva sco punct da partenza per la musculatura da mastegiar. En la regiun dal frunt è il profil da la chavazza d’in luf in pau pli plat che quel d’in chaun. Ils dents da morder (incisivs) da la missella sut èn ordinads pli spess tar il luf che tar il chaun. La lunghezza dal dent da stgarpar en la missella sura (il premolar P4) mesira tar il chaun damain che 20 millimeters. Ina lingia imaginara tranter ils oss dal giuf (pop. oss da la vista) e la part sura da la chavazza munta tar il luf en in angul pli pitschen (40 fin 45 grads) che tar il chaun (50 fin 60 grads).[5]
Tar ils lufs èn las femellas be ina giada ad onn fritgaivlas, tar ils chauns fin duas giadas. Tar ils lufs produceschan ils mastgels be sperms fritgaivels durant il temp da paregliaziun l’enviern e l’entschatta da la primavaira; tar ils chauns èn ils mastgels percunter abels da sa multiplitgar da tut onn.
Ils fastizs dal luf e dal chaun cun lur tschintg ballas e la grondezza variabla na sa laschan betg distinguer senza dubi in da l’auter; perquai vegnan passidas savens attribuidas al chaun u al luf cun persequitar lur decurs: Ils luf tschentan en la naiv la toppa davos en il fastiz da la toppa davant; en il triep chaminan els savens in davos l’auter e tschentan las toppas en ils fastizs dal luf davant. Uschia pon ins avair l’impressiun ch’i sa tractia dal fastiz be d’in singul luf, fin che la passida sa sparta tuttenina en pliras passidas individualas. Il decurs d’ina passida da lufs è ultra da quai savens sur plirs tschient meters guliva ed orientada vers ina destinaziun concreta. Tar chauns èsi percunter tipic che quels van vi e nà e che lur passida n’ha nagin decurs guliv.
Oriundamain (vul dir avant la derasaziun dal Homo sapiens ed il svilup da l’agricultura e da la pasculaziun) era il luf il mammal da la terra il pli derasà en tut il mund. El era da chasa en l’entira Europa ed Asia sco er en l’America dal Nord. En vastas parts da quest immens territori da derasaziun, surtut en grondas parts da l’Europa dal Vest e da l’America dal Nord, ha l’uman extirpà questa spezia. En l’Europa da l’Ost, sin il Balcan, en il Canada, en la Sibiria ed en la Mongolia e per part er en l’Iran èn percunter sa mantegnidas populaziuns colliadas pli grondas. Uschiglio cumpara il luf be pli en furma d’effectivs isolads (per ordinari damain che 100 animals).
Lufs occupan in grond dumber da habitats. Lur gronda capacitad da s’adattar als lascha viver tant en la tundra arctica sco er en ils deserts da l’America dal Nord e da l’Asia Centrala. La gronda part dals lufs viva sin pastgiras ed en guauds; colonisads vegnan però er palids, chagliom, terren cultivà, regiuns grippusas e muntognas fin en in’autezza da 2400 m. Il luf è surtut vegnì enconuschent sco abitant dal guaud, perquai che l’uman al aveva savens gia chatschà baud or da las cuntradas avertas.
Lufs èn segnads d’in cumportament social e territorial fitg exprimì. L’urden social usità dal luf è il triep; lufs singuls, sin ils quals in scuntra en la cuntrada selvadia, han per ordinari bandunà cun la madirezza sexuala il triep dals geniturs per furmar in agen triep. In triep da lufs sa cumpona per il pli dals geniturs e da lur descendenza; i sa tracta pia d’ina famiglia. Igl èn pussaivlas differentas variantas da questa structura da triep; tranter auter pon er in mastgel e duas femellas furmar il center dal triep che sa multiplitgescha.[6] Magari vegnan tolerads en il triep lufs esters, per ordinari mastgels d’ina vegliadetgna da maximal trais onns, ils quals sa trategnan en il triep be per in tschert temp, da paucs dis fin sur in onn; tut tenor fundeschan quels pli tard cun ina giuvna femella dal triep in agen revier. Lufs giuvens bandunan lur geniturs per ordinari en la vegliadetgna da 10 fin 54 mais; en in triep pon pia viver lufs giuvens da quatter annadas. La gronda part dals lufs giuvens ha però gia bandunà il triep cun trais onns.[7]
Ils lufs giuvens da l’onn avant sustegnan ils geniturs tar la tgira dals chagniels. Sut cundiziuns normalas sa cumpona in triep pia l’atun dals geniturs, dals descendents da l’onn avant u dals onns avant e dals descendents da quest onn. Suenter avair cuntanschì la madirezza sexuala bandunan ils lufs giuvens per il pli il territori dals geniturs e furman in agen revier, en il qual els fundeschan – per exempel cun in luf giuven ch’els han entupà sin lur migraziun sco partenari – in’atgna famiglia.[8] Uschè ditg che lufs giuvens vivan en il triep dals geniturs, na sa pareglian els per ordinari betg. En cas da stgarsezza da vivonda bandunan magari gia lufs da tschintg mais il territori, sch’els na vegnan betg pli provedids dals geniturs; a partir da questa vegliadetgna èn lufs giuvens abels da tschiffar sezs preda.[6] Intgins lufs ch’èn ids davent restan en vischinanza dal triep dals geniturs, auters han ins percunter gia scuntrà en ina distanza da fin a 886 kilometers. En cas da migraziuns a lunga distanza mantegnan ils lufs savens la medema direcziun e guntgeschan citads e lais. Lufs migrads pon però er surpigliar en in territori vischin la posiziun d’in luf ch’è vegnì per la vita ubain separar a l’ur dal territori dals agens geniturs u d’in territori vischin in agen revier. Tscherts lufs giuvens ch’èn ids davent returnan magari per in tschert temp en il triep dals geniturs; quai po er succeder repetidamain.[6]
Trieps cumpiglian fin a 36 animals; la grondezza normala èn trieps da tschintg fin dudesch animals.[9] Lufs che sa nutreschan en emprima lingia d’animals pitschens u da rument furman savens trieps pli pitschens che quels che fan surtut chatscha sin gronds animals ad ungla sco elans u bisons. En l’emprim cas bandunan ils lufs giuvens baud lur triep, en l’ultim cas restan ils giuvens da plirs onns tar ils geniturs.[6]
Ils geniturs sa chattan da princip en ina posiziun dominanta envers las generaziuns giuvnas; cumbats areguard l’urden ierarchic linear na datti betg, bain però conflicts che vegnan surtut manads tras tranter lufs da differents stgalims da vegliadetgna. Tranter giuvens d’ina vegliadetgna pli avanzada han quests conflicts per ordinari lieu tranter la medema schlattaina; per il pli sa fan animals pli vegls valair envers animals pli giuvens. La consequenza da quai è in’ierarchia dubla (pervi da las duas schlattas) tenor la vegliadetgna. I po però er dar conflicts tranter mastgels e femellas; entaifer la medema classa da vegliadetgna domineschan per ordinari ils mastgels.[7]
L’interacziun sociala succeda sur in’entira retscha da signals optics ed acustics; in’impurtanta rolla giogan la mimica, suns e la posiziun da la cua.[10] Per exempel portan lufs tuttina sco chauns la cua ad aut en cas d’in cumportament dominant; ina cua tratga en è percunter in segn da submissiun e duai gidar ad impedir in cumbat. Segns da submissiun han be in effect pacifitgant sin auters lufs, sche quels appartegnan al medem triep; tar cumbats tranter animals da differents trieps restan quels senza effect.
En la litteratura dal fatg vegn savens descrit in urden ierarchic strictamain linear cun in pèr dominant (alfa) che schendra per ordinari la descendenza dal triep, ina gruppa d’animals en posiziun subordinada ed in animal flaivel a la fin da l’urden ierarchic (omega). Quest maletg sa basa sin l’observaziun da lufs che vegnan tegnids en fermanza e na sa lascha betg transponer directamain sin trieps che vivan en libertad. En fermanza vegnan savens tegnids lufs da differenta derivanza u serrads en plirs trieps. Qua n’èsi ni pussaivel che lufs giuvens van davent suenter avair cuntanschì la madirezza sexuala ni sa lascha evitar che animals parentads sa pareglian. En tals trieps che vegnan tegnids en fermanza datti perquai fitg savens conflicts.[11]
Trieps da lufs vivan per il pli en reviers che vegnan cunfinads tant envers auters trieps sco er envers singuls members da la medema spezia e defendids tenor basegn cun vehemenza. Ils reviers da trieps vischins sa cuvran perquai per il pli be a moda minimala. La grondezza dals reviers vegn per ordinari determinada tras la grondezza da las spezias che vegnan en dumonda sco animals da preda ed er dal dumber effectiv dals animals da preda. Tge dimensiuns ch’ils reviers han en media variescha oramai fitg ferm da regiun tar regiun e tanscha da 75 fin 2500 kilometers quadrat. En l’Alasca han ins er eruì grondezzas da reviers da fin a 6272 kilometers quadrat. En Pologna han ins constatà grondezzas da reviers tranter 150 e 350 kilometers quadrat. En grads da latituda situads pli vers nord èn ils reviers en media pli gronds, damai che la spessezza dals animals da preda è pli bassa. Ils reviers vegnan percurrids regularmain dals commembers dals trieps.[12]
A cunfinar ils reviers servan surtut marcaziuns d’urin ed excrements. Sin lur migraziuns marcheschan ils lufs lur revier en media suenter mintga 240 meters cun urin. Per quest intent vegnan elegids objects marcants, per ordinari en posiziun verticala, sco singulas plantas, chaglias, crappa u pitgas. Ils mastgels plazzeschan la marcaziun per il pli en la posiziun ch’è enconuschenta nà dals chauns, cun auzar ina chomma davos, las femellas cun storscher enavant quella e l’auzar levet. En las regiuns da cunfin dal revier vegn marcà spezialmain intensiv.
In ulteriur med per marcar il revier furma l’urlar communabel dals commembers dal triep. Quest urlar vegn savens respundì da trieps vischins. Sco ch’experiments al liber han mussà, tendeschan trieps che na respundan betg plitost a sa retrair dal triep che urla, entant che trieps che urlan èn pronts da defender lur lieu. En la tundra pon lufs udir ad urlar in l’auter sur ina distanza da fin a 16 kilometers, en regiuns cuvertas da guaud sur indesch kilometers.
Entran lufs d’in auter triep malgrà las marcaziuns olfactoricas ed acusticas en il revier, vegnan quels per ordinari attatgads. Tals cumbats fineschan savens mortalmain; cumbats a l’intern da la spezia furman tar ils lufs ina da las raschuns da la mort natiralas las pli frequentas.[10]
En tschertga da vivonda pon lufs s’allontanar fin a 48 kilometers da lur tauna u da lur giuvens e far entaifer 24 uras fin a 72 kilometers.[6] En il guaud da Białowieża en Pologna han ils lufs da quatter trieps fatg per di en media ina distanza da 22,1 kilometers (femellas) resp. da 27,6 kilometers (mastgels). Per di èn vegnids utilisads radund nov procent dal revier; las parts dal revier ch’èn vegnidas percurridas plirs dis in suenter l’auter sa cuvrivan be minimalmain. Quai serva bain per l’ina a marcar preschientscha en l’entir revier per cunfinar quel uschia d’auters animals da la medema spezia, per l’autra però er ad augmentar il success da chatscha. Sin lur excursiuns suondan lufs gugent trutgs, vias, rivas, dies da muntognas ed autras furmaziuns da la cuntrada ch’als pussibiliteschan l’orientaziun; probablamain perquai ch’els pon uschia recognoscar meglier il conturn, senza stuair sa concentrar permanentamain sin la via davant lur pes.
Areguard la vivonda è il luf in generalist; el tschiffa bain surtut animals en la grondezza da la lieur brina fin a l’elan e bison, ma maglia er fritgs, capiergnas e lavadiras. Nutriment da basa dal luf furman en vastas parts da ses territori da derasaziun mammals erbivors da grondezza mesauna fin gronda. En il nord fan lufs surtut chatscha en il triep sin elans, rens ed autras spezias da tschiervs, ma er sin bovs-mustgat. En ils guauds eurasics da la zona temprada tutgan er portgs selvadis ed en regiuns muntagnardas nursas selvadias, chamutschs e capricorns tar la preda. Mammals pli pitschens sco lieurs brinas, cunigls selvadis, lemmings ed autras mieurs-sfuigna vegnan medemamain tschiffads. En l’America dal Nord giogan sper gronds animals ad ungla er casturs e per part er peschs in’impurtanta rolla sco preda. Dal temp da las immensas scossas da bisons da l’America dal Nord avant l’arrivada dals Europeans hai probablamain dà là a la pli gronda spessezza da lufs en tut il mund: En las planiras da l’America dal Nord vivevan da quel temp tenor stimaziuns fin a 200 000 lufs, ils quals sa nutrivan surtut da bisons.[13]
En vischinanza d’abitadis d’umans stgarpan lufs er nursas e bovs giuvens, ma er chauns e giats ch’èn sezs animals da rapina. Situads a la fin d’ina piramida da nutriment furma il luf in predatur d’emprima classa. Regularmain maglian lufs er capiergnas, per exempel cadavers da focas che las undas mainan a riva. Vanzadiras da spaisas resp. rument chasan è per exempel da gronda muntada per lufs en l’Israel, en l’India u en China. Surtut en regiuns meridiunalas da l’Eurasia maglian lufs er fritgs sco coclas, tschareschas, mails, pairs ed ivas. Sco ils chauns traguttan er lufs pastg, probablamain per schubregiar il tratg digestiv da chavels u parasits; pastg pudess er servir sco funtauna da vitamins.
En l’Europa Centrala domineschan chavriels, tschiervs e portgs selvadis il spectrum da nutriment.[14] En la Slovachia han ins chattà en 45,5 procent dals excrements intercurids restanzas da portgs selvadis, en 23,3 procent da tschiervs, alura èn suandads la vulp (10,4 procent), il chaun (7,9 procent) ed il chavriel (5,5 procent). En la Pologna han ins cumprovà la stad tschiervs (cotschens) e chavriels en 93,1 procent e l’enviern en 97,0 procent dals excrements; il portg selvadi la stad en 47,7 procent da tut ils excrements e l’enviern en 29,0 procent.[15]
La quantitad da biomassa ch’il luf tschiffa e maglia dependa da differents facturs sco la vegliadetgna, la statura e surtut la grondezza dal triep. Sco che divers studis han mussà, tschiffan trieps pli gronds bain dapli animals, ma la quantitad da charn che stat effectivamain a disposiziun per mintga commember dal triep è pli pitschen che tar trieps da grondezza mesauna u pitschna. Percunter reusseschi a trieps gronds da defender meglier la preda cunter concurrents, entant che trieps pitschens ston per part, tut tenor las relaziuns, prender en cumpra sperditas substanzialas.
A basa da la rata da metabolissem, la quala inditgescha la svieuta d’energia per unitad da temp, han ins eruì per in luf che viva al liber d’in pais da 35 kilos in basegn da nutriment da 2,8 kilograms a di.[16] Tenor autras retschertgas tschiffan lufs che vivan al liber mintga di ina quantitad da preda che correspunda a 10 fin 21 procent da lur agen pais; tar in pais d’en media radund 40 kilograms fissan quai pia 4,0–8,4 kilograms per di.[17]
Almain l’enviern passentan ils lufs en media 28 fin 50 procent dal temp cun ir en tschertga da vivonda.[13] Lufs chattan lur preda per ordinari tras l’odur da quels resp. cun suandar fastizs frestgs; en la cuntrada averta gioga er la vesida in’impurtanta rolla. Per il pli sa movan ils commembers dal triep in davos l’auter en lingia guliva tras il revier; sin terren nunsurvesaivel pon els però er ir in ord l’auter per chattar pli tgunsch preda. En cas da chatscha da notg gida la coluraziun alventa che blers lufs han vi dal gnif eventualmain a localisar ils commembers dal triep.[13]
Lufs emprovan da s’avischinar tant sco pussaivel a l’animal da preda senza vegnir scuverts. Gronds animals ad ungla attatgan els pir cura che quels emprovan da mitschar. Na reusseschi betg als lufs da far prender l’animal la fugia smettan els l’attatga magari gia suenter paucas minutas, magari però er pir suenter uras. In animal en fugia vegn però schizunt persequità sch’ils lufs han gist fatg preda ed in animal en vischinanza sa fa tuttenina davent. Or da scossas da gronds animals ad ungla elegian ils lufs per ordinari animals giuvens, flaivels u fitg vegls cun chaminar in mument cun la scossa. Surtut animals da chasa als quals mancan ils mecanissems da protecziun cunter animals da rapina vegnan per part er tschiffads en surabundanza, pia senza ch’ils lufs èn abels da trair a niz tut ils animals mazzads. Tar animals che vivan al liber sa laschi percunter be observar darar ch’ils lufs fan preda a moda excessiva.
Animals en fugia vegnan per ordinari be persequitads sur curta distanza cun gronda sveltezza; na reusseschi als lufs fin lura betg da tschiffar l’animal, vegn la chatscha interrutta. Persecuziuns sur plirs kilometers furman la gronda excepziun.
Animals ad ungla fin a la grondezza d’ina vatga-tschierv emprovan da fugir. Animals pli gronds u cun bunas qualitads da sa defender (bisons, elans, portgs selvadis) fan percunter frunt als lufs e quai savens cun success. Da l’autra vart èsi però er pussaivel ch’in sulet luf vegn da surventscher in elan u in bov-mustgat.
Animals ad ungla pli pitschens vegnan per il pli mazzads cun ina suletta morsa en la gula u en la tatona. Animals pli gronds vegnan retegnids cun morder en la part davos, en las varts, en il dies ed en il nas ed als far crudar uschia per terra; silsuenter vegnan els medemamain mazzads cun morder en la gula.
Silsuenter avran ils lufs per regla la chavorgia dal venter da la preda e maglian l’emprim ils organs interns sco il lom, il dir, il cor, la beglia ed ils gnirunchels; alura maglian els la charn musculara, surtut la gronda musculatura da las chommas. Durant consumar la preda datti savens conflicts tranter ils commembers dal triep; lufs (giuvens) che sa chattan pli bass en l’ierarchia ston per il pli sa tegnair enavos a l’entschatta. Durant l’emprima fasa da magliar pon lufs gronds consumar fin a diesch kilograms charn; silsuenter sa retiran els per ordinari, returnan però las proximas uras adina puspè per magliar ulteriurs tessids sco la pel u il magugl. La preda vegn sche pussaivel consumada dal tuttafatg, cun excepziun da l’ossa gronda ch’ils lufs na vegnan betg da rumper, dal pail, da parts da la beglia e dal magun.[18] En territoris cun gronds trieps da lufs e blers magliacadavers, sco per exempel en il Yellowstone National Park, èn ils cadavers da las predas per il pli consumads dal tuttafatg en damain che 48 uras. Surtut a corvs reusseschi da chattar la preda da lufs entaifer paucas minutas, damai che quels sa trategnan gugent en vischinanza dals trieps da lufs.[13]
Tocs da la preda che restan enavos u er entirs animals vegnan savens zuppads. Per exempel vegn in vadè cuvert cun naiv u che tocs charn gia magliads vegnan bittads si e deponids en in fop ch’il luf ha sez chavà e ch’el cuvra alura cun agid dal gnif. Da far deposits è surtut impurtant per lufs che van sulets a chatscha u per pitschens trieps. Tals deposits vegnan però savens spogliads da magliacadavers sco vulps u urs.
En libertad cuntanschan lufs normalmain suenter dus onns la madirezza sexuala, en fermanza magari gia cun nov fin diesch mais e chauns gia cun set fin nov mais.[19] I dat però er lufs che vivan en libertad che cuntanschan lur madirezza sexuala pir cun quatter u tschintg onns. En l’Europa Centrala croda il temp da paregliaziun en la perioda tranter la fin da l’enviern e l’entschatta da la primavaira, pia ca. da la fin da schaner fin l’entschatta da mars. Entaifer quest temp dura la fasa da concepziun tar la singula femella però be stgars in’emna. Sco tar tut las spezias da la famiglia dals chauns vegn la paregliaziun terminada cun l’uschenumnà ‹pender› (cf. la descripziun en l’artitgel davart il chaun); il penis erigì vegn anc tegnì fin ina mes’ura en la vagina. Cas da reproducziun tranter consanguins na datti strusch en il liber, cun excepziun da territoris serrads, en ils quals tut ils lufs èn parentads stretgamain in cun l’auter (p.ex. sin inslas).[7]
Il temp da purtanza dura nov emnas. Avant la naschientscha dals giuvens vegn per il pli chavada ina tauna en la terra, ubain ch’il triep surpiglia ina tauna d’auters mammals, sco vulps, ed engrondescha quella. Tant ils geniturs sco er ils lufs giuvens sa participeschan vi da las lavurs da chavar. Las taunas pon avair ina u pliras entradas. Sco taunas per parturir ils pitschens vegnan er en dumonda mutagls chavortgs, taunas en la grippa u foss chavads en il fund. Per ordinari sa chattan las taunas en vischinanza da l’aua ed en ina distanza considerabla dals cunfins dal revier. Circa in mais avant la naschientscha na bandunan tschertas femellas en purtanza strusch pli il conturn da la tauna e vegnan alura provedidas tras auters members dal triep.[7][20]
Ils giuvens naschan en la tauna. In letg sa cumpona d’in fin indesch, per il pli però da quatter fin sis chagniels. Ils novnaschids èn anc tschorvs e surds, paisan 300 fin 500 grams ed han in pail fin e stgir. Ils egls s’avran pir suenter 11 fin 15 dis, da quel temp èn ils chagniels er buns da chaminar, da brunclar e da mastegiar. Er ils emprims dents èn uss visibels. Suenter radund 20 dis cumenzan ils giuvens a reagir sin cloms, bandunan l’emprima giada la tauna e giogan cun fragliuns e commembers dal triep pli vegls. A partir da questa vegliadetgna pon ils chagniels er consumar vivonda cumpacta; las mammas als laschan però tezzar vinavant fin ch’els han cuntanschì ina vegliadetgna da sis fin otg emnas. Ils commembers dal triep che returnan cun vivonda vegnan beneventads dals pitschens cun examinar lur gnif cun il nas e cun brancar quel cun l’agen gnif. Sinaquai stranglan quels si vivonda. En las emprimas otg emnas porta la femella magari ils chagniels en in autra tauna. Tranter la 16avla e la 20avla emna creschan ils dents stabels e suenter ca. in onn è terminada la creschientscha dal skelet.
Lufs che vivan al liber cuntanschan ina vegliadetgna maximala da 10 fin 13 onns. En fermanza pon lufs er vegnir 16 u 17 onns vegls. La mortalitad è auta, surtut durant ils emprims dus onns da vita. Ils pli impurtants facturs da mortalitad natirals èn blessuras tras cumbats cun lufs d’auters trieps sco er il murir da la fom. Daspera giogan ina rolla diversas malsognas sco per exempel frenesia, morva, parvovirosa, gruscha e borreliosa. Populaziuns ch’han contact cun umans èn surtut smanatschadas da quels; qua èn ils facturs da mortalitad ils pli impurtants la chatscha, tissientadas ed accidents da traffic. Chagniels da lufs vegnan magari er tschiffads da lufs-tscherver.[21]
Entaifer il gener Canis è il luf (incl. il chaun) parentà il pli stretg cun il cojot (Canis latrans). Medemamain part dal medem bratsch entaifer quest gener fan il luf mellen african (Canis anthus), il luf da l’Etiopia (Canis simensis), il schacal mellen (Canis aureus), il chaun cotschen (Cuon alpinus) ed il chaun selvadi african (Lycaon pictus). L’auter bratsch furman las duas ulteriuras spezias da schacals (Canis mesomelas e Canis adustus).[22]
La sutdivisiun da la spezia luf en sutspezias è contestada; er cun trair en consideraziun caracteristicas geneticas na sa laschan betg gudagnar resultats precis. Quai è tranter auter d’attribuir al fatg ch’ils lufs fan regularmain grondas migraziuns, quai ch’ha per consequenza ch’il pool da gens sa maschaida adina puspè da nov.[23] Tuttina èn ins pli u main sa cunvegnids da sutdivider la spezia en nov sutspezias viventas e duas extirpadas. Il chaun (Canis lupus familiaris) ed il dingo australian (Canis lupus dingo) èn sutspezias dal luf ch’èn sa furmadas tras domesticaziun. Tenor il stadi actual èn renconuschidas las suandantas sutspezias:
.jpg)
Duas ulteriuras sutspezias che vivevan en il Giapun èn mortas ora enturn il 1900. Sper las sutspezias descrittas vegnan per part er discutadas ulteriuras sutspezias (luf, talian, iberic, arab, tibetan e.a.).
Pervi da ses territori da derasaziun fitg vast, n’è il luf sco spezia betg periclità. En vastas parts da l’Europa dal Nord e da l’Europa Centrala, en la Gronda Britannia, en intgins stadis da l’USA, per part en il Mexico ed en il Giapun è il luf però stà extirpà dapi il 19avel tschientaner, ed en las ulteriuras regiuns era el vegnì decimà fermamain. Vers la mesadad dal 20avel tschientaner vivevan effectivs pli gronds be pli en l’Alasca, il Canada e Minnesota resp. en l’Europa en ils stadis Croazia, Serbia, Bosnia ed Erzegovina, Rumenia, Bulgaria, Grezia, Albania, Pologna, Slovachia, Slovachia e Russia. Populaziuns pli pitschnas vivevan ultra da quai en las regiuns muntagnardas da l’Italia, Spagna e Portugal sco er en Svezia, Norvegia e Finlanda. Derasà vastamain è il luf percunter restà en l’Asia, uschia en ils stadis Kasachstan, Kirgisistan, Tadschikistan, Usbekistan, Turkmenistan, Afghanistan, en la Mongolia, en China, India, Corea, Irac, Iran, Tirchia, Armenia, Georgia, Aserbaidschan, en l’Arabia Saudita, Siria ed Israel.[24]
Dapi ils onns 1970 giaudan ils lufs ina protecziun adina pli vasta a nivel internaziunal ed en la gronda part dals pajais na dastgan els betg vegnir sajettads. Tuttina furman il fraud e la quota da sajettadas illegalas vinavant in problem. Diversas instituziuns da protecziun da la natira internaziunalas, naziunalas e regiunalas sco er mesiras da management d’animals da rapina emprovan da far frunt al maletg dal ‹nausch luf› e sa stentan da midar sia percepziun en la societad.
Dapi l’entschatta dal 21avel tschientaner enconuschan blers pajais europeics effectivs da lufs stabils u schizunt dumbers creschents. Tenor cifras dal monitoring da lufs dal 2009–2013 han ins fatg quint cun in dumber da radund 12 000 fin 18 000 lufs en l’Europa, senza ils effectivs en l’Ucraina ed en Russia. Pli e pli èsi reussì al luf dapi ils onns 1960/70 da reconquistar territoris, en ils quals el era vegnì extirpà.[25]
En l’artg alpin era il luf vegnì extirpà cumplettamain ed en l’Italia per gronda part. Be in effectiv da radund 100 lufs aveva survivì en las Abruzzas. Suenter che l’Italia ha mess la spezia enturn la mesadad dals onns 1970 sut protecziun, èn ils effectivs sa revegnids ed il luf è puspè sa derasà sur las entiras Apenninas. Il 2018 han ins stimà ch’i vivian en l’Italia radund 1600 lufs.
Il 1985 è in luf da las Apenninas vegnì cumprovà per l’emprima giada en las Alps, il 1987 er en las Alps franzosas. L’emprima furmaziun d’in triep è suandada qua il 1992. Dapi lura reconquistan ils lufs adina dapli regiuns da las Alps dal Vest ed èn er avanzads en Frantscha en las Vogesas, il Massiv Central e las Pireneas. En las Alps svizras èn ils emprims lufs arrivads il 1995.[26] In’emprima populaziun è sa furmada il 2012 al Calanda.[27]
En l’Europa existan leschas da protecziun a nivel naziunal e – per ils stadis commembers – a nivel da l’Uniun europeica. La basa per questas leschas a nivel dal dretg internaziunal furman la Cunvegna da Washington areguard la protecziun da las spezias dal 1973, la quala è vegnida segnada da 152 stadis, sco er la Convenziun da Berna davart la conservaziun da la vita selvadia e da ses spazis da viver natirals. En quest’ultima èn 45 stadis, tranter auter la Svizra, sa cunvegnids areguard la protecziun da la flora e fauna selvadia.
Il luf è il sulet perdavant dal chaun. Co ch’il chaun è vegnì domesticà n’è betg enconuschent. Tar intginas spezias da chauns è la parentella cun il luf anc bain visibla; questas spezias n’èn però betg parentadas pli stretgamain cun il luf che las autras.
Blers pievels che vivan da la chatscha, per exempel en l’Europa dal Nord ed en l’America dal Nord, resguardavan il luf sco in concurrent egual u schizunt superiur a l’uman. Correspundentamain admirav’ins e desiderav’ins sia perseveranza e ses inschign; per part s’identifitgavan chatschaders e guerriers er cun il luf. Entant ch’ils pievels europeics precristians, tranter auter ils Celts e Germans, veneravan il luf ed al consideravan magari schizunt sco creatira surnatirala, è questa relaziun sa pegiurada en rom da la cristianisaziun cuntinuanta; surtut a partir dal temp medieval e temp modern tempriv è il luf vegnì demunisà e l’uman al ha scuntrà pli e pli cun tema.
Damai ch’il luf po attatgar tant animals da niz sco er l’uman, vegniva e vegn el considerà da blers sco smanatscha. Ultra da quai sa nutrescha el en emprima lingia da selvaschina ed ha perquai furmà pli baud per l’uman in impurtant concurrent da vivonda. L’extensiun cuntinuanta dals territoris abitads e da las surfatschas agriculas sco er la tegnida d’animals al liber – surtut la pastgira en il guaud ch’è stada usitada fin en il 19avel tschientaner – ha manà a numerusas sperditas d’animals da niz. Tipica è per exempel la descripziun dal luf sco ch’ella cumpara il 1758 en il ‹Grosses vollständiges Universal-Lexicon›. Là hai num che quel saja «gar sehr gefrässig, grausam, arglistig, und der gefährlichste Feind der wilden und zahmen Thiere, sonderlich der Schaafe» e ch’il luf saja ultra da quai «das schädlichste Geschöpf Gottes, welches die Menschen angreiffet, zerreisset und frisset».[28]
La finamira da la persecuziun dal luf en l’Europa Centrala e dal Vest, surtut en furma da grondas chatschadas, è stà d’extirpar quel dal tuttafatg. Per part vegnivan parts da la populaziun obligadas da sa participar a questas chatschas; quellas avevan lieu l’enviern da naiv nova (per pudair suandar ils fastizs e chattar ils lieus da retratga dals lufs) ed eran perquai savens malvisas. Sper las chatschadas devi anc autras metodas da far chatscha sin lufs, tranter auter cun chavar foss, metter traplas u dar tissi.
Gia en il 18avel tschientaner è il luf uschia vegnì extirpà en ils emprims pajais (p.ex. Gronda Britannia 1743, Danemarc 1772); numerus auters èn suandads en il decurs dal 19avel e fin l’entschatta dal 20avel tschientaner. En l’Europa dal Sid ed en l’Europa da l’Ost n’èsi percunter mai reussì da decimar ils effectivs talmain ch’igl avess smanatschà en questas regiuns l’extincziun cumpletta dal luf.
Mesiras da protecziun èn necessarias per tut ils animals che pasculeschan libramain, ma surtut per nursas. En dumonda vegnan serragls da notg ch’èn segirs cunter lufs, saivs electricas u chauns da protecziun. Per animals da niz che vegnan stgarpads, prevesa la legislaziun – tut tenor il pajais – indemnisaziuns finanzialas, magari vegnan er surpigliads custs da las mesiras da protecziun.
Rapports e raquints davart invasiuns ed attatgas da lufs sin umans (per part cun consequenzas mortalas) chatt’ins numerus fin en il temp modern. Blers dals rapports èn però contestads u tendenzius.
Davart attatgas da lufs succedidas ils ultims decennis existan plirs studis. Sco exempel sajan allegads ils resultats da las retschertgas che Mark McNay ha fatg en l’America dal Nord: El ha intercurì en tut 80 cas ch’èn succedids tranter il 1970 ed il 2002, en ils quals il luf è fruntà sin l’uman a moda pauc spualitga (‹little fear›). En sis da quests cas era l’uman accumpagnà d’in chaun (quai che pudess esser stà il motiv per l’attatga), en dudesch cas ha pudì vegnir cumprovada u vegn supponida in’infecziun da frenesia, en 39 cas ha in luf saun mussà envers l’uman in cumportament agressiv (en 16 cas cun morsas) ed en 29 cas è il luf sa cumporta pauc timid, però senza vegnir agressiv.[29]
Sco motiv en la mitologia, ditgas e paraulas, sco er en la litteratura e l’art gioga il luf ina rolla centrala, e quai tar blers pievels. Er qua sa mussa puspè la relaziun ambivalenta da l’uman envers il luf. D’ina vart vegn quel admirà sco animal ferm e superiur a l’uman, da l’autra vart vegnan projectadas sin l’animal da tuttas sorts temas.
En numerusas culturas cumpara il luf sco totem, per exempel tar divers pievels d’Indians en l’America dal Nord u tar ils Turkmens e Mongols. Ils Usbecs e Huns mainan enavos lur derivanza sin il luf, medemamain valeva la luffa sco origin dals vegls Tircs. Il pievel indian dals Schoschons carteva ch’ils cojots e lufs hajan stgaffì il mund e ch’ils morts returnian puspè en lur reginavel.[30]
En la Bibla vegn il luf descrit repetidamain sco animal privlus che stgarpa las muntaneras, e quai tant en il Vegl sco er en il Nov Testament (p.ex. Gen 49, 27; Jer 5,6; Gion 10,12). Da la Bibla deriva er la metafra d’in luf en pel-nursa.
La dieua greca Hekate, che vegniva messa en relaziun cun striegn e magia stgira, vegn savens represchentada en l’art figurativ accumpagnada da trais lufs. Il dieu grec Lykaon ha Zeus midà en il luf.
Ils fundaturs legendars da la citad da Roma, Romulus e Remus, duain esser vegnids tezzads e tratgs si d’ina luffa. Tradiziuns sumegliantas derivan er da la Slovachia, da la Persia e da l’India. Er il motiv modern dals ‹uffants da lufs› ha qua ses origin.
Er en la mitologia germana resp. nordica cumparan adina puspè lufs, per exempel sco accumpagnaders dad Odin u en furma dal mitus dad Ysengrin. Er la figura da l’um-luf (sc. licantrop) è da derivanza germana.
Per ils Chinais valeva il luf sco simbol per crudaivladad ed engurdientscha.
En fablas anticas d’auturs sco Aesop e Phedrus, ils motivs dals quals surtut Jean de Lafontaine e Gotthold Ephraim Lessing han reprendì, vegnan qualitads da caracter negativas da l’uman sco engurdientscha, veglia da dispitar e malizia projectadas sin il luf.
En il temp medieval latin furma il luf sco Ysengrimus, pli tard Isegrim, ina figura fabulusa da l’epos Reineke Fuchs, per il qual èn s’interessads pli tard ils frars Grimm. En lur collecziun da paraulas cumpara il luf adina puspè a moda prominenta, per exempel en ‹Il luf ed ils set ansiels› e ‹La Chapitscha cotschna›.
En la litteratura mundiala moderna cumpara il motiv dal luf per exempel en ‹The Jungle Book› da Rudyard Kipling ed en ‹The Call of the Wild› e ‹White Fang› da Jack London. En ses roman ‹Steppenwolf› dovra Hermann Hesse il motiv dal luf sco metafra per la vart animalica, impulsiva dal protagonist Harry Haller.
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
