From Wikipedia, the free encyclopedia
Sco colonialissem vegn designada l’occupaziun – savens sustegnida da vart dal stadi – da territoris da l’exteriur sco er la submissiun, expulsiun u extincziun da la populaziun indigena tras in domini colonial. Ils colonists ed ils pievels colonialisads èn culturalmain savens esters in a l’auter, quai ch’era collià tar ils signurs colonials en il colonialissem dal temp modern cun la cretta en ina superiuradad culturala sur ils uschenumnads «pievels natirals» e per part er en la superiuradad da l’atgna razza.[1] Quest’idea è vegnida sustegnida tras teorias temprivas d’in’evoluziun socioculturala. La colonisaziun dal mund tras naziuns europeicas ha promovì l’ideologia da l’eurocentrissem.[2]
L’expressiun ‹colonialissem› designescha sper ils fatgs politics dal domini colonial er ina fasa istorica, il temp colonial (u epoca dal colonialissem) ch’ha inizià cun il temp modern: Dapi ils viadis en l’America da Cristof Columbus a la fin dal 15avel tschientaner (il 1492 vala sco vieuta dal temp medieval al temp modern), han pussanzas europeicas furmà imperis colonials d’ultramar, l’emprim la Spagna ed il Portugal, pauc suenter er ils Pajais Bass, la Gronda Britannia e la Frantscha. Il colonialissem è ì a pèr cun l’expansiun europeica. La fin dal temp colonial è situà tranter las emprimas decleraziuns da suveranitad suenter la Revoluziun franzosa (1797: Stadis Unids, Haiti) e la fin da la Segunda Guerra mundiala cun la fundaziun da las Naziuns unidas (1945) sco concept da naziuns equivalentas en tut il mund. Gist il 19avel tschientaner è però stà segnà d’in colonialissem tardiv da novs acturs geopolitics, tranter auter er d’anteriuras colonias. A la cursa da partiziun coloniala da l’Africa en il 19avel tschientaner èn la finala er stads participads la Belgia, l’Italia e la Germania, pia stadis naziunals ch’eran apaina sa furmads. En l’Asia ha surtut la Russia empruvà d’expander. Ed a la vieuta vers il 20avel tschientaner èn vegnids vitiers ils Stadis Unids ed il Giapun sco pussanzas colonialas. Sper l’aspectativa da gudogns economics e da segirar basas da materia prima futuras, han la rivalitad da pussanza e dumondas da prestige giugà in’impurtanta rolla entaifer ils motivs ch’han promovì il colonialissem en il temp da l’imperialissem. Per il temp suenter la fin dal colonialissem discurr’ins er d’in’epoca postcoloniala e da decolonisaziun, surtut vers la mesadad dal 20avel tschientaner. Tendenzas imperialisticas perduran però fin oz e daventan per part schizunt puspè pli fermas; en quest connex discurr’ins da neocolonialissem.
La noziun ‹colonialissem› è colliada stretgamain cun ‹colonisaziun›. Da temps pli vegls è per exempel enconuschenta la colonisaziun greca antica en la regiun da la Mar Mediterrana ubain la colonisaziun da l’ost tudestg dal temp medieval. Areguard las furmas, la dimensiun e la moda da funcziunament è il colonialissem dal temp modern segnà d’ina vasta paletta d’expressiuns. Tant en las metropolas politicas dal domini colonial sco er en la perifera da las colonias sezzas han las singulas pussanzas colonialas sviluppà in vast spectrum da particularitads areguard l’organisaziun e l’execuziun da la pussanza sco er areguard la participaziun dals colonisads a l’apparat da pussanza e las repressiuns cunter ils pievels colonials. Tut quai è er s’effectuà sur il temp colonial ora sin il decurs e las consequenzas da la decolonisaziun.
Tar las caracteristicas centralas da tut las furmas da colonialissem tutgan la surordinaziun resp. submissiun tranter colonists e colonisads sco er las relaziuns economicas inegualas tranter pussanzas colonialas e colonias. Abstrahà da quai sa preschentan las furmas istoricas dal colonialissem modern a moda ordvart multifara. Er tar ils tips da domini colonial e d’organisaziun economica che vegnan enumerads e tractads qua sa tracti sulettamain dal numnader cuminaivel da furmas che sa preschentan en il singul cas a moda anc bundant pli specifica. Tut tenor l’origin, la structura e dimensiun da las singulas constellaziuns istoricas specificas vegn differenzià en la litteratura tranter colonias da dominaziun, da colonisaziun, d’integraziun e da puncts da sustegn.
La basa da las colonias da dominaziun ha per ordinari furmà ina conquista militara, a la quala eran precedids emprims contacts ed ina preorientaziun. Betg colonisaturs, mabain funcziunaris colonials tramess dal pajais d’origin han furmà l’apparat da pussanza, il qual ha pussibilità l’explotaziun economica da la colonia. Las autoritads administrativas en la periferia vegnivan survegliadas da las autoritads colonialas en la metropola. Da quest tip èn per exempel stads l’India sco colonia britannica, il Togo sco colonia tudestga, il Taiwan sco colonia giapunaisa e las Filippinas sco colonia dals Stadis Unids.[3]
Colonias per propi èn surtut sa furmadas en consequenza da migraziun individuala en massa, da la quala ils purtaders han bandunà lur patria senza intenziun da returnar, savens per motivs u basegns economics.[4] Ils colonisaturs han per ordinari ubain stgatschà la populaziun indigena ubain suttamess quella e la duvrà sco forzas da lavur. La cultura ch’els han manà cun sai han ils colonisaturs conservà, la pussanza politica sur il spazi da colonisaziun han els exequì sezs. Las cundiziuns da l’execuziun da pussanza economica e la furma d’avertura da resursas è per part sa differenziada fitg ferm d’in pajais da colonisaziun a l’auter. En ils lieus da colonisaziun settentriunals da l’America dal Nord, en l’Australia e Nova Zelanda sco er en l’Argentinia ed en il Chile è la populaziun autoctona vegnida considerada sco nunnecessaria e nunduvrabla ed è perquai vegnida stgatschada; las colonias en l’Africa percunter èn restadas dependentas da forzas da lavur indigenas, uschia l’Algeria, il Congo u l’Africa dal Sid. En colonias caribicas percunter, tranter auter a Jamaica u Cuba, han ins, suenter avair extirpà la populaziun autoctona, importà sclavs da lavur esters.[5]
Colonias d’integraziun han unì elements da colonias da dominaziun e da colonisaziun. Las posiziuns-clav entaifer l’administraziun sa chattavan en ils mauns d’uffiziants colonials dal pajais d’origin, ils quals sa basavan sin ina classa mesauna da colonisaturs d’origin europeic, ma naschids en la colonia, uschia per exempel ils Creols en las colonias spagnolas da l’America dal Sid. Lur abitants avevan formalmain ils medems dretgs sco ils abitants dal pajais d’origin e giudevan ina vasta autonomia locala. Economicamain pudeva il domini colonial sa basar qua sin sistems d’agricultura gia existents ch’eran productivs e sin ils quals sa laschavan imponer taglias.[6]
Colonias en furma da puncts da sustegn èn l’emprim vegnidas stgaffidas cun meds militars sco basas da commerzi protegidas che n’intendevan betg da colonisar a grond spazi il pajais respectiv, mabain d’explotar economicamain la retroterra. Là nua ch’ins ha installà a moda planisada ina rait da talas colonias da sustegn, servivan quellas a segirar l’egemonia da commerzi dals pajais d’origin respectivs. Exempels han furmà ils puncts da sustegn ollandais e portugais en l’Africa ed en l’Asia. Las ambiziuns da politica mundiala da la Gronda Britannia sco pussanza maritima dominanta han manà dapi il 18avel tschientaner ad ina tala rait da puncts da sustegn. Qua na sa tractavi betg pli mo da proteger interess da commerzi; la rait da colonias britannicas ha anzi cuntanschì ina muntada da strategia globala. Sper impurtantas basas da flotta da Gibraltar sur Sues fin a Kapstadt ha questa rait er cumpiglià adina dapli colonias da port sco Singapur u Hongkong. Sco sulet tip da colonia abel da sa modernisar è sa mussà a lunga vista la basa militara; la muntada da quella tanscha dal temp da las chanunieras fin a quel da l’aviatica militara tactica.[7]
Fin il 11avel tschientaner han Bizantins e Saracens dominà la Mar Mediterrana. Il cumbat tras Pisa e Genova cunter il privel dals Saracens, ils quals pratitgavan vastamain pirataria, ha terminà lur predominanza. Pli tard han ils Talians sezs pratitgà pirataria, surtut a las costas da l’Asia Minura. Savens vegnivan fundadas societads da corsars per finanziar talas interpresas e per il pli na sa laschava gnanc trair in cler cunfin tranter missiuns da commerzi e pirataria. Er per ils abitants da l’Andalusia èsi stà ina fatschenta lucrativa da far pirataria cun navs corsaras cunter ils bastiments dals Maurs e las costas da l’Africa dal Nord, quai ch’è savens stà collià cun manar ils praschuniers en sclavaria. Cun chatschar enavos ils commerziants arab-sirics en rom da las cruschadas han er las citads-stadi talianas pudì far uss commerzi direct cun la Levanta e l’Orient. Surtut la creschientscha demografica en l’Europa dapi ca. 1000 (cun ina culminaziun vers il 1300) ha promovì quest commerzi a distanza.
La crisa dal 14avel tschientaner cun pestilenza e fugia da las citads ha er pertutgà l’aristocrazia. Pervi dal declin progredint da las structuras feudalas era quel sa concentrà adina dapli sin bains da luxus sco simbol d’ina moda da viver confurm al stan. Entras las relaziuns anarchicas en rom da la reconquista han ils aristocrats, surtut en la Castiglia, pudì sa segirar dal retg spagnol grondas donaziuns da funs. Er las invasiuns cuntinuantas en il pajais dals Maurs restant sin la Peninsla Iberica eran daventadas per quels in’impurtanta funtauna d’entradas. L’aristocrazia è er sa participada adina dapli ad interpresas economicas sco il commerzi cun ton (ch’aveva per il nutriment ed il commerzi da la regiun ina muntada tuttina impurtanta sco la ringia en l’Europa dal Nord) ed han stgaffì per quest intent atgnas flottas. A la scuverta europeica da la costa dad aur da la Guinea èn perquai er stadas participadas da l’entschatta ennà navs da l’aristocrazia. Ed er la colonisaziun dad inslas en l’Atlantic han inizià impurtants vasals da la curuna spagnola; pir pli tard è suandada la curuna sezza.
.JPG)
L’access als bains da luxus da l’Orient ch’eran tschertgads en tut l’Europa (tarpuns, spezarias, colurants e.a.) pudeva be succeder sur commerziants intermediars arabs. Uschia controllava l’Egipta il commerzi cun bains arabs ed indics. Bain eran commerziants europeics bainvis, ma da viagiar pli lunsch che Cairo era scumandà per esters. L’uschenumnada via da commerzi ‹latina› che guntgiva questa ‹bloccada muslima› era serrada dapi la fin dal 14avel tschientaner: Suenter che l’immens Imperi mongolic, ch’era vegnì fundà da Dschingis-Khan, era dà dapart, surtut tras las conquistas da Timur Lenk e la revoluziun naziunala da la dinastia da Ming en China, era la ‹via da Mongols› bloccada per caravanas da commerzi talianas. L’avanzament dals Osmans en il 15avel tschientaner ha anc engrevgià supplementarmain il commerzi asiatic dals Talians. L’Orient era uschia quasi inaccessibel per l’Europa.
Il punct da partenza per l’expansiun europeica d’ultramar che dueva metter ad ir l’epoca dal colonialissem, è pia stà influenzà da la stenta da chattar vias da commerzi alternativas a las raits da commerzi a lunga distanza (commerzi cun l’India) che vegnivan controlladas dals regents osmanics. Cun navigar il 1488 enturn il Cap da la Buna Speranza ha Bartolomeu Dias avert la via vers l’Ocean Indic, quai ch’ha pussibilità a Vasco da Gama da cuntanscher il 1498 l’India sur la mar. Da lur basa indica Goa ennà èsi reussì als Portugais sut Afonso de Albuquerque da cuntanscher e conquistar Malacca (1509/1511). Cun la traversada da l’Atlantic tras Columbus l’onn 1492 ha cumenzà l’avertura, conquista e colonisaziun europeica da l’America.
Da sa procurar chapital per ils viadis da scuverta fitg custus era daventà pli simpel tras ils svilups sin il sectur da finanzas e credits. Il svilup d’emprimas bancas en las citads-stadi da l’Italia dal Nord ha simplifitgà da manar ensemen quantitads da daners pli grondas per las interpresas d’ultramar. Damai che las perspectivas da far gudogn eran fitg vagas, surpigliava savens il stadi ils custs da las expediziuns per minimar ils auts ristgs. Las interpresas privatas sa participavan per ordinari be ad equipar las navs cun mangiativas e rauba da stgomi e retschavevan persuenter ina cumpart fixa dal gudogn che resultava dals viadis. Insumma rendì pussaivel ils viadis da scuverta d’ultramar n’ha però betg il davos il svilup d’in nov tip da nav, la caravella; quella sa laschava tranter auter manevrar bundant meglier en cas da relaziuns da vent variablas.
A l’avertura da la costa da l’Africa dal Vest tras ils Portugais èn suandads imports da sclavs ed aur en l’Europa. E la dinastia regenta, a la quala vegniva tiers in tschintgavel dals gudogns economics da quest gener, è da sia vart stada interessada da cuntinuar cun las expansiuns. Tge ch’era la finamira principala da quellas mussan nums sco ‹Costa d’Ivur›, ‹Costa dad Aur› u ‹Costa da Sclavs›.[8]
Il commerzi d’aur african controllavan commerziants muslims che manavan l’aur cun caravanas a la costa da l’Africa dal Nord e che cuvrivan uschia er la dumonda europeica. L’onn 1456 han ils Portugais stabilì in’emprima relaziun commerzial directa tar las zonas d’aur africanas. A partir dal 1475 è l’aur alura vegnì manà en grondas quantitads sur la mar en il Portugal cun far directamain commerzi da barat a Guinea, pia senza detur sur commerziants muslims. Pervi da la cumpra d’artitgels da luxus orientals e las guerras europeicas è per il mument però anc resultà netto ina deflussiun d’aur or da l’Europa.
Er Columbus ha empruvà d’accentuar tar ses viadis da scuverta en l’America caribica la ritgezza d’aur sco caracteristica extraordinaria. Ad in eldorado supponì èn ils territoris conquistads dals Spagnols avanzads en rom da la fevra d’aur ch’è prorutta suenter ch’igl era reussì a Pizarro da far surdar il regent dals Inca Atahualpa dapli che 6500 kilos aur e 13 000 kilos argient. Ils giaschaments d’argient da la Bolivia e dal Mexico ch’ins ha scuvert avant il 1550 e manà pauc pli tard en l’Europa, han gì per consequenza ch’ils pretschs èn creschids anc en il 16avel tschientaner en tut l’Europa per 400 procent.[9]
Dapi il temp autmedieval era sa messa tras l’idea che cristians na dastgian betg vegnir manads en sclavaria; perquai èn sclavs daventads en rom da la cristianisaziun progredenta ‹rauba› adina pli stgarsa en l’Europa. A partir dal 13avel tschientaner han ins perquai augmentà adina dapli il commerzi da sclavs cun la Levanta. L’emprim han ils commerziants muslims furnì quels surtut da la Crim, a partir dal 15avel tschientaner surtut dal Balcan, nua ch’ils Osmans deportavan cristians sco praschuniers da guerra ed als vendevan a commerziants europeics, surtut talians. Commerziants da sclavs catalans percunter deportavan lur unfrendas per ordinari or da l’Asia Minura. La conquista da Constantinopel l’onn 1453 tras ils Osmans ha alura però fatg tschessar la furniziun da sclavs or da la Levanta e manà en l’Italia ad in augment dals pretschs. L’Europa è sinaquai s’orientada vers sclavs nairs da l’Africa, ils quals caravanas da commerzi muslimas manavan a la costa da l’Africa dal Nord.
Sin las inslas da la Caribica è la cultivaziun da channa da zutger daventada il punct central dal domini colonial. Per quest intent stevan qua, suenter avair extirpà quasi l’entira populaziun indigena, a disposiziun vastas surfatschas; sco forzas da lavur han ins uss ‹importà› en grond dumber sclavs africans. Europeans, Africans nairs ed Arabs han organisà en cooperaziun da tschiffar e transportar quels. Be durant il passagi sur l’Atlantic vegnivan per la vita pervi da las cundiziuns inumanas tranter 25 e 40 %. La lavur en minieras e sin plantaschas sut painas draconicas laschava vegnir be paucs sclavs pli vegls che 35 onns. En il 17avel e 18avel tschientaner ha flurì il commerzi triangular: Products da consum europeics, savens da qualitad inferiura, vegnivan stgamiads en l’Africa cunter sclavs; quels vegnivan manads en chadainas sur l’Atlantic, per il pli en la Caribica, nua che las navs chargiadas cun rauba coloniala sco zutger, rum, indigo e.a. turnavan en l’Europa.[10]
Sco ils Spagnols ed ils Portugais han er tut las pussanzas colonialas da pli tard – er tar la repartiziun da l’Africa – empruvà da trair profit da lur possessiuns colonialas. Ina valitaziun raziunala dals custs e dal niz n’aveva però betg lieu. A la conquista suandava per ordinari in’explotaziun da rapina da trais fin quatter decennis; investiziuns en l’infrastructura na vegnivan percunter strusch fatgas.[11]
Sco pli ferm liom entaifer ils singuls imperis colonials è sa mussada la cuminanza europeica. La Frantscha è stada en quest reguard spezialmain consequenta ed ha uschia stgaffì in imperi colonial unitar ch’ha gì en l’Africa per consequenza ch’ils stadis francofons han er anc mantegnì suenter lur independenza las stretgas relaziuns monetaras cun la Frantscha.[12]
Per las pussanzas colonialas pudeva las bilantscha dals custs e dal niz areguard lur territoris d’influenza tuttavia esser per part ambivalenta u schizunt negativa; per ils colonisads na furmava quai percunter betg l’excepziun, mabain la regla: els eran exposts en la gronda part dals cas ad explotaziun. Uschia èn tant las colonias e mesas colonias da las pussanzas europeicas en l’Asia e l’Africa sco er las mesas colonias dals Stadis Unids en l’America Latina restadas durant ils decennis d’intensivs contacts commerzials cun lur pajais d’origin paupras e sutsviluppadas, entant ch’il svilup en l’Europa e l’America dal Nord è stà segnà d’in svelt augment da la bainstanza da la societad. Da las investiziuns da chapital franzosas a l’exteriur èn radund in quart idas en Russia, percunter be stgars 9 % en las colonias franzosas. Da las investiziuns tudestgas a l’exteriur avant il cumenzament da l’Emprima Guerra mundiala èn schizunt be 2 % idas en ils territoris da protecziun colonials.[13]
Il Giapun, ina pussanza coloniala relativamain tardiva, è stada la suletta ch’ha installà en sia sfera d’influenza a moda sistematica in’economia coloniala industriala, per exempel l’explotaziun da charvun, fier ed atschal en la Corea e Mandschuria e l’elavuraziun da mangola a Shanghai ed en la China dal Nord. La finamira era da cumpensar la mancanza da materias primas da las inslas giapunaisas e d’etablir ina regiun gronda economica asiata sut controlla giapunaisa. Bain hai facticamain sa tractà d’in reschim colonial repressiv, ma tuttina ha quel laschà enavos impurtants fundaments per l’ulteriur svilup industrial en la Corea, il Taiwan ed en parts da la China.[14]
Dal colonialissem han er profità stadis che n’eran naginas pussanzas colonialas. Quai sa lascha mussar a l’exempel da la Svizra che n’ha mai possedì atgnas colonias. Perscrutaders, missiunars e commerziants svizzers eran però bainvis tar bunamain tut ils signurs colonials, e quai pervi dal status da neutralitad e perquai che la classa regenta en Svizra disponiva da buns contacts. Scienziads han fatg carriera a basa d’expediziuns colonialas; els han tramess en Svizra enormas quantitads d’objects chattads e rubads, ils quals han furmà la basa da la collecziun etnologica e da scienza natirala da pliras museums. Famiglias svizras èn daventadas ritgas grazia al commerzi cun sclavs. Uffants e giuvenils africans senza num han lavurà en Svizra sco portiers da lift. Ed or da la rauba coloniala cacau è vegnida creada la tschigulatta svizra ch’è daventada in grond success commerzial.[15]
Ils reschims colonials da las pussanzas europeicas dapi il 16avel tschientaner han duvrà giustificaziun e stuì esser cumpatiblas surtut cun la religiun cristiana, la quala colliava ils conquistaders e colonisaturs cun las pussanzas europeicas en num da las qualas els agivan. La ductrina medievala da la «guerra gista» cunter betg cristians pudeva furmar qua ina basa cur ch’è sa fatga valair cunter las conquistas spagnolas en l’America Centrala ed America dal Sid ina critica che sa referiva al scumond da violenza dal Nov Testament.[16] Cun la bulla papala ‹Inter caetera› eran vegnids accordads als Spagnols il 1493 ils dretgs sin novs pajais en l’America, als quals els duevan purtar la cretta catolica.
En il temp modern tempriv era – tenor Osterhammel – l’idea da l’atgna superiuradad culturala dals Europeans envers autras culturas sco la chinaisa, giapunaisa, indica u muslima anc pauc pronunziada, schebain ch’ils colonisaturs europeics en l’America han er transmess auters accents ed impressiuns, cur ch’entirs gronds imperis èn dads dapart en consequenza da las campagnas dals conquistadores.[17]
Ina persvasiun cumplessiva da la missiun europeica envers ils auters spazis culturals etablids dal mund saja però pir sa messa tras en l’èra da las revoluziuns transatlanticas vers la fin dal 18avel tschientaner, cur che l’‹Occident› ha annunzià in nov temp da libertad ed egualitad ed ha collià quel cun la dinamica economica da la Revoluziun industriala ch’ha tschiffà l’Europa e l’America dal Nord.[18] Ils elements da basa dal pensar colonial en questa furma tardiva denominescha Osterhammel sco suonda: 1. L’imaginaziun d’ina diversitad culturala irreconciliabla colliada cun la relaziun da superiuradad ed inferiuradad; 2. La persvasiun da la missiun en colliaziun cun l’obligaziun d’avugadia; 3. L’utopia d’in’administraziun coloniala libra da tutta politica.
Or da l’idea da la diversitad antropologica dals colonisads, vul dir da lur differenta disposiziun corporala e spiertala, han ins concludì ch’els sajan inabels da prestar il medem sco l’Europa moderna. Questa inferiuradad postulada han ins, tut tenor basegn, tratg a stada per ils pli differents champs: sco «bassezza pajauna», sco cumpetenza tecnologica inferiura areguard la dominaziun da la natira, sco constituziun umana flaivlentada tras il clima (tropic) e la finala er anc sco inferiuradad da rassa. Quest’ultima han Europeans ed Americans considerà quasi unanimamain sco fatg almain durant ils ultims trais fin quatter decennis avant l’Emprima Guerra mundiala.[19]
La differenza antropologica pretendida ha servì a fundar e giustifitgar l’obligaziun d’avugadia dals Europeans resp. «alvs» sco civilisaziun u razza superiura («the white man’s burden» – «il burdi da l’um alv»). Propagada na vegniva sut questas premissas betg l’explotaziun, mabain la cumplettaziun vicendaivla dad omaduas varts. Quai ha includì l’idea derasada dapi la fin dal 19avel tschientaner ch’il vest «sviluppà» n’haja betg mo il dretg, mabain l’obligaziun da render accessiblas las resursas natiralas dals pajais tropics; damai ch’ils indigens na sajan betg abels da prestar quai, fetschian ils Europeans ed Americans che surpiglian questa lavur betg mo a sasez in servetsch, mabain a l’entira umanitad.[20] Ina minoritad sviluppada sa chattia uschia quasi en la responsabladad envers la maioritad retardada da l’umanitad. «Il domini colonial è vegnì glorifitgà sco regal ed act da grazia da la civilisaziun, sco ina sort intervenziun umanitara permanenta. Il burdi da quest’incumbensa saja uschè immens ch’i na saja betg da far quint che quel sa laschai accumplir spert.»[21]
Damai ch’ils Europeans consideravan las relaziuns ch’als èn sa preschentadas en las regiuns colonialas sco caoticas, han els considerà lur agir al lieu betg sco despotissem, mabain sco mesira da stgaffir urden. L’administraziun coloniala è però, or da questa perspectiva, adina stada exponida a l’«anarchia» supprimida ed als tratgs «instinctivs» dals colonisads. Perquai na dastgav’ins mussar nagina flaivlezza, uschiglio fissan vegnids motivads agitaturs u avess schizunt pudì prorumper ina sullevaziun. Furmas politicas occidentalas n’eran ord quest puntg da vista betg adattadas per administrar ils territoris colonials.[22]
Nua che vegniva exequida en las colonias pussanza militara, dueva a medem temp reger pasch interna cun discharmar la populaziun indigena en il stil da la «Pax Britannica». Ad activar ils colonisads empruvav’ins surtut en furma d’«educaziun a la lavur». Ord vista da betg Europeans serviva quest’argumentaziun però savens be a zuppentar relaziuns d’explotaziun e betg a qualifitgar a l’independenza. Apaina che l’«educaziun» numnada pareva a las autoritads colonialas d’esser invana, eran ils indigens savens exposts senza nagina protecziun a furmas da violenza arbitraras.[23] In exempel extrem per quai furma il cumond dal cumandant da corp Lothar von Trotha cunter il pievel dals Herero ed il proceder da las truppas colonialas tudestgas en l’Africa dal sidvest tudestga l’onn 1904.
En lur svilup e lur furma èn ils dominis colonials stads segnads d’in dumber da caracteristicas specificas, las qualas dependevan d’ina vart da las relaziuns politicas respectivas e dals interess socio-economics principals da las singulas pussanzas colonialas, da l’autra vart da las cundiziuns al lieu dal territori colonial. Il colonialissem sa lascha perquai be tschiffar a moda adequata cun trair en consideraziun si’entira dimensiun istorica e geografica.
Las relaziuns economicas intensivas che Genua e Venezia han trategnì cun l’Imperi bizantin, han pussibilità ad omaduas republicas citadinas da l’Italia Superiura da sviluppar monopols da commerzi. En il temp medieval tardiv han quellas uschia dominà quasi l’entira regiun da la Mar Mediterrana. En rom da las cruschadas eri reussì ad ellas d’acquistar colonias resp. basas en la Mar Egeica, sin il Peloponnes, en la regiun da la Mar Naira ed a la costa da la Levanta. La situaziun da concurrenza tranter las duas citads-stadi ha manà a numerusas guerras navalas, fin ch’igl è reussì a Venezia en la Battaglia da Chioggia l’onn 1380 da cuntanscher la supremazia definitiva en la regiun da la Mar Mediterrana. Suenter questa sconfitta n’è Genua però betg stà sclaus cumplettamain dal commerzi mediterran; singulas da sias colonias ha la citad schizunt pudì mantegnair fin en il 15avel tschientaner. Pir cun l’expansiun da l’Imperi osmanic e la scuverta dal Nov Mund a l’entschatta dal temp modern han Genua e Venezia pers lur posiziun predominanta en il commerzi a las novas pussanzas maritimas Portugal e Spagna.[24]
Suenter avair chattà da l’autra vart dal Cap da la Buna Speranza la via maritima en l’India ed avair endrizzà basas, surtut per il commerzi cun spezarias (t.a. paiver, chanella, mustgat, neghels), ha la dinastia regenta extendì a la vieuta vers il 16avel tschientaner l’agen titel: ‹retg dal Portugal e da l’Algarve, signur da Guinea e da la conquista, da la navigaziun e dal commerzi da l’Etiopia, Arabia, Persia ed India›.[25] En l’America dal Sid ha il Portugal, sco pussanza coloniala rivalisanta da la Spagna, pudì fitgar pe be en la Brasilia (tenor il Contract da Tordesillas dal 1494). Cur che la dinastia roiala portugaisa è morta ora il 1580, è il Portugal vegnì cun tut il possess colonial en uniun persunala en ils mauns dal Habsburgais spagnol Felipe II.
L’imperi colonial spagnol en l’America Centrala ed America dal Sid s’extendeva sur trais differents tips da societads indigenas. Igl eran quai primo las culturas autas dals Aztecs, Maya ed Inca cun organisaziun centrala, secundo dominis pauc populads e strusch structurads e terzio pievels nomads. Tar las culturas autas han ins eliminà la classa a la testa da l’ierarchia e gudagnà la classa mesauna da sa participar a l’administraziun coloniala; simplifitgà quai ha il fatg ch’igl era gia avant maun in’orientaziun chalendara, ina rait da vias ed ina cultura scritta. En la Caribica percunter èn las etnias indigenas vegnidas eliminadas, per part tras malsognas ch’ins ha importà, per part tras sfruttament senza nagin resguard. En las regiuns ch’eran per ils Spagnols main attractivas sco l’Argentinia dal Sid, il Chile dal Sid, il Mexico dal Nord ed ils guauds tropics han però Indians nomads pudì sa far valair en il cumbat cun la pussanza coloniala.[26]
La missiun cristiana munida cun incarica papala d’accumpagnar las conquistas sa cumponiva surtut da represchentants dad urdens da paders mendicants (franciscans, dominicans). En lur retschas è per part sa svegliada ina critica rigurusa envers las atrocitads ch’ils conquistadores commettevan envers la populaziun indigena. Bartolomé de Las Casas defenda bain en sias scrittiras la finamira da convertir la populaziun indigena; ma a medem temp accusescha el ina part da ses cumpatriots da commetter en lur ravgia da conquista putgà mortal e cloma suenter mesiras da protecziun per ch’ils convertits possian manar in’existenza umana.[27]
Dapi il 1524 ha existi a la curt spagnola sper il cussegl roial in cussegl per ils territoris d’ultramar (Consejo de Indias), il qual era responsabel per las dumondas economicas, finanzialas, militaras ed ecclesiasticas en las colonias. L’administraziun da quellas vegniva l’emprim dirigida da dus viceretgs, in cun sedia a Mexico-citad, l’auter a Lima (Peru). Quels derivavan per ordinari da la Spagna e turnavan enavos en lur patria suenter 6 fin 7 onns; els avevan pia in interess che lur posts sa pajan svelt, tant economicamain sco er politicamain/militarmain en il senn da l’atgna carriera. Formalmain valevan ils Indians sut domini spagnol – cuntrari a la situaziun tar las autras pussanzas colonialas – sco subdits da la curuna spagnola cun dretgs eguals. A far valair ils agens interess avant dretgira n’als era però savens betg pussaivel per motivs linguistics.[28]
Suenter lur cumbat d’independenza victorius cunter ils Spagnols èn ils Pajais Bass avanzads ad in’impurtanta pussanza commerziala e maritima ed èn s’etablids – surtut sin donn e cust dal Portugal – sco nova pussanza coloniala cun basas tranter auter en l’Africa dal Sid, en l’India ed en l’Asia dal Sidost. Purtadra dal domini colonial ollandais è stada la Cumpagnia da l’India Orientala, ch’era sa furmada il 1602 or da pliras interpresas singulas, sco er a partir dal 1621 la Cumpagnia da l’India Occidentala. Tras brevs da privilegi statalas èn quellas vegnidas dotadas cun vasts dretgs, ils quals cumpigliavan er la pussaivladad da trategnair in’atgna armada. Per finanziar las cumpagnias han ins emess il 1606 aczias – per l’emprima giada insumma da vart d’ina societad – ed ils possessurs da certificats da participaziun èn vegnids recepids sco associads. La dividenda empurtava en media 18 % ad onn. Roms spezialmain profitabels han furmà il commerzi cun spezarias e cun auters artitgels da luxus.
Sper Sumatra e Borneo eran, pervi da l’access a nuschs-mustgat, las Moluccas spezialmain attractivas per ils Ollandais. Cur ch’ins ha fatg là naufragi cun vulair far contracts da profit unilaterals, ha il bratsch militar da la cumpagnia commess in mazzament en massa tranter la populaziun. Las inslas depopuladas han sinaquai surpiglià administraturs da plantaschas ollandais, ils quals han engaschà sclavs importads.[29]
Sper la basa a Batavia ch’era gia vegnida fundada il 1621 ha la cumpagnia s’acquistà il domini sur autras impurtantas citads da port e plazzas da transtgargiar sco Malacca (1641), Makassar (1669) e Banten (1682). Quest ‹colonialissem da basas› han ins anc extendì en il 18avel tschientaner; caracteristic per quel era main la controlla territoriala, mabain ina rait da basas che funcziunava e la buna implementaziun da quella en il sistem economic regiunal. Cun trair a niz il fatg che Java era fracziunà politicamain fitg ferm, ha la cumpagnia però tuttina etablì là fin la fin dal 18avel tschientaner in domini territorial indirect sustegnì dal militar.
Il colonialissem ollandais tempriv en l’Asia dal Sidost è stà accumpagnà a nivel da la classa regenta da la furmaziun d’ina societad e cultura maschadada, entaifer la quala dominavan bain las ideas ollandaisas, ma ch’era tuttavia penetrada d’elements da la cultura indonaisa. Pertge ch’ils umens ollandais èn per ordinari vegnids persuls en ils territoris colonials ed èn savens entrads là en relaziun cun dunnas indigenas, uschia che quellas ed ils uffants communabels èn daventads ina part da la classa regenta. Questa cultura maschadada ha cuntanschì adina dapli influenza sin l’entira societad ed ha manà ad in agen stil architectonic, ad atgnas furmas d’art, da musica e da litteratura.
Curt avant ils Ollandais avevan gia ils Englais fundà l’onn 1600 ina cumpagnia da l’India Orientala, la quala dueva stimular il commerzi a gronda distanza a basa coloniala. En il 17avel tschientaner, che dueva daventar il temp dad aur dals Ollandais, han quests ultims però dominà la regiun, er perquai ch’ils Englais eran occupads cun revoluziun e guerra civila e na reussivan betg da victorisar en las battaglias navalas. Cun las actas da navigaziun dal 1651, il resultat da la Glorious Revolution il 1689 e la fundaziun da la Gronda Britannia tras l’uniun da l’Engalterra cun la Scozia l’onn 1707, è la relaziun da forzas però sa spustada vers il 18avel tschientaner a favur dals Brits.
Suenter ch’il statalter ollandais Willem Hendrik van Oranje-Nassau era daventà en consequenza da la Glorious Revolution retg englais, han ins partì las sferas d’influenza en l’Asia tranter las duas cumpagnias da l’India Orientala: Entant ch’ils Ollandais èn sa concentrads sin l’Indonesia, han ils Brits extendì lur posts avanzads en l’India, sco per exempel Madras, Bombay e Calcutta, ad in domini colonial durabel.
Bain aveva er il commerzi d’ultramar englais en l’Asia gì en mira las spezarias e surtut il paiver; en il decurs dal temp è l’accent alura però sa spustà sin l’import da mangola e da té. Per il transport na sa serviva la cumpagnia betg d’in’atgna flotta, mabain da navs prendidas a fit. Da l’autra vart controllava quella ses domini indic er militarmain cun agid da truppas indigenas, ils sepoys, che vegnivan dirigidas d’uffiziers britannics.[30] Areguard l’integraziun dals numerus principadis indics en il domini colonial britannic èn ins sa mussads flexibels areguard ils detagls contractuals, ils quals la cumpagnia ha per il pli fatg per agen avantatg. Per gronda part sa tractavi da furmas d’organisaziun da domini indirect. L’extensiun immensa dal territori colonial indic e la mancanza da persunal notorica da vart britannica ha gì per consequenza che be ils posts da schef da l’administraziun eran occupads cun Brits, entant che la gronda part da las incumbensas administrativas vegnivan exequidas d’emploiads indics. En il stadi sviluppà dal domini colonial britannic en l’India, è la societad commerziala vegnida transfurmada en in bratsch da l’administraziun statala.[31]
,_by_John_Trumbull.jpg)
Er en la Caribica ed en l’America dal Nord ha gia gì lieu en il decurs dal 17avel tschientaner la fundaziun ed extensiun da numerusas colonias britannicas. Sin las inslas da la Caribica St. Lucia, Barbados e Nevis ha er il reschim colonial britannic pratitgà l’economia da plantascha cun sclavs africans. Tut auter sa preschentavan las relaziuns en las colonias a la costa orientala da l’America dal Nord, nua ch’è tranter auter sa furmada ina Nova Engalterra, surtut sco lieu da refugi e d’empermischun per puritans e betg anglicans che pudevan uschia guntgir la pressiun da la baselgia statala englaisa. Ils colonists han prendì en possess funs ed èn sa derasads adina dapli vers vest cun stgatschar la populaziun indiana. Ils colonists èn però restads subdits da la curuna englaisa, fin ch’els èn sa deliberads da quella vers la fin dal 18avel tschientaner en rom da la Guerra d’independenza americana.
Betg be dissidents religius e persunas en difficultads economicas ch’eran en tschertga d’ina nova existenza èn arrivads da l’Engalterra en las colonias nordamericanas, mabain er delinquents ch’ins aveva condemnà a lavur sfurzada: Tranter il 1718 ed il 1775 èn radund 50 000 praschuniers vegnids manads sulettamain sin las plantaschas da tubac a Virginia e Maryland.[32] Cun l’independenza dals Stadis Unids è questa pussaivladad crudada davent. Arrivond James Cook però il 1770 sin ses viadi da perscrutaziun a la costa da l’ost da l’Australia e prendend sinaquai en possess il continent per la curuna britannica, han ins erigì qua a partir dal 1788 ina colonia da praschuniers. En il 19avel tschientaner duevan l’Australia e la Nova Zelanda sa sviluppar als lieus d’emigraziun preferids dals emigrants britannics.
Cur ch’il mund colonial ha cuntanschì ils onns 1920 ses maximum istoric[33], furmava per lunschor la gronda part da quel il British Empire. Ils territoris sut domini dal Reginavel Unì cumpigliavan l’onn 1921 ina surfatscha da bundant 37 milliuns km², quai che correspunda a var in quart da la surfatscha dal mund cuverta cun terra. Er la populaziun totala cumpigliava radund in quart da la populaziun mundiala da lez temp, numnadamain ca. 500 milliuns.
Ils pioniers dal colonialissem franzos en l’America dal Nord èn stads Jacques Cartier e Samuel de Champlain; quest ultim ha fundà la Nova Frantscha. Dal temp da sia pli gronda extensiun l’onn 1712 tanscheva questa colonia da la Terranova fin als Gronds Lais e dal Golf da Hudson fin al Golf da Mexico. Er intginas inslas caribicas e l’India han furmà en il temp modern tempriv l’object da la politica coloniala franzosa. Uschia ha existì da l’entschatta ennà ina situaziun da concurrenza surtut cun il colonialissem britannic; quai ha manà ad ina retscha da conflicts guerrils, las Guerras dals Franzos e dals Indians. En la Pasch da Paris dal 1763 suenter la Guerra da set onns ha la Frantscha stuì surdar la gronda part da sias colonias a la Gronda Britannia. Las possessiuns colonialas restantas en l’America dal Nord èn vegnidas vendidas il 1803 sut Napoleun Bonaparte als Stadis Unids.
In nov svilup en la politica coloniala franzosa ha inizià a partir dal 1830 surtut en l’Africa e suenter la mesadad dal 19avel tschientaner en l’Indochina franzosa. Uschia è la Frantscha daventada suenter la Gronda Britannia la segund gronda pussanza coloniala insumma. Sa referind a las ideas da la Revoluziun franzosa han ils Franzos suandà ina missiun civilisatorica en il senn da l’assimilaziun dals colonisads, surtut en il Magreb. En vista a la populaziun coloniala en l’Africa ch’è creschida en il decurs da las conquistas dal 19avel tschientaner sin bundant 25 milliuns, èsi però be stà ina pitschna minoritad dals subdits franzos ch’han propi cuntanschì ils medems dretgs.[34] Ed entant che l’Algeria cun ina cumpart da colonists franzos relativamain auta è la finala vegnida sutdividida administrativamain tenor il model dals departaments franzos, èn ins sa cuntentà uschiglio ad organisar il domini sur in sistem da capos locals che sa mussavan obedaivels avunda envers ils signurs colonials.
La gronda part dals colonisaturs europeics en l’Algeria sco er en ils protectorats franzos Tunesia e Maroc sa concentrava sin las citads; la populaziun dad Algier sa cumponiva suenter il 1880 per bundant trais quarts dad Europeans ed è vegnida transfurmada architectonicamain per gronda part en il stil da Haussmann parisian. Da l’autra vart ha però gist la colonisaziun agrara tras ils Europeans en las regiuns ruralas – cun sustegn da la pussanza statala franzosa – gì consequenzas fatalas per la populaziun muslima ch’è vegnida chatschada enavos sin surfatschas adina pli pitschnas e sin terrens adina pli nauschs.[35]
Tranter ils signurs territorials dal Sontg Imperi roman ha sulettamain Brandenburg-Prussia fundà vers la fin dal 17avel tschientaner per motivs da commerzi en l’Africa dal Vest in possess colonial d’ultramar pli grond, il qual n’ha però betg existì ditg (Gross Friedrichsburg, 1683–1717). Er la monarchia habsburgaisa austriaca ha sviluppà in’activitad coloniala be relativamain modesta. Suenter avair declerà il 1771 Triest sco port liber ha Maria Theresia fundà la cumpagnia da commerzi da l’India orientala da Triest (1775–1785) sut il commando da l’Ollandais William Bolts. Las navs da questa cumpagnia da commerzi han acquistà il 1777 in port en il Mosambic dad oz (il qual è vegnì il 1781 en possess dal Portugal) ed han proclamà il 1778 quatter da las inslas Nicobar sco colonia austriaca, las qualas èn però gia crudadas enavos il 1785 al Danemarc.
Er dapi la fundaziun da l’Imperi tudestg han ins clamà en la publicitad adina pli dad aut suenter colonias. Otto von Bismarck ha refusà questas ideas per motivs economics sco er da politica da segirezza.[36] Per divers motivs èn possessiuns informalas en l’Africa tuttina vegnidas messas pli e pli sut la «protecziun» da l’Imperi tudestg (Africa dal Sidvest tudestg, Africa da l’Ost, Camerun, Togo sco er Nova Guinea tudestga). En regiuns inaccessiblas sco il Camerun dal Nord ed il Ruanda-Urundi da pli tard han ins er pratitgà furmas da domini indirectas. L’expansiun territoriala è per gronda part stada terminada cun l’uschenumnà Contract da Helgoland-Sansibar dal 1890. Fin il 1914 èn be suandadas singulas novas fundaziuns u extensiuns territorialas, per il pli da muntada plitost simbolica. Pliras grondas sullevaziuns e scandals colonials han però er sveglià l’attenziun en Germania e manà per part a discussiuns cuntraversas. Surtut la Sullevaziun dals Herero e Nama en l’Africa dal Sidvest (1904–1907) sco er la Sullevaziun dals Maji Maji en l’Africa da l’Ost (1905–1908) han custà la vita a millis Africans.[37]
Las aspiraziuns colonialas da la Russia èn surtut da drizzadas vers l’Asia Centrala; uschia han ins extendì dapi la fundaziun da l’Imperi da Moscau e cun etablir la roialitad dal zar il territori statal russ sur la Sibiria vers ost. La mesadad dal 19avel tschientaner tanscheva quel schizunt fin en l’Alasca en l’America dal Nord e sur singulas basas fin en la California. Dapi l’èra da zar Peder I è la Russia sa chapida sco pussanza gronda europeica ed ha er cumenzà a s’engaschar pli ferm vers sid. Là èn ins fruntà sin las sferas d’interess da la Gronda Britannia (India britannica) e da l’Imperi osmanic (Mar Naira).
Quai ha manà al Great Game cun la Gronda Britannia per la predominanza en l’Asia Centrala. En conflicts guerrils per regiuns perifericas da l’Imperi osmanic ch’era londervi da sa schliar, è rutta la Sontga Allianza. Suenter la Guerra da Crimea ha la Russia stuì surdar en la Pasch da Paris dal 1856 il Delta dal Danubi e la part meridiunala da la Bessarabia al Principadi da la Moldavia e desister dal protectorat sur ils principadis dal Danubi che truppas russas avevan occupà il 1853. Ultra da quai ha il pajais stuì s’obligar da demilitarisar la Mar Naira e las inslas Åland. En la Guerra tranter la Russia ed il Giapun il 1904/1905 ha la Russia empruvà adumbatten da prender davent al Giapun la posiziun predominanta en la Mandschuria ed en la Corea. La sconfitta russa ha furmà in dals facturs ch’han manà a la Revoluziun russa dal 1905.
Suenter la Revoluziun d’october dal 1917 è l’Imperi russ dà dapart en la guerra civila ed è per gronda part sa concentrà sin il territori central da la Russia.[38] La Pologna, la Finlanda, ils stadis baltics e per curt temp er l’Ucraina èn sa schliads ils onns 1918 e 1919 da la Russia ed èn daventads stadis independents. Colonias internas russas sco per exempel Armenia, Aserbaidschan, stadis dal Balticum, Kasachstan, Kirgisistan, Moldavia, Bessarabia, Tadschikistan, Turkmenistan, Usbekistan u Bielorussia han per ordinari cuntanschì suenter la Revoluziun d’october il status da republicas autonomas. Savens ha il dretg d’autodeterminaziun dals stadis però be servì sco arma tactica per mantegnair la pussanza dals bolschevics. Pir suenter la fin da l’Uniun sovietica duevan las colonias internas da la Russia sco er tut ils stadis successurs da l’Uniun sovietica cuntanscher l’independenza statala.
La cursa da las pussanzas colonialas europeicas per possess territorial en l’Africa (englais Scramble for Africa) ch’ha cumenzà enturn il 1880 tutga tar las furmas caracteristicas da l’epoca da l’imperialissem. Avant il 1875 existivan pli gronds dominis europeics be en il nord da la Sahara ed en l’Africa dal Sid. Uschiglio sa restrenscheva la preschientscha europeica sin quest continent fin qua per gronda part sin basas da commerzi situadas en la vischinanza da la costa. Fin l’entschatta da l’Emprima Guerra mundiala il 1914 han las pussanzas europeicas extendì lur possess colonial per dapli che 23 milliuns km². Cun excepziun da l’Etiopia e da la Liberia na devi nagins territoris independents pli en l’Africa, enstagl sper colonias britannicas e franzosas er tudestgas, portugaisas, spagnolas, talianas e beltgas. Ils motivs ch’han manà a la cursa per l’Africa èn fitg multifars. Sper interess economics, geopolitics e missiunars han er giugà ina rolla il prestige naziunal, il regl da perscrutar ed il gust da l’aventura.[39] L’ideologia da la superiuradad da razza che sa derasava da quel temp vegniva suttastritgada cun la teoria da Hamits ch’è oz obsoleta, la quala fascheva valair ch’ils pievels dominads sajan inabels d’administrar sasezs.
Suenter ch’ils Franzos han gì endrizzà l’onn 1881 en Tunesia in protectorat e che la Gronda Britannia ha occupà il 1882 l’Egipta en rom da la suppressiun da la sullevaziun d’Urabi, è il Congo daventà l’object d’interess colonial. Sper las duas pussanzas colonialas etablidas ha surtut er il retg beltg Leopold II mussà interess per quest territori. Cur che las activitads da la Frantscha, da la Belgia e dal Portugal en la regiun da sbuccada dal Congo han evocà adina dapli il privel d’ina guerra, è il chancelier da l’imperi tudestg Bismarck sa purschì sin la Conferenza dal Congo a Berlin (1884/85) d’intermediar. Pertge che er en l’Imperi tudestg eran en il fratemp sa fatgs valair interess colonials areguard l’Africa (cf. survart). La Conferenza da Berlin ha garantì en il territori dal Congo la libertad da commerzi a tut las 14 pussanzas signatarias ed ha fixà en general che be quella pussanza haja il dretg da s’acquistar ina colonia, la quala la prendia er effectivamain en possess. Questa decisiun ha furmà la basa per la repartiziun coloniala accelerada da l’Africa sin las pussanzas europeicas sco ch’ella dueva avair lieu ils proxims onns.
Suenter che l’Anglo-Egyptian Nile Expeditionary Force sut Horatio Herbert Kitchener ha gì abattì la sullevaziun da Mahdi en il Sudan, ha la Crisa da Faschoda dal 1898 evocà il privel d’ina confruntaziun militar tranter las pussanzas colonialas Frantscha e Gronda Britannia. Qua hai dà ina collisiun las pretensiuns franzosas sin il territori dal Sudan – per pudair colliar lur possessiuns cun la Mar Cotschna e realisar uschia ina zona sut domini franzos che tanscheva en direcziun ost-vest da Dschibuti fin Dakar – e las tentativas britannicas da controllar la Val dal Nil e da s’avischinar a la visiun d’ina colliaziun nord-sid da Cairo fin il Cap da la Buna Speranza. Cun il contract dal Sudan dal 1899 èsi reussì da stgaffir tranter las duas pussanzas in equiliber areguard lur sferas d’interess colonialas en l’Africa e d’avrir la via vers l’Entente cordiale che dueva suandar. Er suenter hai per part anc dà tranter la Gronda Britannia, la Germania, la Frantscha, la Belgia ed il Portugal tensiuns e dispitas pervi da pretensiuns colonialas en l’Africa, senza però manar fin il 1914 a midadas pli grondas areguard ils cunfins da las colonias.
L’Emprima Guerra mundiala ha manà a spustaments e novs svilups en la politica coloniala. L’Imperi tudestg ha gia pers curt suenter il cumenzament da la guerra sias possessiuns en l’Africa dal Vest ed Africa dal Sidvest a las pussanzas da l’Entente ed a l’Uniun sidafricana ch’era s’alliada cun quellas. Be la Frantscha ha engaschà durant l’entira durada da la guerra a l’atgna front cunter la Germania schuldads africans – l’emprim voluntaris, alura er cun recrutaziuns sfurzadas en las colonias –, e quai savens en secturs spezialmain privlus u en l’emprima lingia tar attatgas sin posiziuns tudestgas fortifitgadas fitg ferm.[40] En il contract da pasch da Versailles èn las anteriuras colonias bain vegnidas surdadas a las pussanzas victuras formalmain be sco territoris sut mandat da la Societad da las naziuns; facticamain ha quai però muntà che la Frantscha ha pudì arrundar ses imperi colonial en l’Africa dal Vest e che la Gronda Britannia ha cuntanschì en l’Africa da l’Ost la colliaziun nuninterrutta tras ses agen territori colonial ch’ella aveva gia gì daditg en mira.
Sco ina da las pli impurtantas consequenzas da l’Emprima Guerra mundiala è er da numnar il fatg ch’ils Stadis Unids avevan pudì suatar la Gronda Britannia sco pussanza maritima. Ma betg be quests dus alliads da guerra, mabain er il Giapun cun sias ambiziuns colonialas è sa stentà da daventar ina pussanza maritima d’emprima qualitad. Ina cursa d’armament areguard las flottas sco avant la guerra tranter la Germania e la Gronda Britannia ha uss però sa laschar evitar: En la Cunvegna da Washington èn las tschintg pli grondas pussanzas maritimas (Gronda Britannia e Stadis Unids, suandads da Giapun, Frantscha ed Italia) sa cunvegnidas a tonnaschas maximalas areguard la construcziun da navs da guerra. Surtut l’India sco center dals interess colonials britannics pareva uschia d’esser segirada, quai tant pli che Hongkong e Singapur sco avantposts il pli en l’ost èn vegnids amplifitgads a fortezzas.[41]
L’independenza da las colonias britannicas en las qualas vivevan surtut colonisaturs europeics – tranter auter il Canada, l’Australia e la Nova Zelanda – è be anc creschida tras la stretga collavuraziun militar cun il pajais d’origin. Lur dretgs d’administraziun autonoma sco dominions e d’independenza statala formala èn vegnids fixads il 1926/1931. La perspectiva da cuntanscher in tal status da dominion pudess er avair contribuì en il cumbat d’independenza da l’India sut Mahatma Gandhi da far cunter il reschim colonial britannic ina resistenza per gronda part nunviolenta.[42]
Il colonialissem franzos dal tranterguerras en ils onns 1920 e 1930 n’ha betg pli propagà l’assimilaziun en medema moda sco che quai era per part stà il cas en il 19avel tschientaner. Damai ch’i deva suenter la fasa da l’expansiun coloniala quasi tuttina blers ‹Franzos› mellens, brins e nairs sco alvs, è in’assimilaziun consequenta sa mussada uss sco utopica. En consequenza da quai han ins remplazzà il concept d’assimilaziun tras ina politica d’associaziun, tar la quala ils colonisads da colur na vegnivan per ordinari betg considerads sco burgais (citoyens), mabain sco subdits (sujets).[43]
Er ord vista da l’economia publica èn ils stadis s’orientads da nov suenter l’Emprima Guerra mundiala areguard lur politica coloniala. Avant il 1914 eran las colonias – malgrà per part gronds gudogns da singulas firmas e speculants – stadas per la Frantscha e la Gronda Britannia plitost ina fatschenta deficitara, e quai pervi dals auts custs per il militar e l’administraziun. Uss però han quellas cumenzà a render per ils pajais d’origin, damai che quels han er investì en l’infrastructura coloniala.[44] A las grondas lingias da viafier è suandada la construcziun da vias ch’han er avert regiuns perifericas al traffic da vitgira. A medem temp han las vias en tut las parts dal pajais e la surveglianza or da l’aria er purschì en las colonias novas pussaivladads da controlla ed – en cas da basegn – d’intervenziun militara. Grazia a las novas vias da traffic è la producziun d’export betg pli stada limitada a las regiuns da costa, mabain è s’extendida adina dapli vers l’intern dal pajais; uschia è sa sviluppada ina vasta economia d’export coloniala ch’è daventada adina pli rentabla.[45]
Sco nova pussanza coloniala cun vastas ambiziuns ha empruvà da s’etablir en il tranterguerras l’Italia faschista. La Libia, ch’era vegnida annectada gia il 1911 sco colonia, ma che n’aveva betg sa laschà tegnair durant la guerra, ha l’Italia reconquistà fin il 1932 en lungs cumbats. Il 1936, en ina guerra d’attatga averta e faschond diever betg be da chars armads e da l’aviatica militara, mabain er da gas toxic, ha l’Italia conquistà l’Etiopia. Las colonias da l’Africa dal Nord en la Libia e la Kirenaika han surtut servì a Mussolini sco territori da colonisaziun per il surpli da la populaziun taliana: Fin il 1939 èn 120 000 Talians ids a star là, oravant tut sco colonists agrars e purs da vin.[46]
L’epoca dal colonialissem en il stretg senn è ida a fin durant ils decennis suenter la Segunda Guerra mundiala, cur che l’Europa destruida n’ha betg pli pudì sa prestar da restaurar ils dominis colonials.[47] Las novas constellaziuns èn però pir sa mussadas in pau a la giada. En l’Asia avevan ils Brits, Franzos ed Ollandais numnadamain pudì reacquistar a la fin da la guerra lur anteriuras possessiuns ch’eran idas a perder al Giapun; ed en l’Africa ed en il Proxim Orient avevan questas naziuns pudì defender lur posiziuns.[48]
La Gronda Britannia ha – suenter che quest process aveva gia cumenzà en il tranterguerras – dà si en la segunda mesadad dals onns 1940 grondas parts da ses imperi colonial, cur che l’India, il Pakistan e Burma han cuntanschì l’independenza – però per il pretsch da confruntaziuns sanguinusas tranter hindus e muslims en consequenza da la spartiziun dal pajais. A las tendenzas emancipatoricas da las colonias britannicas en l’Africa durant ils onns 1950 e 1960 ha Londra mess en vista la perspectiva d’ina self governance liada a cundiziuns da stabilitad economicas e politicas sco er la pussaivladad da restar en il Commonwealth of Nations. La retratga da la Gronda Britannia, uschia Franz Ansprenger, saja stada colliada cun l’idea d’in urden dal mund meglier e pli saun ed haja er necessità las pussanzas colonialas europeicas pli flaivlas Frantscha, Pajais Bass e Belgia d’agir en quest senn.[49]
Tuttina ha il process da decolonisaziun dals onns suenter la guerra gì lieu mintgamai a moda specifica, tut tenor la fermezza e las furmas d’acziun dal moviment da liberaziun colonial, la prontezza dal reschim colonial d’intervegnir a moda violenta, ils interess economics dals pajais d’origin e l’influenza da terzs, surtut da las novas superpussanzas Stadis Unids ed Uniun sovietica. Uschia è la retratga britannica, cumbain che quella ha durà en tscherts lieus pli ditg, stada main che la franzosa sut la pressiun da moviments da liberaziun naziunals ch’han sfurzà tras decisiuns.[50]
L’engaschament militar da la Frantscha en Indochina cun l’intent da restabilir là il domini colonial ha la finala fatg naufragi pervi da la resistenza energica dal moviment d’independenza vietnamais sut Hồ Chí Minh, il qual l’Uniun sovietica ha sustegnì en la Guerra d’Indochina cun armas. Suenter la sconfitta decisiva da las truppas franzosas il 1954 en la Battaglia da Dien Bien Phu han ils Stadis Unids fatg resistenza cunter ils Việt Minh en il senn d’ina politica da containment anticommunistica, quai che dueva ir a finir en la Guerra dal Vietnam.
Be cun sustegn dals Stadis Unids avessan er ils Pajais Bass pudì reacquistar en l’Indonesia cun success lur territori colonial ch’els avevan pers als Giapunais e che sa stentava suenter la guerra da cuntanscher l’independenza. Il colonialissem tradiziunal han ils Stadis Unids uss però refusà; suenter la capitulaziun dal Giapun avevan els desistì da restabilir lur agen domini colonial en las Filippinas ed han er pretendì dad auters stadis da far il medem. Sut pressiun dals Stadis Unids e da las Naziuns unidas han ils Pajais Bass desistì fin il 1950 da lur tentativas da restituir las colonias, il 1962 er inclusiv la Nova Guinea.[51]
L’onn african 1960 han 18 colonias en l’Africa cuntanschì lur independenza, tranter quellas 14 franzosas, duas britannicas, ina taliana ed il domini colonial beltg Congo. A quest ultim han ins concedì be in mez onn temp da transiziun. Cumbain che la regenza è vegnida furmada suenter che relativamain blers electurs eran sa participads a las elecziuns, è il Congo postcolonial sa mussà da l’entschatta davent sco pauc stabil e periclità tras moviments da secessiun.[52]
Sco spezialmain difficila e segnada da cumbats dueva sa preschentar la decolonisaziun da l’Algeria che vegniva considerada sco part integrala da la Frantscha. La Guerra da l’Algeria ch’ha cumenzà il 1952 è ida a fin pir il 1962, suenter ch’igl era reussì a la Front da liberaziun naziunala algeriana (FLN) – cun stuair prender en cumpra in grond dumber d’unfrendas, surtut da vart dals Algerians – da cuntanscher l’independenza. Il Maroc e la Tunesia percunter aveva la Frantscha gia relaschà il 1956 en l’independenza. Dapi lura sa chattavan in mez milliun schuldads franzos en l’Algeria ed uschia la gronda part da l’armada franzosa. Las dispitas politicas en connex cun la Guerra da l’Algeria han manà a la fin da la Quarta Republica franzosa. Danovamain han ins elegì Charles de Gaulle sco schef da stadi; en in process da plirs onns è quel sa stentà da chattar ina schliaziun per in’Algérie Algérienne che omaduas varts pudevan acceptar.[53]
Las anteriuras pussanzas colonialas Portugal e Spagna avevan gia pers resp. bandunà lur possess colonial latinamerican en il 19avel tschientaner. La fin dal colonialissem tradiziunal è tuttina collià cun il Portugal ch’ha dà si suenter la Revoluziun da neglas l’onn 1974 sias colonias africanas ed il Timor da l’Ost. La colonia britannica Hongkong 1997 e la colonia portugaisa Macau 1999 han furmà ultims relicts ch’èn vegnids relaschads dal colonialissem europeic.
Tge ch’ha differenzià il colonialissem europeic dal temp modern tempriv d’autras furmas d’expansiun e da furmaziun d’imperis istoricas è stà il fatg ch’igl è sa furmà ina rait da colonias globala e che quella ha er – schebain cun structuras regiunalas vaira differentas – manà ad in sistem da commerzi mundial. Entant ch’ils Europeans han l’emprim giugà en il commerzi asiatic la rolla d’in partenari da commerzi secundar entaifer in traffic commerzial ch’era gia s’etablì, èn l’Africa, l’America e pli tard l’Australia e Nova Zelanda cun raits da commerzi main sviluppadas vegnids tant pli svelt e pli ferm en la dependenza dals interess commerzials europeics.[54]
Avant e suenter la vieuta dal 19avel al 20avel tschientaner ha il cumbat da concurrenza colonial cuntanschì sia culminaziun. Ina vardad, ma betg l’entira, uschia Ansprenger, haja Lenin formulà il 1916 en sia scrittira ‹L’imperialissem sco stadi il pli sviluppà dal chapitalissem›: «Pli sviluppà ch’il chapitalissem è, pli fitg ch’ins senta la mancanza da materias primas, pli exprimida ch’è la concurrenza e la chatscha suenter funtaunas da materias primas en tut il mund, e pli grond ch’è il cumbat per s’acquistar colonias.»[55]
La decolonisaziun en il 20avel tschientaner ha tutgà tenor Osterhammel tar la transiziun ad in nov sistem dals stadis dal mund, il qual è stà segnà fin la gronda vieuta dals onns 1989–1991 dals suandants tschintg puncts: 1. La confruntaziun mundiala tranter il bloc da l’ost ed ils stadis da l’allianza dal vest; 2. La reorientaziun da las pussanzas grondas da l’Europa (dal Vest) sin lur interess europeics; 3. La furmaziun da blers stadis postcolonials ch’èn ubain s’orientads al bloc dal vest u al bloc da l’ost; 4. Il rinforz relativ d’organisaziuns internaziunalas, spezialmain da las Naziuns unidas; 5. La proscripziun ideologica dal colonialissem (cumbain che la discriminaziun da razza ha per part cuntinuà a nivel internaziunal).[56]
Las relaziuns d’independenza colonialisticas eran en general segnadas da la pretensiun dals colonists resp. da las pussanzas colonialas d’exequir il domini sur ils colonisads. Or da l’idea da superiuradad han ils colonisaturs deducì il dretg da purtar als pievels «retardads» la «civilisaziun». Ils Brits e Franzos duvravan per quai la noziun «civilizing mission / mission civilisatrice», entant ch’ils Tudestgs discurrivan en quest connex da «Kulturmission». La finamira era en tut ils cas la medema, numnadamain d’assimilar ils «selvadis» a las normas e la morala dals Europeans.[57]
Auter che per exempel la colonisaziun greca durant il helenissem, n’è il colonialissem europeic – cun paucas excepziuns – insumma betg sa stentà da favurisar u promover la sintesa tranter las culturas. Gia ils emprims teoretichers dal colonialissem spagnols ed englais han stilisà las conquistas sco furma da missiunar pajauns en rom d’in plan dal salid divin u sco process da «civilisaziun» da «barbars». Er il colonialissem dals Stadis Unids e dal Giapun da pli tard è sa servì da la medema retorica missiunara. Autras culturas autas, sco per exempel er la chinaisa, eran medemamain persvasas da lur superiuradad, senza però vulair chatschar si quella a lur vischins.[58] Schebain il zionissem sa lascha considerar sco ina furma da colonialissem è ina dumonda fitg contestada e politica che sa tschenta adina puspè en connex cun il Conflict dal Proxim Orient.
Betg mintga domini ester è però vegnì considerà sco illegitim. Uschia è il domini osmanic sur l’Egipta tranter il 1517 ed il 1798 tuttavia vegnì renconuschì da grondas parts da la populaziun indigena da lingua araba. L’estradad da la lingua era main decisiva che la cretta communabla ch’ha lià la regenza a reglas islamicas.[59] E per la populaziun coptica n’eri betg tant relevant tge pussanza betg cristiana ch’als dominava – per els eran ils regents Mamelucs da pli baud tuttina illegitims sco ils Osmans.
Dapi il 19avel tschientaner ha surtut la Prussia manà ina discussiun davart la necessitad da colonisar las regiuns da cunfin vers ils Slavs vischins; sur l’Austria è alura er l’Europa dal Sidost fin a la Mar Naira vegnida integrada en questa discussiun. Pelvaira èn ambiziuns imperialisticas ed il regl da colonisar ids tscherts temps maun en maun, sco che mussa betg il davos er la cursa per l’Africa. En quest connex è politica coloniala daventada in factur lateral da politica mundiala, èn colonias daventadas in object da negoziaziun en il gieu da pussanza tranter las pussanzas grondas. Ultra da quai han pussanzas imperialas (sco p.ex. l’Imperi britannic dal 19avel e 20avel tschientaner) gì in’influenza economica e politica ch’ha per part tanschi sur las atgnas colonias ora. Tar las consequenzas globalas a lunga vista dal colonialissem n’ha betg il davos tutgà la derasaziun dal concept da stadi europeic.
Las partidas da lavurants en ils stadis industrialisads dal vest ed ils teoretichers dal socialissem han per il pli condemnà il colonialissem sco consequenza d’in chapitalissem sfranà. Rosa Luxemburg è per exempel s’exprimida en quel senn ch’il collaps dal chapitalissem e da l’urden social vertent vegnia be retardà cun sfruttar societads betg chapitalisticas cun agid da chapital che saja danvanz.[60] Tant pli eran ins persvas che questa collisiun globala dals interess chapitalistics vegnia a far ir en stgaglias ils stadis rivalisants tradiziunals e manar a la pussanza il proletariat ed il moviment da lavurants.
Las gruppas da la populaziun ch’ins aveva suttamess han reagì differentamain sin las purschidas d’acculturaziun occidentalas. En il Bengal per exempel è sa furmada entaifer paucs decennis ina classa scolada che discurriva englais. Ed er commerziants or da la populaziun colonisada èn savens s’adattads or d’agen interess a las usanzas da fatschenta internaziunalas per pudair fitgar pe en novs martgads. Dapi il 19avel tschientaner han elitas da refurma betg europeicas savens er pratitgà in’«autocivilisaziun» a basa da models occidentals per stgaffir uschia la premissa che lur territoris vegnian renconuschids sco stadis cun ils medems dretgs.[61]
Bleras anteriuras colonias tutgan oz tar il Terz Mund: Sco pajais en svilup disponan els d’in standard da viver bundant pli bass ch’ils pajais industrialisads resp. ils novs pajais industrialisads. Da l’autra vart han er in pèr pajais bainstants sco il Canada, l’Australia u la Corea dal Sid furmà pli baud colonias. Ed auters pajais en svilup sco la Liberia u l’Etiopia n’èn mai stads colonias u be curt. Areguard il connex tranter retardament dal svilup e passà colonial na regia en la perscrutaziun nagin consens. D’ina vart vegn renvià a la situaziun da dependenza economica dals anteriurs colonisaturs, en la quala bleras colonias sa chattian er suenter avair cuntanschì l’independenza.[62] Perquai che las anteriuras pussanzas colonialas han savens fixà ils cunfins dals stadis odierns sin l’aissa da dissegn, hai er adina puspè dà en l’Africa ed en il Proxim Orient tensiuns u acts guerrils per motivs etnics u religius-culturals. Autras teorias da svilup accentueschan percunter main questas dependenzas resp. consequenzas posteriuras, mabain plitost la posiziun geografica disfavuraivla (geodeterminissem) ubain il nunsuccess da stadis postcolonials cun eriger instituziuns politicas ed economicas inclusivas, vul dir ch’èn concepidas a purtar in niz ad uschè vastas parts da la populaziun sco pussaivel. Tenor ils politologs americans Daron Acemoğlu e James A. Robinson han las novas elitas surpiglià suenter la decolonisaziun las instituziuns dals signurs colonials extractivas, vul dir orientadas a sfruttar la populaziun, ed han tratg a niz las renditas da quellas per sasez, uschia ch’i n’è sa midà nagut vi da la povradad da la populaziun.[63]
Aspects culturals e politics odierns d’anteriuras colonias e pajais colonials che stattan en connex cun il passà colonial, vegnan subsummads sut la noziun postcolonialissem. In’enconuschientscha essenziala da la perscrutaziun dal postcolonialissem è che la situaziun postcoloniala n’ha betg be segnà la cultura, la politica e la vita da mintgadi da las anteriuras colonias, mabain che quella sa fa er vesair en ils anteriurs pajais colonials – per exempel en furma d’immigraziun or d’anteriuras colonias en metropolas sco Londra, Paris u Brüssel.
Tentativas pli novas da stgaffir structuras da pussanza colonialas designeschan ins sco neocolonialissem. Sco exempel – betg incontestà – vegn savens allegà la politica da la China en il Tibet. Ina sfida per la pescrutaziun cumparativa dal colonialissem ed imperialissem furma surtut la valitaziun istorica da l’anteriura Uniun sovietica areguard ils concepts specifics da colonisaziun e decolonisaziun.[64]
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
