Wak'as munisipyu

Wak'as (kastilla simipi: Vacas, wak'a nisqamanta sutinchasqa) nisqaqa iskay ñiqin munisipyu, Jarani pruwinsyapi, Quchapampa suyupi, Buliwya mama llaqtapi. Uma llaqtan Wak'as, "Papaq llaqtan" sutiwan riqsisqa, achkha papa puqusqanrayku.

Wak'as munisipyu Municipio de Vacas
Wak'as llaqta iskay quchasninwan, Pilawit'u Qullpaquchapas (chawpi)
Saywitu	Wallqanqa
	Unancha
	unancha, Quchapampa
.
Mama llaqta	Buliwya
Tinkurachina siwikuna	17º 37' 4 S, 67º 13' 0 W
Suyu	Quchapampa suyu
Pruwinsya	Jarani pruwinsya
Kantun	1
Llaqtakuna	78
Uma llaqta	Wak'as
Simikuna	Qhichwa simi, kastilla simi
Runakuna	12.511 (2001)
Runa ñit'inakuy	44 runak./km²
Hallka k'iti kanchar	334 km²
Hanaq kay	3.400 m - 4.420 m
Kamasqa wata	1.986
Llaqta kamaq	Teófilo Vásquez Santos
Karu rimay yupay	00591 4
Pacha suyu	UTC-4
Llika tiyanan	[www.]

Qhipa runayupayman jina tiyapun 12.511 runakunan (2001).

Tarikuy

Wak'as munisipyu tarikun qulla antipi Quchapampa suyupi; antiman kantun Carrasco pruwinsyawan, kuntiman kantun Jarani munisipyuwan, chinchaman kantun T'iraqi pruwinsyawan, qullamantaq kantun Misk'i pruwinsyawan. Kasqantaq jana kaynin 3.400 mitrusmanta 4.420 mitrus kama.

Allpa saywachi

Wak'as allin riqsisqallataq quchasninrayku, mayqinkunachus aswan jatunkuna kanku Quchapanpa suyu ukhupi.

• Quchakuna: Parqu Qucha, Asiru Qucha, Junt'utuyu, Pilawit'u, Qullpa Qucha, Yanatama.
• Mayukuna: Phaqcha, Challwa Mayu, Jatun Mayu
• Urqukuna: Kunturpuñuna, Khurupanpa, P'allqaluma, Juch'uy Llallawa, Quturipunta.
• Phaqchakuna: Turu Wayq'u

Yurakuna

Chukiqayarap tuktunkuna, Khurupampa urqupi, Wak'as munisipyupi

Asiruqucha

Kay munisipyupi wiñan juk ñawpa mallki, Chukiqayara (Titanka / Puya / Kara / T'ikanka) sutiwan riqsisqa, t'ikan sapa pachaq watalla, wiñantaq 10 m. aswanta, Quchapampa suyupi Wak'asllapi tiyan kay mallkiqa. Ñawpaq riqsichiktaq karqa jamut'asqa Ransiyamanta Alcide d'Orbigny, 1838 watapi. Kay mallkiq jamut'asqa sutin Puya raimondii.

Tiyallantaq waq mallkikuna:

• Alisu (Alnus acuminata)
• Anrreswaylla / Andres waylla (Cestrum Parqui L’Herit, Cestrum mathewsi)
• Ch'illka / t'ula (Baccharis dracunculifolia)
• Ichhu (Stipa ichu)
• Kalistu (genus Eucalyptus)
• Kishwara / Kiswar (Buddleja incana)
• Mat'ara / t'utura (Scirpus californicus)
• Kichka muqu-muqu (Sulcorebutia steinbachii)
• Qayara (Puya...)
• Qiwiña / Qiwuña (Polylepis)
• Ulala / Waraqu (Cactus flagelliformis, Eriocereus tephracanthus)
• Waqaq Sawsi (genus Salix)

Uywakuna

Wak'as, Plaza 4 de diciembre

Quchakunampi tiyan achkha qucha p'isqukuna: wallata (Chloephaga melanoptera), pariwana, suq'a, panama (Oxyura jamaicensis), chullunpa; challwakunapis tiyallankutaq.

Chaymanta kallankutaq kay k'itakuna: wisk'acha, atuq, añathuya (Mephitidae) , k'itaquwi, ch'usiqa, waman, p'isaqa, yuthu, jamp'atu, k'ayrankuli, ararankha, kataripis.

Tiyallankutaq kay uywakuna: llama, quwi, waqkuna ima.

Chiriqunuy

• 13 º C (chawpi)
• Para / wata: 300 mm

Ñawpa kawsay

Juk wak'a qiru, ñawpa runakuna Wak'aspi tiyakuqkunaqta, tarisqa musuq wasi ruwaykunapi.

Ñawpa pacha Wak'as k'itipi kawsarqanku ñawray llaqtakuna, Quta Chuwi llaqtakuna jina, qhipaman Inkakuna pachapi Puqunawan khuska juñusqa karqa Tawantinsuyuman, maynintataqchus qhapaq ñan riq. Chaymanta kulunya pachapi karqa Misk'i k'itiqta, "Doctrina de San Francisco de Pocona" ukhupi, "Viceparroquia de Santa Bárbara de Bacas" sutiwan.

Qhispiy chayamusqantawan musuq suyu Buliwyapaq, Wak'as riqsipasqa karqa wisikantun jina Misk'i pruwinsyaqta, 1830 watapitaq kantunman tukurqa. Chaymanta musuq Punata pruwinsya kamasqa kasqanmantawan, 1874 watapi, Wak'as kantun juñusqa karqa Wantiula wisikantunninwan khuska, kinsa ñiqin T'iraqi munisipyumpata. Qhipa watasmantaq Jarani pruwinsya kamakuqtin, 1914 watapi, Wak'as kantun qiparirqa iskay ñiqin T'iraqi munisipyumpata jina. Qhipa qhipamantaq, T'iraqi kamasqa kaqtin musuq pruwinsya, 1986 watapi, Wak'as kikin pachapi tukurqa iskay ñiqin munisipyu Jarani pruwinsyaqta. Chaymantapachataq Wak'aspa wakin juch'uy llaqtasninta kay musuq pruwinsya T'iraqi jap'iyqakapun: Boqueron k'asa, Ch'ullkumayu, Qañiquta, Qayarani, Quwari, Payrumani, T'ulapampa, Sapataranchu waqkunatawan.

Kulunya pachapi Wak'as karqa 13 ayllu llaqtasniyuq, "estancias" sutiwan riqsisqas, chaymanta Buliwya suyu qhispiy tarisqantawan, Quchapampa munisipyu kay jatuchachaq jallp'akunata jap'iyqakapurqa "haciendasman" tukuchispa "Rijurma Agrariakama" (1953), kaykunaq arrinsanwantaq payllaq munisipyu yachay wasinkunata Quchapampa suyuq uma llaqtanpi.

Wak'as munisipyumanta llaqtayuqkuna riqsisqan kanku maqanakusqallankumantapuni, ankalli kayninkuraykutaq tukuy atiy millp'uymanta ñak'arisqankumanta kulunya pachapi ripublikapiwan, ñawpa kaysay jap'in achkha juqharichiykunata jatariykunatawan, kaykunamanta achkha tukukurqanku kallpawan pampachasqas, atirakiywantaq. Maqanakuyninkuna ukhupi allin kawsayta mask'aspa 1936 watapi, 20 p'unchay qhapaq inti raymi killapi kamarqanku iskay kaq ñiqin qutata Buliwya suyupi ukhupi, "Sindicato de Trabajadores Agrarios de Vacas" nisqa sutiwan, yachachiq Toribio Clauriq yanapayninwan khuska, pichus kamasqa ñawpaq watapi "Escuela Indigenal de Vacas" juch'uy yachay wasita Challwamayupi, mask'aspa purum runakunapaq qhispiyta.

Kantunkuna

Juk kantunmi kan: Wak'as kantun

Runakuna

Wak'as munisipyupiqa aswanta Qhichwa runakunam tiyanku.

Runa llaqta	%
Qhichwa	94,4
Aymara	0,2
Waraniyi, Chikitus, Moxos	0,0
Mana indihina	5,4
Huk indihina runa llaqta	0,1

Pukyu: obd.descentralizacion.gov.bo

Simikuna

Ismael Montes Jatun Yachay Wasi Yachachiqkunaq Wakichikunankupaq, chawpi kanchan.

Munisipyupiqa qhichwa, kastilla, aymara simikunatam lliwmanta astawan rimanku. ^[1]

Simi	Rimaqkuna
Qhichwa simi	11.662
Aymara simi	39
Waraniyi simi	2
Huk indihina simi	2
Kastilla simi	4.236
Hawa simi	11
Indihina similla	7.540
Kastilla simi indihina simipas	4.131
Kastilla similla	106

Llaqtakuna - Ayllu llaqtakuna - Uchuy llaqtakuna

Challwamayu, tarikun Wak'asman yanpatapi.

(Runakuna 2001 watapi)^[2]

Challwamayu (770) Chiwalaki (166) Ch'akiqucha (134) Ch'allaqawa (422) Junt'utuyu (134) Kañara (402) Misuk'ani (293)

Muyuqch'ipa (402) Parirun (271) Parququcha (361) Pilawit'u (116) Phaqchapata (293) P'isqumayu (193) Qullpaqucha (226)

Rudiyu (320) Sapillikha (312) Tuturapanpa (88) Wak'as (650) Yanatama (190) Yiwakancha (140) Waynillu (100)

Musiku

• Allpa llamk'ay: Papa, ulluku, uqa, riqu / triyu, siwara, awina, jawas, tarwi, arwijapis

Karu puriy

Qullpaqucha

Wak'as munisipyuqta tiyan achkha allin imakuna qhawaykachanapaq, ñawpaqta kasanku quchasnin Parququcha, Asiruqucha, Junt'utuyu, Pilaqucha, Qullpaqucha, Yanatamawan; riqsisqas challwakunarayku, qucha p'isqus icha k'ita pilikunaraykupis; chanta Quchaquchitapis maypichus unay pacha Santa Bárbara rikhurikunman kasqa.

Unay ñawpa mallki Puya raimondii, Chukiqayara sutiwan riqsisqa, sapa pachaq watalla t'ikaq, may ima chaniyuq riqsisqa. Jinallataq Turu Wayq'u phaqcha; qhatukuna sapa junqajuna: intichaw p'unchayta Wak'as llaqtapi, killachaw p'unchayta Rudiyupi, ch'askachaw p'unchaytataq Parirumpi, chhalaku wata qhatukuna San Pedro Virgen del Carmen raymipiwan, "Jatun qhatu challwamanta" ayriway killapi iskay ñiqin intichaw p'unchayninpi, maypichus atikun mikhuriyta challwamanta misk'i mukhuna wayk'usqasta, waqkuna mikhuykunatapis, Wak'as aqhatawan khuska uqyaykurispa. Phuqllay raymi takipayanakuswan, ayakunaq p'unchaynin raymipis mastak'uswan wayllunk'aswan ima; Ismael Montes Jatun Yachay Wasi Yachachiqkunaq Wakichikunankupaqpis, juk ñawpa jatun yachay wasi Buliwya suyumanta, maypichus kamasqa karqanku "Escuela Indigenal de Vacas", "Sindicato de Trabajadores Agrarios de Vacaswan" khuska. Jinallataq Santa Bárbara raymi, Wak'aspa patrunan, qhapaq raymin Wak'as llaqtaq p'unchaynin ima, raymichakun kikin Wak'aspi tawa p'unchay qhapaq inti raymi killapi; chanta ruwakullankutaq waq raymikunapis.

Qhatukuna

Wak'as, Santa Bárbara inlisya

Ayriway killapi iskay ñiqin intichaw p'unchayninpi ruwakun Wak'as llaqtapi Jatun qhatu challwamanta, karu puriymantawan (Feria del Pejerrey y del Turismo).

Jinallataq sapa qanchischawta ruwakunku qhatukuna, Wak'as llaqtapi intichaw p'unchayta, Rudiyupi killachaw p'unchayta, Parirumpitaq ch'askachaw p'unchayta; kay qhatukunapi ranqhanku tukuy laya puquykunata, astawanqa Wak'as munisipyumanta puquykunata, ranqhallankutaq p'achakuna waq imakunatapis.

Raymikuna

• 18 ñiqin hatun puquy killapi: Jatun Yachay Wasi Yachachiqkuna Wakichikunankupaq, Escuela Superior de Formación de Maestros Ismael Montespa p'unchaynin, Challwamayupi.
• Phuqllay, takipayanaku
• 4 ñiqin aymuray killapi: Santa wila krus tatala, Wak'aspi Parirunpi ima.
• 14 ñiqin aymuray killapi: Tata Isiku (San Isidro), Misuk'anipi Parirunpi ima.
• Corpus Christi, Wak'aspi
• 29 ñiqin inti raymi killapi: San Pedro, Wak'aspi.
• 16 ñiqin anta situwa killapi: Virgen del Carmen, Buliwyaq patrunan, Wak'aspi.
• 2 ñiqin chakra yapuy killapi: Kanpu runaq p'unchaynin, Challwamayupi.
• 3 ñiqin chakra yapuy killapi: Virgen de Copacabana, Buliwyaq Quyan pillunchasqa, Challwamayupi.
• 15 ñiqin kantaray killapi: Wak'as munisipyuq p'unchaynin
• 2 ñiqin ayamarq'a killapi: Ayakunap p'unchawnin / Tukuy Santukuna, mast'akus, wayllunk'as.
• 4 ñiqin qhapaq raymi killapi: Santa Bárbara, Wak'aspa qhapaq raymichakuynin.

Yachachiy

Yachakuqkuna Jatun Yachay Wasi Yachachiqkunaq Wakichikunankupaq Ismael Montesmanta

Yachachiymanta rimaspa Wak'as munisipyupi tiyan tukuy yachay wasikuna. Ñawpaq juch'uy yachay wasi qhari wawakunapaq kamasqa karqa 1862 watapi, kikin Wak'as llaqtapi. Aswan qhipatataq kamarqa yachachiq Toribio Claure Challwamayupi Escuela Indigenal de Vacas nisqata, 1935 watapi, Warisata yachay wasi unanchayninman jina, purum runakunaq wawasninku yachakunankupaq. Kunanqa tiyan tukuy juch'uy llaqtakunapi Juch'uy Yachay wasikuna, jinallataq wakimpi Chawpi yachay wasikunapis.

1946 watapi "Escuela Normal Rural Ismael Montes", kunan "Escuela Superior de Formación de Maestros Ismael Montes", 18 p'unchay jatun puquy killapi 1916 watapi kamasqa Tunqulipi, Qulumi k'itipi, apasqa karqa Escuela Indigenal de Vacaspa wasinman; maypichus kunankama wakichikunku musuq yachachiqkuna llank'amunankupaq purumakunapi.

Chiwalaki Wayrawasi

Kay wayrawasita Misuk'anipi kamarqa «Instituto de Capacitación Campesina» (INCCA), uk ONG, 1 ñiqin tarpuy killapi 1990 watapi. Kunanqa Chiwalaki wayrawasita apanku ñawpaqman «Central Regional de Chiwalaki», purum runakunaq qutun.

Qullana runakuna

Munisipyupi paqarisqakuna

Yachachiqkuna:

• Mariano Vásquez, pay karqa kasiki, pay kikintaq kamarqa juk "juch'uy yachay wasi qhispisqata" Kuruspampa jallkampi 1925 watapi.

Jarawiqkuna:

• José Rojas, paqarimurqa Wak'as llaqtapi, pay karqa yachachiq, arawirqa "Linda Vaqueña" takiyta.
• Pablo Fernández, paqarimurqa Wak'as llaqtapi 29 ñiqin inti raymi killapi 1954 watapi.

Waqachiqkuna:

• Ronald Rodríguez Clavijo, paqarimurqa Wak'as llaqtapi 10 ñiqin tarpuy killapi 1959 watapi.
• Freddy Veizaga Siles, payqa yachachiq, waqachin charankuta kitarratawan.

Takiqkuna:

• Albaro Clavijo López.
• Juan Carlos Rodriguez Clavijo, paqarimurqa Wak'as llaqtapi 22 ñiqin qhapaq raymi killapi 1963 watapi. Payqa kay qutukunapi karqa: Inkallajta, Siembra, Kharkas, Proyección, waqkunapi ima.
• Natividad Betty Veizaga Siles, paqarimurqa Wak'as llaqtapi 25 ñiqin qhapaq raymi killapi 1957 watapi. Payqa Pukaq Wayra Qutumanta 1980 watamantapacha.

Tantakamusqa runakuna

Yachachiqkuna:

• Toribio Claure Montaño, paqarimurqa T'arata llaqtapi 27 ñiqin ayriway killapi 1900 watapi, wañupurqataq Qurqi (Uru-Uru) llaqtapi, 16 ñiqin pacha puquy killapi 1965 watapi. Karqa yachachiq kampupi llaqtakunapiwan. Pay kamarqa «Escuela Indigenal de Vacas» nisqata, Challwamayupi; yanapallarqataq «Sindicato de Trabajadores Agrarios de Vacas» nisqaq kamayninpi.

• David Morató, yachachiq kampupi, yanaparqa yachachiq Toribio Claureta «Escuela Indigenal de Vacas» ñawpaqman apayta.

Ñaña llaqtakuna

Jatun Yachay Wasi Yachachiqkunaq Wakichikunankupaq Ismael Montes Wak'asmanta

• Inkallaqta
• Puquna

Apaykachana

• Ñan: Quchapampa - Jarani (55 km.), Jarani - Wak'as (30 km.), Wak'as - Puquna (30 km.)

Kaypipas qhaway

• Ismael Montes, Buliwya suyup umalliqnin (1904 - 1909, 1913 - 1917)