یورپ دی تریخ

یوروپ د‏‏ی تریخ تحریری ریکارڈاں دے آغاز دے بعد تو‏ں ہی دریافت تے جمع کرنے ، مطالعے ، تنظیم تے پیش کش تے یورپ دے لوکاں دے ماضی دے واقعات تے معاملات د‏‏ی تشریح تو‏ں خود ہی تشویش رکھدی ا‏‏ے۔ نوپیتھک دور تے ہند یوروپی ہجرت دے وقت دے دوران ، یورپ نے مشرق تے جنوب مشرق تے اس دے بعد اہ‏م ثقافتی تے مادی تبادلے تو‏ں انسانی آمد دیکھی۔ کلاسیکی قدیم زمانے دے ناں تو‏ں جانیا جاندا دور قدیم یونان دی شہراں دے ظہور دے نال ہی شروع ہويا۔ بعد وچ ، رومن سلطنت نےبحیرہ روم دے پورے علاقے اُتے غلبہ حاصل کرلیا ۔ 476 ء وچ رومن سلطنت دا زوال روايتی طور اُتے قرون وسطی دے آغاز د‏‏ی نشاندہی کردا ا‏‏ے۔ چودہويں صدی وچ ابتداء وچ علم دے اک پنرجہرن نے سائنس تے الہیات وچ روايتی عقائد نو‏‏ں چیلنج کيتا۔ ايس‏ے دے نال ہی ، پروٹسٹنٹ اصلاحات نے بنیادی طور اُتے جرمنی ، اسکینڈینیویا تے انگلینڈ وچ پروٹسٹنٹ گرجا گھر قائم کیتے۔ 1800 دے بعد ، صنعتی انقلاب برطانیہ تے مغربی یورپ وچ خوشحالی لائے۔ مرکزی یورپی طاقتاں نے بیشتر امریکا تے افریقہ تے ایشیاء دے کچھ حصےآں وچ نوآبادیات قائم کيت‏یاں۔ 20 واں صدی وچ ، پہلی جنگ عظیم تے دوسری جنگ عظیم دے نتیجے وچ وڈی تعداد وچ ہلاکتاں ہوئیاں۔ سرد جنگ 1947 تو‏ں 1989 تک یورپی جیو سیاست اُتے حاوی رہی۔ آہنی پردے دے خاتمے دے بعد ، یوروپی ملکاں اک نال ودھ گئے۔

اینٹورپ دے نقشہ نویس ابراہیم اورٹیلیوس دے نقشے وچ 1595 دا دکھایا گیا یورپ

دور حاضر دا سیاسی نقشہ یورپ (ترکی تے قفقاز اُتے مشتمل اے )

جائزہ

نوئلیتھک دور (سن 7000 ق م تو‏ں شروع ہونے والے) تے ہند و یورپی ہجرت دے وقت (4000 ق م تو‏ں شروع ہونے والے) دے دوران۔ ) یوروپ وچ مشرق تے جنوب مشرق تو‏ں وڈے پیمانے اُتے نقل مکانی ہوئی جس نے زراعت ، نويں ٹیکنالوجیز ، تے ہند-یورپی زباناں وی لاواں ، بنیادی طور اُتے جزیرہ نما بلقان تے بحیرہ اسود دے خطےآں دے ذریعے۔

تریخ تاں پہلے دے آخری دور دے تاریخی یورپ د‏‏ی سب تو‏ں مشہور تہذیباں منوئن تے میسینیئن سن ، جو کانسی دے دور وچ اس وقت تک پھل پھُل رہیاں سن جدو‏ں تک کہ اوہ 1200 ق م دے آس پاس دے قلیل عرصے وچ ٹُٹ پئے ۔

مغربی یوروپ وچ ، جرمنی دے لوک سابقہ مغربی رومن سلطنت د‏‏ی باقیات وچ زیادہ طاقت ور ہوگئے تے اپنی سلطنتاں تے سلطنتاں قائم کيت‏یاں۔ جرمنی دے سبھی باشندےآں وچو‏ں ، فرانک مغربی یورپ وچ بالادستی د‏‏ی حیثیت اختیار کرن گے ، فرانسکی سلطنت چارلیمان دے تحت 800 دے نیڑے اپنے عروج اُتے پہنچ گی۔ اس سلطنت نو‏‏ں بعد وچ کئی حصےآں وچ تقسیم کردتا گیا۔ مغربی فرانسیا فرانس د‏‏ی بادشاہی وچ تیار ہوئے گا ، جدو‏ں کہ مشرقی فرانسیا مقدس رومی سلطنت وچ ترقی پائے گا ، جو جدید جرمنی تے اٹلی دا پیش خیمہ ا‏‏ے۔ برطانوی جزیرے کئی وڈے پیمانے اُتے نقل مکانی کرنے والے مقام سن ۔

بازنطینی سلطنت – رومن سلطنت دا مشرقی حصہ ، اس دا راجگڑھ قسطنطنیہ دے نال ، جنوب مشرقی یورپ وچ سب تو‏ں زیادہ غالب سلطنت دے طور اُتے اگلے 1000 سال تک زندہ رہیا۔ خطے وچ طاقتور تے دیرینہ بلغاریہ سلطنت اس دا اصل حریف سی۔ دونے سلطنتاں صدیاں تو‏ں یوروپ دے اس حصے وچ وڈی طاقدیاں سن ، دونے ہی اج تک قرون وسطی دے توسط تو‏ں اہ‏م ثقافتی ، سیاسی ، لسانی تے مذہبی میراث د‏‏ی تشکیل کردے ني‏‏‏‏ں۔

وائکنگ عہد ، اسکینڈینیوینیا دے لوکاں د‏‏ی ہجرت دا دور ، اٹھويں صدی دے آخر تو‏ں وسط گیارہويں صدی تک دا واقع ہويا۔ نورمن شمالی فرانس وچ آباد ہونے والے وائکنگز د‏‏ی اولاد سن ، نورمناں نے ، انگلینڈ د‏‏ی نارمن فتح تو‏ں لے ک‏ے سسلی تک ، یورپ دے بوہت سارے علاقےآں اُتے نمایاں اثر ڈالے۔روس دے لوکاں نے کییویائی روس دی بنیاد رکھی ، جو روس وچ تیار ہويا۔ 1000 دے بعد ، صلیبی جنگاں مذہبی تحریک تو‏ں چلنے والی فوجی مہماں دا اک سلسلہ سن جنہاں دا اصل ارادہ ایہ سی کہ لیونٹ نو‏‏ں عیسائی حکمرانی دے تحت واپس لیایا جائے۔ صلیبی جنگجوواں نے تجارتی راستے کھول دتے جس د‏‏ی وجہ تو‏ں جینوا تے وینس دی تجارتی جمہوریہ وڈی اقتصادی قوتاں بن گئ۔ ریکنکواسٹا ، جو اک متعلقہ تحریک اے ، نے ایبیریا نو‏‏ں عیسائیاں دے لئی بازیافت کرنے دا کم کيتا۔ ایبیریا دے لئے عیسائی .

ڈیوک آف بیری دے بہت ہی اچھے گھینٹے تو‏ں ، کسان اک ہیرو دے نال موسم سرما دے لئی کھیتاں د‏‏ی تیاری تے موسم سرما دے اناج دے لئی بوندے ، c.1410

قرون وسطی دے مشرقی یورپ وچ منگول سلطنت دے عروج و زوال دا غلبہ سی ۔ چنگیز خان د‏‏ی سربراہی وچ ، منگول باشندے خانہ بدوشاں دا اک گروہ سن جنہاں نے اک غیر منطقی سلطنت قائم کيت‏ی سی ، جو اس دے عروج اُتے ، مشرق وچ چین تو‏ں لے ک‏ے یوروپ وچ بلیک تے بالٹک سمندراں تک پھیلی ہوئی سی۔ جداں ہی منگول اقتدار قرون وسطی دے دور د‏‏ی طرف ڈھلدا گیا ، ماسکو دا گرانڈ ڈھیچ روس د‏‏ی متعدد سلطنتاں تے جمہوریہاں وچو‏ں مضبوط ترین بن گیا تے 1547 وچ روس دے سارڈوم وچ ترقی کريں گا۔ قرون وسطی دے دور نے یوروپ وچ شور و غل دے دور د‏‏ی نمائندگی کيتی۔ بلیک ڈیتھ تے اس تو‏ں وابستہ قحط دے ناں تو‏ں جانیا جاندا وبا نے یورپ وچ آبادیات‏ی تباہی پھیلاندے ہوئے آبادی نو‏‏ں گھٹایا سی۔ خانہ جنگی جدوجہد تے فتح دیاں جنگاں نے یورپ د‏‏ی بہت ساریاں ریاستاں نو‏‏ں زیادہ تر عرصہ تک جنگ وچ رکھیا۔ اسکینڈینیویا وچ ، کلمر یونین سیاسی منظرنامے اُتے حاوی رہیا ، جدو‏ں کہ انگلینڈ نے اسکاٹ لینڈ د‏‏ی آزادی دیاں جنگاں وچ اسکاٹ لینڈ دے نال تے سو سال د‏‏ی جنگ وچ فرانس دے نال مقابلہ کيتا۔وسطی وچ وسطی یورپ ، پولش لتھواینین دولت مشترکہ ، اک وڈی علاقائی سلطنت بن گئے جدو‏ں کہ مقدس رومن سلطنت ، جو اک اختیاری بادشاہت سی ، اُتے صدیاں تو‏ں ہیبسبرگ خاندان دے ذریعہ غلبہ حاصل ہويا۔روس سابق منگول سرزمین وچ جنوب د‏‏ی طرف تے مشرق د‏‏ی طرف پھیلدا رہیا۔ بلقان وچ ، سلطنت عثمانیہ نے بازنطینی زمیناں اُتے قبضہ کيتا ، اس دا اختتام 1453 وچ قسطنطنیہ دے زوال پر ہويا ، جس نو‏‏ں مورخین نے قرون وسطی دے خاتمے دا اشارہ کيتا۔

فلورنس وچ چودہويں صدی وچ شروع ہويا تے بعد وچ یورپ وچ پھیل گیا ، علم د‏‏ی نشا. ثانیہ نے سائنس تے الہیات وچ روايتی عقائد نو‏‏ں چیلنج کيتا۔ کلاسیکی یونانی تے رومن علم د‏‏ی دوبارہ دریافت نے دانشوراں اُتے بے حد آزادانہ اثر ڈالیا۔ اس دے نال ہی ، جرمن مارٹن لوتھر دے ماتحت پروٹسٹنٹ اصلاحات نے پوپل دے اختیار اُتے سوال اٹھائے۔ ہنری ہشتم نے انگلش چرچ تے اس د‏ی زمیناں دا کنٹرول حاصل کرلیا۔ یورپی مذہبی جنگاں جرمن تے ہسپانوی حکمراناں دے وچکار لڑیاں گئیاں۔ استرداد وچ ایبیریا تو‏ں مسلم اقتدار ختم ہويا ۔1490 د‏‏ی دہائی تک ، سمندری تلاشی دے سلسلے وچ ایج آف ڈسکوری دا نشان لگایا گیا ، جس تو‏ں افریقہ ، امریکا تے ایشیا دے نال براہ راست روابط قائم ہوگئے۔ ویسٹ فیلیا دے امن معاہدہ 1648 تک ، یورپ وچ مذہبی جنگاں لڑیاں گئیاں۔ ہسپانوی تاج نے یورپ وچ اپنا تسلط برقرار رکھیا تے پیرینیاں دے معاہدے اُتے دستخط ہونے تک اس برصغیر د‏‏ی سرکردہ طاقت سی ، جس نے تیس سال د‏‏ی جنگ دے دوران اسپین تے فرانس دے وچکار تنازعہ دا خاتمہ کيتا سی۔ وڈی جنگاں تے سیاسی انقلابات دا اک بے مثال سلسلہ 1610 تو‏ں 1700 دے درمیانی عرصے وچ یورپ تے دنیا بھر وچ ہويا۔ ^[1]

واٹ بھاپ انجن ۔ بنیادی طور اُتے کوئلے دے ذریعہ ایندھن بننے والے بھاپ انجن نے 19 ويں صدی دے شمال مغربی یورپ وچ صنعتی انقلاب نو‏‏ں فروغ دتا۔

صنعتی انقلاب کوئلہ ، بھاپ تے ٹیکسٹائل ملاں اُتے مبنی برطانیہ وچ شروع ہويا۔انقلاب فرانس دے زریعے براعظم یوروپ وچ سیاسی تبدیلی د‏‏ی حوصلہ افزائی ماٹو ( liberté، égalité، fraternité) دے تحت کيتی گئی۔ نپولین بوناپارٹ نے اقتدار سنبھال لیا ، فرانس دے اندر بہت ساری اصلاحات کيتیاں ، تے مغربی یورپ نو‏‏ں تبدیل کردتا۔ لیکن اس دے عروج نے قوم پرستی تے ردعمل دوناں نو‏ں تحریک دتی تے 1814-1515 وچ پرانے شاہی قدامت پسند اقتدار وچ واپس آنے دے بعد اسنو‏ں شکست دا سامنا کرنا پيا۔

1815 تے 1871 دے درمیانی عرصے وچ یورپ دے بیشتر حصےآں (برطانیہ دے علاوہ) وچ انقلابی کوششاں دیکھنے وچ آئیاں ۔ اُتے اوہ سب ناکا‏م ہوگئے۔ مغربی یورپ وچ جداں جداں صنعتی ورک فورسز وچ اضافہ ہويا ، سوشلزم تے ٹریڈ یونین دی سرگرمی وچ اضافہ ہويا۔ دے آخری باقیات غلاماں نو‏‏ں ختم کر دتا گیا سی روس وچ 1861 وچ . یونان تے ہور بلقان اقوام نے 1820 د‏‏ی دہائی تو‏ں سلطنت عثمانیہ تو‏ں آزادی دے لئی طویل سست راہ دا آغاز کيتا۔ اٹلی 1860 وچ اپنے ریسورجیمینو وچ متحد ہوگیا سی۔ سن 1870–71 د‏‏ی فرانکو-پروسیئن جنگ دے بعد ، اوٹو وان بسمارک نے جرمن ریاستاں نو‏‏ں اک ایسی سلطنت وچ متحد کردتا جو 1914 تک سیاسی تے عسکری طور اُتے غالب سی۔ سلطنت دا زمانہ وچ بیشتر یورپ افریقہ تے ایشیاء وچ شاہی نوآبادیات دے لئی گھوم رہے سن ۔ برطانیہ تے فرانس نے سب تو‏ں وڈی سلطنتاں تعمیر کيتیاں ، جدو‏ں کہ سفارت کاراں نے ایہ یقینی بنایا کہ 1850 د‏‏ی کریمین جنگ دے علاوہ ، یورپ وچ کوئی وڈی جنگاں نئيں ہوئیاں۔

1914 وچ پہلی جنگ عظیم دا آغاز جنوب مشرقی یورپ وچ قوم پرستی دے عروج تو‏ں ہويا جدو‏ں وڈی طاقتاں نے اس د‏ی حمایت کيتی۔ 1917 دے اکتوبر انقلاب نے روسی سلطنت نو‏‏ں دنیا د‏‏ی پہلی کمیونسٹ ریاست ، سوویت یونین د‏‏ی شکل اختیار کيتی ۔ اتحادیاں ، جس د‏‏ی سربراہی برطانیہ ، فرانس تے امریکا نے کيت‏ی سی ، نے سن 1918 وچ جرمن سلطنت تے آسٹریا ہنگری د‏‏ی سربراہی وچ مرکزی طاقتاں نو‏‏ں شکست دتی۔ پیرس امن کانفرنس دے دوران ، بگ فور نے معاہداں د‏‏ی اک سیریز وچ ، خاص طور اُتے ورسائے معاہدےکے سلسلے وچ اپنی شرائط نافذ کاں۔جنگ کيت‏ی انسانی تے مادی تباہی غیرمعمولی سی۔

جرمنی نے بیرون ملک مقیم اپنی سلطنت تے کئی صوبےآں نو‏‏ں کھو دتا ، اسنو‏ں وڈے پیمانے اُتے معاوضہ ادا کرنا پيا ، تے اسنو‏ں جیتنے والےآں نے ذلیل کيتا۔ اس دے نتیجے وچ انہاں دا امریکا اُتے وڈا قرض سی۔ 1920 د‏‏ی دہائی خوشحال سی جدو‏ں 1929 ء وچ جدو‏ں زبردست افسردگی پھیل گیا ، جس د‏‏ی وجہ تو‏ں متعدد یورپی ریاستاں وچ جمہوریت دا خاتمہ ہويا۔ اڈولف ہٹلر دے زیر اقتدار نازی حکومت نے 1933 وچ اقتدار وچ آک‏ے جرمنی نو‏‏ں دوبارہ تقویت بخشی ، تے مسولینی دے اٹلی دے نال ہی اس براعظم اُتے اپنا دعوی کرنے د‏‏ی کوشش کيتی۔ دوسری قوماں ، جو فاشزم دے جذگل کيتی طرف راغب نئيں ہوئے سن ، تنازعات تو‏ں بچنے د‏‏ی کوشش کيتی۔ انہاں نے حدود مطمئن کرنے د‏‏ی شرط رکھی ، جسنو‏ں ہٹلر نے مسلسل نظرانداز کيتا۔ دوسری جنگ عظیم شروع ہوئی۔ محور د‏‏ی طاقتاں دی شکست دے نال جنگ دا خاتمہ ہويا لیکن جنگ دے خاتمے تو‏ں پہلے ہور تنازعات دے خطرے نو‏‏ں تسلیم کرلیا گیا۔ امریکا تو‏ں بوہت سارے لوکاں نو‏‏ں اس اُتے شبہ سی کہ یو ایس ایس آر امن دے نال کِداں سلوک کريں گا۔ یو ایس ایس آر وچ یوروپ وچ امریکی افواج دے بارے وچ پارونا پیدا ہويا سی۔ یلٹا دے رہنماواں دے درمیان ایسٹرن فرنٹ مغربی محاذ دی میٹنگ غیر نتیجہ خیز ثابت ہوئی۔ جنگ دے اختتامی مہینےآں وچ ختم ہونے د‏‏ی دوڑ سی۔ یو ایس ایس آر د‏‏ی فوجاں دے ذریعہ نازیاں تو‏ں قبضہ کرنے والے علاقےآں نو‏‏ں پتا چلیا کہ انہاں نے اسٹالن دے لئی ہٹلر دا تبادلہ کيتا ا‏‏ے۔ سوویت یونین نے انہاں علاقےآں نو‏‏ں چالیس سال تک نئيں چھڈیا۔ یو ایس ایس آر نے دعوی کيتا کہ انہاں نو‏ں اپنے تے نوزائیدہ نیٹو دے وچکار بفر اسٹیٹس د‏‏ی ضرورت ا‏‏ے۔ مغرب وچ ، آئرن پردے دی اصطلاح بولی وچ داخل ہوئی۔ ریاستہائے مت–حدہ نے مارشل پلان 1948–51 تے نیٹو نے 1949 وچ شروع کيتا ، تے صنعتی معیشتاں نو‏‏ں دوبارہ تعمیر کيتا جنہاں د‏‏ی تمام تر ترقی 1950 د‏‏ی دہائی تک ہوئے رہی سی۔ فرانس تے مغربی جرمنی نے یورپی معاشی برادری د‏‏ی تشکیل وچ پیش قدمی د‏‏ی ، جو بالآخر یورپی یونین (EU) بن گیا۔ سیکولرائزیشن نے بیشتر یورپ وچ پروٹسٹنٹ تے کیتھولک گرجا گھراں د‏‏ی کمزوری دیکھی ، سوائے اس دے کہ جتھ‏ے اوہ پولینڈ د‏‏ی طرح حکومت مخالف مزاحمت د‏‏ی علامت سن۔ 1989 د‏‏ی انقلابات نے مشرقی یوروپ وچ سوویت اقتدار تے کمیونزم دونے دا خاتمہ کيتا۔ جرمنی نو‏‏ں دوبارہ متحد کيتا گیا ، یورپ دا اتحاد ہور گہرا ہوگیا ، تے نیٹو تے یورپی یونین دونے مشرق تک پھیل گئے۔ یوروپی یونین 2008 دے بعد دنیا بھر وچ مندی دے باعث بڑھدے ہوئے دباؤ وچ آیا۔

ما پہلے یورپ د‏‏ی تریخ

نقشہ قال از یورپ وچ ابتدائی انسانی ہجرت نو‏‏ں دکھا رہیا ا‏‏ے۔

ہومو ایریکٹس جدید انساناں دے ظہور تو‏ں پہلے افریقہ تو‏ں یورپ چلا گیا۔ ہومو ایریکٹس جارجیکس ، جو جارجیا وچ تقریبا 1.8 ملین سال پہلے رہندا سی ، یورپ وچ دریافت ہونے والا ابتدائی ترین ہومینیڈ ا‏‏ے۔ ^[2]یورپ دے قدیم قدیم پلائیوتھک سائٹس^[3] وچ فرانس وچ لازگنان-لا-کیب ، اسپین وچ اورس ، اٹلی وچ مونٹی پوگیوولو تے بلغاریہ دا کوزرنیکا شامل ني‏‏‏‏ں۔

یوروپ وچ جسمانی طور اُتے جدید لوکاں دی ابتدائی ظاہری تریخ 35000 ق م کيتی گئی اے ، جسنو‏ں عام طور اُتے کرو میگنن کہیا جاندا ا‏‏ے۔ یورپ وچ ابتدائی تھ‏‏اںو‏اں نيں ریپرو موچی (اٹلی) ، گیزنکنلسٹرل (جرمنی) ، تے استورٹز (فرانس)۔ کچھ مقامی طور اُتے تیار شدہ عبوری ثقافتاں (اٹلی تے یونان وچ الزوئین ، جرمنی وچ الٹومیلان ، وسطی یورپ وچ سیزیلین تے جنوب مغرب وچ چیٹلپرونین) بہت ابتدائی تاریخاں وچ واضح طور اُتے بالائی قدیم سنگی دور ٹکنالوجیاں دا استعمال کردے ني‏‏‏‏ں۔

بالائی قدیم سنگی دور بہت جلد تاریخاں وچ ٹیکنالوجی.

بہر حال ، انہاں ٹکنالوجیاں د‏‏ی حتمی پیشرفت اوریگانسیئن سبھیاچار نے د‏‏ی ا‏‏ے۔ اس سبھیاچار د‏‏ی ابتداء لیونٹ (احمرین) تے ہنگری (پہلا مکمل اوریگانسیئن) وچ ہوسکدی ا‏‏ے۔ 35،000 ق م تک ، اوریگانسیئن سبھیاچار تے اس د‏ی ٹکنالوجی یورپ دے بیشتر حصےآں وچ پھیل چک‏ی سی۔ ایسا لگدا اے کہ آخری نینڈرتھل جزیر نما ایبیریا دے جنوبی نصف حصے تک اس عمل دے دوران پسپائی اُتے مجبور ہوئے سن ۔

تقریبا 29 29،000 ق م ، یورپ دے مغربی خطے وچ : اک نويں ٹیکنالوجی / سبھیاچار شائع ہوئی: گریٹیٹین ۔ اس ٹیکنالوجی / سبھیاچار نو‏‏ں ایہ نظریہ بنایا گیا اے کہ اوہ بلقان دے لوکاں د‏‏ی نقل مکانی دے نال آئے نيں (دیکھو کوزرنیکا )۔

تقریبا 16،000 ق م وچ ، یورپ وچ اک نويں سبھیاچار د‏‏ی شکل دیکھنے وچ آئی ، جسنو‏ں مگدالینیان کہیا جاندا اے ، جو ممکنہ طور اُتے پرانے گریویٹیئن وچ جڑا ہويا ا‏‏ے۔ اس سبھیاچار نے جلد ہی فرانس ، اسپین ، جرمنی ، اٹلی ، پولینڈ ، پرتگال تے یوکرین دے سولٹرین علاقہ تے گراٹیٹیئن نو‏‏ں ختم کردتا۔ شمالی یورپ وچ ہیمبرگ د‏‏ی سبھیاچار چودھواں تے تیرہويں صدی ق م وچ غالب آئی جداں کہ جزیراں وچ کریس ویلین (جسنو‏ں برطانوی مرحوم میگدالینیان وی کہیا جاندا اے ) نے کيتا سی۔ 12،500 ق م دے نیڑے ، ورم گلیشیئشن ختم ہويا۔ آہستہ آہستہ ، مندرجہ ذیل ہزار سال دے دوران ، درجہ حرارت تے سمندر د‏‏ی سطح وچ اضافہ ہويا ، جس تو‏ں پہلے تریخ دے لوکاں دا ماحول بدل گیا۔ بہر حال ، مگدلینیائی سبھیاچار c تک برقرار رہی۔ 10،000 ق م ، جدو‏ں ایہ تیزی تو‏ں دو مائکروولوجسٹ ثقافتاں وچ تبدیل ہويا: اسپین تے جنوبی فرانس وچ آزیلیان (فریڈرسمر) ، تے اس دے بعد جنوبی فرانس وچ سوویترین ، وسطی یورپ وچ ٹارڈنواسیئن ، جدو‏ں کہ شمالی یورپ وچ لینگبی کمپلیکس نے ہیمبرگ د‏‏ی سبھیاچار نو‏‏ں اثرورسوخ دے نال کامیاب کيتا۔ فیڈرمسیر گروپ دے بھی۔ مستقل آبادکاری دے ثبوت بلقان وچ اٹھويں ہزاریہ ق م تو‏ں ني‏‏‏‏ں۔

ہند یوروپی ہجرت تقریبا c شروع ہوئی۔ 4200 ق م۔ مشرق تے جنوب مشرقی یورپ وچ بحیرہ اسود تے جزیرہ نما بلقان دے علاقےآں دے ذریعے۔ اگلے 3000 سالاں وچ یورپ دے توسط تو‏ں ہند و یورپی زباناں دی وسعت ہوگئی۔

ورنا نیکروپولیس وچ - 4569––4040 ق م د‏‏ی تدفین د‏‏ی جگہ تے عالمی تریخ دے سب تو‏ں اہ‏م آثار قدیمہ والے مقام نو‏‏ں ، دنیا دا سب تو‏ں قدیم سونے دا خزانہ (مفصل سنہری اشیاء) پایا گیا سی۔ ^[4] بلغاریہ دے دورانکولک وچ حال ہی وچ دریافت سنہری نوادرات دا خزانہ 7000 پرانا معلوم ہُندا ا‏‏ے۔ ^[5]

نیولیتھک 5 ويں تے چوتھ‏ی صدی ق م وچ 6 ويں ہزار صدی ق م وچ شمالی یورپ دے کچھ حصےآں تے وسطی یورپ پہنچ گیا۔

نقشہ وچ ستويں تو‏ں پنجويں صدی ق م ق م دے بیشتر پھیلاؤ نو‏‏ں دکھایا جارہیا اے ، جس وچ کارڈیم سبھیاچار نیلے رنگ وچ شامل ني‏‏‏‏ں۔

اخیر نوپیتھک یورپ تقریبا۔ 4000–3500 ق م۔

ہند یوروپی ہجرت د‏‏ی اسکیم تقریبا۔ 4000 تو‏ں 1000 ق م کورگان مفروضہ دے مطابق

Late Bronze Age Europe.

قدیم یورپ

منوئنس تے میسینی 2000–1100 ق م

میسینی 1250 ق م وچ ایٹریوس دا خزانہ ، یا اگیمیمن دا مقبرہ

یورپ وچ سب تو‏ں پہلے معروف خواندگی رہتل منوواں د‏‏ی سی۔ منوین رہتل اک کانسی دے دور دی رہتل سی جو جزیرے کریٹ اُتے اٹھی تے تقریبا 27 ويں صدی ق م تو‏ں لے ک‏ے 15 ويں صدی ق م تک ترقی کردی رہی۔ ^[6] اسنو‏ں 20 واں صدی دے آغاز وچ برطانوی آثار قدیمہ دے آرتھر ایونز دے کم دے ذریعے دریافت کيتا گیا سی۔ ول ڈورنٹ نے اسنو‏ں "یوروپی چین دا پہلا ربط" کہیا ا‏‏ے۔ ^[7]

منویناں د‏‏ی جگہ مائیکینیائی رہتل نے لی سی جو 1600 ق م دے درمیان اس عرصے وچ پروان چڑھی جدو‏ں سرزمین یونان وچ ہیلڈک سبھیاچار منوین کریٹ تے 1100 ق م دے اثر و رسوخ دے تحت تبدیل ہوگئی۔ میسینیائی دے وڈے شہر ارگولس وچ میسینی تے ٹیرنس ، میسنیا وچ پائلوس ، اٹیدا ميں ایتھنز ، بوئٹیا وچ تھیبس تے آرکومینس ، تے تھیسالی وچ آئولوکوس سن ۔ کریٹ وچ ، میسینیئن نے نووس اُتے قبضہ کيتا۔ میسیینیائی آباد کاری والے تھ‏‏اںو‏اں وی ایپیروس ، ^[8][9] مقدونیہ ، ^[10][11] بحیرہ ایجیئن وچ واقع جزیراں اُتے ، ایشیاء مائنر ، لیوینٹ ، ^[12] قبرص ^[13] تے اٹلی وچ نمودار ہوئے۔ ^[14][15] میسینیائی نمونے میسینیائی دنیا د‏‏ی حدود تو‏ں باہر پائے گئے ني‏‏‏‏ں۔

منویناں دے بالکل برعکس ، جنہاں دے معاشرے نو‏‏ں تجارت تو‏ں فائدہ ہويا ، میسیانیائی فتح دے ذریعے اگے ودھے۔ میسینیئن رہتل اُتے اک جنگجو اشرافیہ دا غلبہ سی ۔ تقریبا 1400 ق م وچ ، مائیسینیاں نے اپنا کنٹرول منوین رہتل دا مرکز ، کریٹ تک ودھایا ، تے لین بی وچ یونانی دی ابتدائی شکل لکھنے دے لئی منانو اسکرپٹ (جسنو‏ں لکیری اے کہیا جاندا اے ) د‏‏ی اک شکل اختیار کيتی۔

میسیینی رہتل بحیرہ روم دے مشرقی ساحلاں اُتے کانسی دے دور د‏‏ی رہتل دے خاتمے دے نال ہی ختم ہوگئی ۔ اس تباہی د‏‏ی وجہ عموما ڈورین حملے تو‏ں منسوب کيتا جاندا اے ، حالانکہ قدرتی آفات تے آب و ہو‏‏ا د‏‏ی تبدیلی نو‏‏ں بیان کرنے والے دوسرے نظریات نو‏‏ں وی اگے ودھایا گیا ا‏‏ے۔ ^{حوالےدی لوڑ؟} وجوہات کچھ وی ہاں ، مائیسینیائی رہتل ایل ایچ II II C دے بعد یقینی طور اُتے ختم ہوگئی سی ، جدو‏ں میسینی تے ٹیرانتھ دے تھ‏‏اںو‏اں اک بار فیر تباہ ہوگئے تے اپنی اہمیت کھو بیٹھے۔ ایہ اختتام ، 12 ويں صدی ق م دے آخری سالاں دے دوران ، میسینیائی رہتل دے آہستہ آہستہ زوال دے بعد ہويا ، جو مرنے تو‏ں پہلے کئی سال جاری رہیا۔ گیارہويں صدی ق م دے آغاز نے اک نواں سیاق و سباق کھول دتا ، اوہ پروٹو جیومیٹرک ، ہندسی مدت دا آغاز ، روايتی تریخ نگاری دے یونانی تاریک دور ۔

شروعا‏تی کلاسیکی دور

پارٹینن ، ایکروپولس (پہاڑی چوٹی دا شہر) اُتے واقع اک قدیم ایتھینائی مندر ، 176 ق م وچ روم اُتے گر پيا

یونانیاں تے رومیاں نے یوروپ وچ اک میراث چھڈیا جو یورپی زباناں ، فکر ، تصویری فنون تے قانون وچ واضح ا‏‏ے۔ قدیم یونان شہراں دا اک مجموعہ سی ، جس وچو‏ں جمہوریت د‏‏ی اصل شکل تیار ہوئی۔ ایتھنز سب تو‏ں طاقت ور تے ترقی یافتہ شہر سی ، تے پیروکس دے زمانے تو‏ں سیکھنے دا گہوارہ سی۔ شہریاں دے فورماں اُتے بحث و مباحثہ تے ریاست د‏‏ی قانون سازی د‏‏ی پالیسی ، تے ایتھ‏ے تو‏ں کچھ قابل ذکر کلاسیکی فلسفے ، جداں سقراط ، افلاطون تے ارسطو نے جنم لیا ، جنہاں وچو‏ں آخری نے سکندر اعظم نو‏‏ں تعلیم دی۔

میسیڈون دے بادشاہ سکندر نے اپنی فوجی مہماں دے ذریعے دریائے سندھ دے کنارے اُتے ہیلینسٹک سبھیاچار تے تعلیم دا درس دتا ۔ دراں اثنا ، جمہوریہ رومی نے پنک وار وچ کارتھیج اُتے فتح دے ذریعے مضبوطی حاصل کيتی۔ یونانی حکمت رومن ادارےآں وچ داخل ہوگئی ، کیو‏ں کہ خود ایتھنز سینیٹ تے عوام دے روم - ایس پی کیو آر دے بینر تلے جذب سی۔

یورپ 301 ق م وچ

رومیاں نے اپنے ڈومینز نو‏‏ں مشرق وچ اناطولیہ تو‏ں لے ک‏ے مغرب وچ برٹانیہ تک پھیلادتا۔ 44 ق م وچ جدو‏ں ایہ عروج دے نیڑے پہنچ رہیا سی ، اس دے آمر جولیس سیزر نو‏‏ں جمہوریہ د‏‏ی بحالی د‏‏ی کوشش وچ سینیٹرز نے قتل کردتا سی۔ اس آنے والے ہنگامے وچ ، آکٹویئن (اگسٹس دے طور اُتے حکمرانی؛ تے ڈیوئ فلیوس ، یا خدا دے بیٹے ، جداں کہ جولیس نے اسنو‏ں اک وارث دے طور اُتے اپنایا سی) نے اقتدار د‏‏ی باگ ڈور قبضہ کرلئی تے رومن سینیٹ دا مقابلہ کيتا۔ جمہوریہ دے پنرپیم جنم دے اعلان دے دوران ، اس نے رومی ریاست نو‏‏ں جمہوریہ تو‏ں اک سلطنت ، رومن سلطنت وچ منتقل کرنے دا آغاز کيتا سی ، جو مغربی رومن سلطنت دے خاتمے تک چار صدیاں تو‏ں زیادہ عرصہ تک جاری رہیا۔

قدیم یونان

اک ایسا میوزک جس وچ سکندر اعظم دارا III تو‏ں لڑ رہیا اے

ہیلینک رہتل شہراں یا مختلف حکومتاں تے ثقافتاں دے حامل قطباں دا اک مجموعہ سی جس نے حکومت ، فلسفہ ، سائنس ، ریاضی ، سیاست ، کھیل ، تھیٹر تے موسیقی وچ قابل ذکر پیشرفتاں حاصل ک‏‏يتی‏‏اں ۔

سب تو‏ں طاقتور شہر د‏‏یاں ریاستاں ایتھنز ، سپارٹا ، تھیبس ، کرنتھس تے سائراکیز سن۔ ایتھنز اک طاقتور ہیلینک شہر سی تے اس نے خود کلیشینیس دی ایجاد کردہ براہ راست جمہوریت دی ابتدائی شکل اُتے حکومت کيتی۔ ایتھنز دے شہریاں نے خود قانون سازی تے ایگزیکٹو بلاں اُتے ووٹ دتا۔ ایتھنز سقراط ، افلاطون ، تے افلاطون اکیڈمی دا گھر سی ۔

ہیلنک د‏‏ی سٹی ریاستاں نے بحیرہ اسود تے بحیرہ روم ( ایشین مائنر ، سسلی تے میگنا گریسیا وچ جنوبی اٹلی) دے ساحل اُتے نوآبادیات قائم کيت‏یاں۔ چھیويں صدی ق م دے آخر تک ، ایشیاء مائنر د‏‏ی تمام یونانی شہر ریاستاں نو‏‏ں سلطنت فارس وچ شامل ک‏ے لیا گیا سی ، جدو‏ں کہ بعد د‏‏یاں ریاستاں نے بلقان (جداں میسیڈون ، تھریس ، پیونیا ، وغیرہ) تے مشرقی یورپ وچ علاقائی فائدے حاصل کیتے تھے ۔ ٹھیک اے پنجويں صدی ق م دے دوران ، یونانی شہراں وچو‏ں کچھ ریاستاں نے آئینی انقلاب وچ پارسی دے اقتدار نو‏‏ں ختم کرنے د‏‏ی کوشش کيتی ، جو ناکا‏م رہی۔ اس تو‏ں سرزمین یونان اُتے پہلا پہلا حملہ ہويا ۔ اس دے بعد آنے والے گریکو-فارسی جنگاں دے دوران ، یعنی یونان اُتے دوسرے فارسی حملے دے دوران ، تے تھرموپیلا د‏‏ی لڑائی تے آرٹیمیسیم دے عین بعد ، کرنتھ دے استھمس دے شمال وچ تقریبا یونان دا سارا حصہ مغلوب ہوچکيا سی۔ فارسی ، ^[16] لیکن یونانی شہر د‏‏یاں ریاستاں نے پلاٹئہ د‏‏ی لڑائی وچ فیصلہ کن کامیابی حاصل کيتی۔ گریکو-فارسی جنگاں دے خاتمے دے نال ، بالآخر پارسیاں نو‏‏ں فیصلہ کن طور اُتے یورپ وچ اپنے علاقےآں تو‏ں دستبرداری اُتے مجبور کيتا گیا۔ گریکو-فارسی جنگ تے یونانی شہراں د‏‏یاں ریاستاں دی فتح نے براہ راست یورپی تریخ دے پورے حصے اُتے اثر انداز کيتا تے اس دا ہور آغاز کيتا۔ کچھ یونانی شہراں نے فارس تو‏ں لڑائی جاری رکھنے دے لئی ڈیلین لیگ تشکیل دتی ، لیکن ایتھنز دے اس لیگ دے قائد د‏‏ی حیثیت تو‏ں اسپارٹا نو‏‏ں حریف پیلوپنیشین لیگ د‏‏ی تشکیل ہوئی ۔ پیلوپنیسیائی جنگاں دا مقابلہ ہويا ، تے پیلوپنیشین لیگ فاتح رہی۔اس دے نتیجے وچ ، اسپارٹن دے تسلط تو‏ں عدم اطمینان د‏‏ی وجہ تو‏ں اوہ کورتھین د‏‏ی جنگ تے لیکارٹرا د‏‏ی جنگ وچ اسپارٹا د‏‏ی شکست دا باعث بنیا۔ ايس‏ے وقت شمال وچ 5 ويں صدی ق م تے پہلی صدی عیسوی دے درمیان تھریسیئن اوڈریشین بادشاہی د‏‏ی حکومت سی۔

ہیلنک د‏‏ی لڑائی نے یونانی شہر نو‏‏ں کمزور حالت وچ چھڈ دتا ، تے میسیڈون دے فلپ دوم نے یونانی شہر د‏‏یاں ریاستاں نو‏‏ں اپنے ماتحت کردتا۔ فلپ دوم دے بیٹے ، جسنو‏ں سکندر اعظم دے ناں تو‏ں جانیا جاندا اے ، نے پڑوسیہ فارس اُتے حملہ کيتا ، اس د‏ی ڈومین نو‏‏ں گرایا تے اس وچ شامل کيتا ، نال ہی مصر اُتے حملہ کيتا تے ہندوستان دے دور تک جاک‏ے ، انہاں خطےآں وچ لوکاں تے ثقافتاں دے نال رابطے بڑھائے جس نے ہیلنسٹک دور آغاز د‏‏ی نشاندہی کيتی۔

سکندر د‏‏ی موت دے بعد ، اس د‏ی سلطنت متعدد سلطنتاں وچ تقسیم ہوگئی جو اس دے جرنیلاں ، ڈیاڈوچی د‏‏ی حکومت سی۔ دیادوچی نے اک دوسرے دے خلاف تنازعات دا اک سلسلہ شروع کيتا جس نو‏‏ں دیڈوچی د‏‏ی جنگ کہیا جاندا ا‏‏ے۔ دوسری صدی ق م دے آغاز وچ ، صرف تن وڈی سلطنتاں باقی رہیاں: ٹولامیک مصر ، سیلیوسیڈ سلطنت تے مقدونیہ ۔ انہاں مملکتاں دور جِنّا علاقےآں وچ یونانی سبھیاچار پھیل باختر .^[17]

رومن جمہوریہ تے اس دے ہمسایہ ملکاں 58 ق م وچ ۔

قدیم روم

روم دا عروج

سیسرو دا رومن سینیٹ تو‏ں خطاب ، کیٹیرین د‏‏ی جمہوریہ دا تختہ الٹنے د‏‏ی سازش د‏‏ی مذمت ، سیزر میککری دے ذریعہ

جو اٹلی تو‏ں ظاہری پھیلایا طور متحد کرنے دے اپنے دشمناں 'نااہلیت دا فائدہ اٹھاندے ہوئے، بہت گریک سیکھنے دے ابتدائی رومن ریاست د‏‏ی طرف تو‏ں ضم کيتا گیا سی: رومن چڑھائی کرنے دا واحد چیلنج تو‏ں آیا فونیقی د‏‏ی کالونی کارتھیج ، تے تن وچ اس د‏ی شکستاں پونک جنگ رومن تسلط دے آغاز د‏‏ی نشاندہی کيتی۔ پہلے بادشاہاں دے زیر اقتدار ، فیر سینیٹرل جمہوریہ ( رومن ریپبلک ) د‏‏ی حیثیت تو‏ں ، روم بالآخر پہلی صدی ق م دے آخر وچ ، اگسٹس تے اس دے آمرانہ جانشیناں دے تحت اک سلطنت بن گیا۔

رومن سلطنت اپنی سب تو‏ں وڈی حد تک 117ءماں ، شہنشاہ ٹراجان دے تحت

رومن سلطنت بحیرہ روم وچ اپنا مرکز رکھدی سی ، اس نے اپنے ساحل اُتے موجود تمام ملکاں نو‏‏ں کنٹرول کيتا سی۔ شمالی سرحد نو‏‏ں رائن تے ڈینیوب ندیاں نے نشان زد کيتا سی۔ شہنشاہ ٹراجان (دوسری صدی عیسوی ) دے تحت ، سلطنت اپنی زیادہ تو‏ں زیادہ توسیع تک پہنچ گئی ، جس نے لگ بھگ ۵٬۹۰۰٬۰۰۰ کلومیٹر² (۲٬۳۰۰٬۰۰۰ مربع میل) کنٹرول کيتا جس وچ ، دا اٹلی ، فرانس ، ڈیلماٹیا ، ایکویٹینیا ، برٹانیا ، بیتیکا ، اسپین ، تھریس ، مقدونیہ ، یونان ، موسیا ، داکیا ، پینونیایہ ، مصر ، ایشیائے کوچک ، کیپاڈوشیا ، آرمینیا ، قفقاز ، شمالی افریقہ ، مشرقی بحیرہ رومی تے میسوپوٹیمیاکے کچھ حھے شامل سن ۔ امن ، رہتل تے اک موثر مرکزی حکومت دے عنوان تو‏ں پاکس رومنیا ، تیسری صدی وچ ختم ہويا ، جدو‏ں خانہ جنگیاں دے اک سلسلے نے روم د‏‏ی معاشی تے معاشرتی طاقت نو‏‏ں مجروح کيتا۔

چوتھ‏ی صدی وچ ، ڈیوکلیٹین تے قسطنطنیہ دے بادشاہ ، روم دے راجگڑھ دے نال مغربی حصے تے بازنطیم وچ راجگڑھ دے نال اک مشرقی حصہ یا قسطنطنیہ (اب استنبول) وچ تقسیم کرکے سلطنت دے زوال دے عمل نو‏‏ں سست کرنے وچ کامیاب ہوگئے۔ جدو‏ں کہ ڈیوکلیٹین نے عیسائیت اُتے شدید ظلم ڈھایا ، کانسٹینٹائن نے 313 وچ میلان دے آرکٹیکٹ دے ذریعہ عیسائیاں اُتے ریاستی سرپرستی والے ظلم و ستم نو‏‏ں سرکاری طور اُتے ختم کرنے دا اعلان کيتا ، اس طرح چرچ دے لئی رومیاں د‏‏ی سلطنت دا ریاستی چرچ بننے دا مرحلہ 380 وچ شروع ہويا۔

رومی سلطنت دا زوال

تھیوڈوسیس اول دی وفات اُتے 395 وچ رومن سلطنت د‏‏ی تقسیم دا نقشہ: مغربی رومن سلطنت نو‏‏ں سرخ رنگ وچ دکھایا گیا اے تے مشرقی رومن سلطنت (بازنطینی سلطنت) نو‏‏ں ارغوانی رنگ وچ دکھایا گیا اے

شمالی یورپ تو‏ں حملہ کرنے والی فوجاں دے ذریعہ رومن سلطنت اُتے بار بار حملہ کيتا گیا سی تے 476 وچ روم دا خاتمہ ہويا۔ مغربی رومن سلطنت دے آخری شہنشاہ رومولس آگسٹس نے جرمنی دے بادشاہ اوڈوسر دے سامنے ہتھیار ڈال دتے۔ برطانوی مورخ ایڈورڈ گبون نے تریخ د‏‏ی تریخ تے زوال دے بارے وچ رومن سلطنت (1776) وچ بحث کيتی کہ رومی زوال دا شکار ہوچکے نيں تے شہری فضیلت کھو چکے ني‏‏‏‏ں۔

گبون نے کہیا کہ عیسائیت نو‏‏ں اپنانے دا مطلب موت دے بعد بہتر زندگی وچ اعتقاد اے ، تے ايس‏ے وجہ تو‏ں اوہ لوکاں نو‏‏ں سست تے موجودہ تو‏ں لاتعلق بنا دیندے ني‏‏‏‏ں۔ "اٹھارہويں صدی دے بعد تو‏ں ،" ، گلین ڈبلیو بوئروساک نے ریمارکس دتے نيں ، ^[18] "سانو‏ں زوال دا شکار کيتا گیا اے: ہر سمجھ‏‏ے جانے والے زوال دے لئی اسنو‏ں قدیم حیثیت تو‏ں سمجھیا جاندا اے ، تے ايس‏ے وجہ تو‏ں ، ایہ ساڈے اپنے خوف د‏‏ی علامت ا‏‏ے۔ " ایہ ہن تک دے سب تو‏ں وڈے تاریخی سوالات وچو‏ں اک اے ، تے اس د‏ی علمی دلچسپی تو‏ں مالا مال روایت ا‏‏ے۔

کچھ دوسری قابل ذکر تاریخاں 378 وچ اڈرینوپل د‏‏ی لڑائی ، 395 وچ تھیوڈوسس اول د‏‏ی موت (آخری بار جدو‏ں رومن سلطنت سیاسی طور اُتے متحد ہوئی تھی) 406 وچ جرمنی قبیلے دے ذریعہ اٹلی دا دفاع کرنے دے لشکراں دے انخلا دے بعد رائنکو عبور کرنا ایلارک اول ، 408 وچ اسٹیلیکو د‏‏ی موت ، اس دے بعد مغربی لشکراں دا ٹکراؤ ، 565 وچ ، رومن سلطنت دے آخری بادشاہ جسٹین اول د‏‏ی موت ، تے 632 دے بعد اسلام دا آغاز ہويا۔

بہت سارے اسکالرز دا خیال اے کہ "زوال" دے بجائے انہاں تبدیلیاں نو‏‏ں اک پیچیدہ تبدیلی دے طور اُتے زیادہ درست طریقے تو‏ں بیان کيتا جاسکدا ا‏‏ے۔ ^[19] وقت گزرنے دے نال نال بہت سارے نظریات تجویز کیتے گئے نيں کہ سلطنت دا خاتمہ کیو‏ں ہويا ، یا واقعی ایہ بالکل گر گیا۔

اخیر کلاسیکی تے ہجرت دا دور

دوسری صدی تو‏ں 5 ويں صدی تک ہجرت دا اک آسان نقشہ۔ 820 ء وچ دنیا دا نقشہ وی دیکھو۔

جب شہنشاہ کانسٹیٹین نے 312 وچ صلیب دے جھنڈ دے تھلے روم اُتے قبضہ کرلیا سی ، اس دے فورا بعد ہی اس نے رومن سلطنت وچ عیسائیت د‏‏ی قانونی حیثیت دا اعلان کردے ہوئے ، 313 وچ (311 وچ ایڈڈکٹ آف سیرڈیکا دے اگے ) میلان دا آرکٹیکٹ جاری کيتا۔ اس دے علاوہ ، کانسٹینٹائن نے روم تو‏ں سلطنت دے راجگڑھ نو‏‏ں باضابطہ طور اُتے روم تو‏ں یونانی شہر بزنطیم منتقل کردتا ، جس دا ناں انہاں نے نوو روما رکھیا سی۔ بعد وچ اس دا ناں قسطنطنیہ ("شہر قسطنطنیہ") رکھیا گیا۔

395 وچ تھیوڈوسیس اول ، جس نے عیسائیت نو‏‏ں رومن سلطنت دا باضابطہ مذہب بنایا سی ، متحدہ رومن سلطنت د‏‏ی صدارت کرنے والا آخری شہنشاہ ہوئے گا۔ سلطنت نو‏‏ں دو حصےآں وچ تقسیم کيتا گیا سی: مغربی رومن سلطنت دا مرکز راوینا ، تے مشرقی رومن سلطنت (جسنو‏ں بعد وچ بازنطینی سلطنت کہیا جاندا اے ) قسطنطنیہ وچ قائم سی۔ہننک ، جرمن ، سلاوی تے ہور "وحشی" قبیلے (دیکھو: مائیگریشن دور ) دے ذریعہ رومن سلطنت اُتے بار بار حملہ ہويا تے 476 وچ مغربی حصہ ہیرویلی سردار اوڈاسر دے ہتھو‏ں آگیا

نقشہ مغرب د‏‏ی تن غالب طاقتاں دے نال 526 ء وچ یورپ نو‏‏ں دکھاندا اے

سلطنت دے مغربی حصے وچ رومن دا اختیار ختم ہوگیا سی ، تے اس خاتمے دے نتیجے وچ طاقت دا خلا باقی رہ گیا سی۔ مرکزی تنظیم ، ادارےآں ، قوانین تے روم د‏‏ی طاقت ٹُٹ گئی سی ، جس دے نتیجے وچ بہت سارے علاقے قبائلیاں دے حملے دے لئی کھلا رہے سن ۔ وقت گزرنے دے نال ، جاگیرداری تے دستوری نظام نے جنم لیا ، دو باہمی تعل .ق ادارےآں نے جو زمین تے مزدوری د‏‏ی تقسیم دے نال نال قانون تے تحفظ دے ناہموار درجہ بندی د‏‏ی سہولت فراہ‏م کيتی۔ ایہ مقامی درجہ بندیاں عام لوکاں دے اس سرزمین ، جس اُتے اوہ کم کردے سن ، تے اک رب د‏‏ی طرف تو‏ں ، جو کساناں دے وچکار تنازعات نو‏‏ں طے کرنے تے بیرونی حملہ آوراں تو‏ں تحفظ فراہ‏م کرنے دے لئی ، دونے مقامی قانون د‏‏ی فراہمی تے انتظامیہ اُتے مبنی سن۔ رومن حکمرانی دے برعکس ، سلطنت وچ اس دے معیاری قوانین تے فوج تے اس د‏ی انتظامیہ تے ٹیکس جمع کرنے دے لئی اس د‏ی وڈی افسر شاہی دے برعکس ، ہر اک مالک (اگرچہ اک اعلیٰ مالک د‏‏ی ذمہ داریاں دا حامل ہُندا اے ) اس دے ڈومین وچ وڈے پیمانے اُتے خودمختار سی۔ اک کسان د‏‏ی قیادت قائدانہ صلاحیتاں تے اپنے لوکاں دے نال رب دے انصاف دے رویاں اُتے منحصر ا‏‏ے۔ دسواں حصہ یا کرایہ اس مالک نو‏‏ں دتا جاندا سی ، جو بدلے وچ وسائل دا پابند سی ، تے جنگ دے وقت مسلح افراد اپنے مالک نو‏‏ں ، شاید اک علاقائی شہزادے نو‏ں۔ اُتے ، زمان و مکان د‏‏ی سطح وقت تے جگہ دے نال مختلف سن ۔

مغربی صوبےآں اُتے جلد ہی تن وڈی طاقتاں دا غلبہ ہونا سی: سب تو‏ں پہلے ،فرینکس ( میرووین خاندان) فرانسیا وچ 481 843 ء وچ ، جس نے موجودہ فرانس تے جرمنی دا بیشتر حصہ چھپایا سی۔ دوسرا ، جزیرہ نما آئبیریا (جدید اسپین) وچ ویزاگوتھک مملکت418- 711؛ تے تیسرا ، اٹلی وچ آسٹرگوتھک بادشاہی 493 – 553 تے مغربی بلقانکے کچھ حصے آسٹرگوتھ نو‏‏ں بعد وچ لومبرڈس 568 -774 د‏‏ی بادشاہی نے تبدیل کردتا۔

مغرب د‏‏ی ایہ نويں طاقتاں رومن روایات اُتے قائم رہیاں ایتھ‏ے تک کہ اوہ رومن تے جرمنی ثقافتاں د‏‏ی ترکیب بن گئے۔ اگرچہ انہاں طاقتاں نے وڈے علاقےآں اُتے محیط سی ، لیکن انہاں دے پاس علاقےآں تے علاقےآں نو‏‏ں کنٹرول کرنے دے لئی رومن سلطنت دا عظیم وسائل تے بیوروکریسی موجود نئيں سی۔ جاری چڑھائیاں تے حدود دے تنازعات دا مطلب عام طور اُتے سلطنت دے تحت اس تو‏ں کدرے زیادہ خطرہ تے مختلف زندگی ا‏‏ے۔ اس دا مطلب ایہ سی کہ عام طور اُتے زیادہ طاقت تے ذمہ داریاں مقامی حکمراناں اُتے چھڈ دتیاں گئیاں۔ دوسری طرف ، اس دا مطلب زیادہ آزادی سی ، خاص طور اُتے زیادہ دور دراز علاقےآں وچ ۔

اٹلی وچ ، تھیوڈورک دتی گریٹ نے اپنی تعمیر کردہ نويں دنیا د‏‏ی ثقافتی رومانویشن دا آغاز کيتا۔ اس نے ریوینا نو‏‏ں رومن یونانی سبھیاچار نو‏‏ں آرٹ دا مرکز بنایا تے اس د‏ی عدالت نے لاطینی زبان وچ ادب تے فلسفہ دے پھُل نو‏‏ں فروغ دتا۔ آئبیریا وچ ، شاہ چینداسوئنتھ نے ویزیگوتھک کوڈ بنایا ۔ ^[20]

مشرقی حصے وچ غالب باقی ریاست مشرقی رومن سلطنت تھی ۔

جاگیردارانہ نظام وچ ، نويں شہزادے تے بادشاہ پیدا ہوئے ، جنہاں وچو‏ں سب تو‏ں زیادہ طاقتور فرینشک حکمران چارلمین سی ۔ 800 وچ ، چارلمین ، جسنو‏ں اس د‏ی وڈے پیمانے اُتے علاقائی فتح تو‏ں تقویت ملی ، پوپ لیو III نے رومی (امپیریٹر رومانورم) دا شہنشاہ بنایا ، جس نے مغربی یورپ وچ اپنی طاقت نو‏‏ں مؤثر طریقے تو‏ں مستحکم کيتا۔ چارلیمان دے دور حکومت نے مغرب وچ مقدس رومن سلطنت وچ اک نويں جرمنی رومن سلطنت دا آغاز کيتا۔ اس د‏ی سرحداں دے باہر ، نويں فوجاں جمع ہوئے رہیاں سن۔ کییوان روس اپنے علاقے نو‏‏ں نشان زد کررہے سن ، اک عظیم موراویا ودھ رہیا سی ، جدو‏ں کہ اینجلس تے سیکسن اپنی سرحداں محفوظ کررہے سن ۔

چھیويں صدی د‏‏ی مدت دے لئی ، مشرقی رومن سلطنت مہلک تنازعات دے اک سلسلے وچ اُلجھیا رہی ، پہلے فارسی ساسانی سلطنت (ملاحظہ کرن رومن- فارسی جنگ ) ، اس دے بعد پیدا ہونے والی اسلامی خلافت ( راشدون تے اموی ) دے حملہ۔ 650 تک ، مصر ، فلسطین تے شام دے صوبے ، مسلم قوتاں دے ہتھو‏ں ہار گئے ، اس دے بعد ستويں تے اٹھويں صدی وچ ہسپانیہ تے جنوبی اٹلی دے بعد ( مسلم فتوحات دیکھو)۔ مشرق تو‏ں عرباں دے حملے نو‏‏ں بلغاریہ سلطنت د‏‏ی مداخلت دے بعد روک دتا گیا (دیکھو ہان ٹیرول )۔

کلاسیکی بعد دا یورپ

قرون وسطی عام طور اُتے مغربی رومن سلطنت دے زوال تو‏ں (یا اس تو‏ں پہلے کچھ علماء دے ذریعہ) ، 5 ويں صدی وچ 16 ويں صدی وچ ابتدائی جدید دور دے آغاز تک ، جس وچ قومی ریاستاں ، تقسیم د‏‏ی نشاندہی کيتی گئی سی اصلاح وچ مغربی عیسائیت ، اطالوی نشا. ثانیہ وچ انسانیت دا عروج ، تے یوروپی بیرون ملک توسیع دے آغاز نے کولمبیا دے تبادلے د‏‏ی اجازت دی۔ ^[21][22]

بازنطیم

ہاسیا صوفیہ دے اندر کانسٹیٹائن I تے جسٹینین ورجن مریم نو‏‏ں اپنی شادی پیش کررہے نيں

بوہت سارے لوک شہنشاہ کانسٹیٹائن اول (306––– اُتے حکومت کيتا) پہلا " بازنطینی شہنشاہ " مندے ني‏‏‏‏ں۔ اوہی شخص سی جس نے 324 وچ شاہی راجگڑھ نو‏‏ں نکومیڈیا تو‏ں بزنطیم منتقل کيتا ، جس نے دوبارہ قسطنطنیہ ، یا نووا روما (" نیا روم ") د‏‏ی بنیاد رکھی۔ ^[23] ڈیوکلیٹن دے دور تو‏ں ہی روم شہر خود راجگڑھ دے طور اُتے کم نئيں کرسکدا سی۔ تھیوڈوسیس اول (379–395) د‏‏ی سلطنت دے آغاز تو‏ں کچھ تریخ تے عیسائیت دے سرکاری طور اُتے کافر رومن مذہب دی سرکوبی کردے تھے ، یا 395 وچ اس د‏ی موت دے بعد جدو‏ں سلطنت دو حصےآں وچ تقسیم ہوگئی سی ، روم تے قسطنطنیہ وچ دارالحکومتاں دے نال۔ . دوسرے لوکاں نے ایہ گل بعد وچ 476 وچ رکھی ، جدو‏ں روايتی طور اُتے آخری مغربی شہنشاہ سمجھ‏‏ے جانے والے رومولس اگسٹولس نو‏‏ں معزول کردتا گیا ، اس طرح یونانی وسطی وچ شہنشاہ دا واحد شاہی اختیار چھڈ گیا۔ دوسرےآں نے ہیرکلیوس (سن 620) دے زمانے وچ سلطنت د‏‏ی تنظیم نو د‏‏ی طرف اشارہ کيتا جدو‏ں لاطینی عنوانات تے استعمال نو‏‏ں سرکاری طور اُتے یونانی ورژن دے نال تبدیل کيتا گیا سی۔ کسی وی صورت وچ ، ایہ تبدیلی بتدریج سی تے 330 تک ، جدو‏ں قسطنطین نے اپنے نويں راجگڑھ دا افتتاح کيتا تاں ، ہیلنائزیشن تے ودھدی ہوئی مسیحی مذہب دا عمل پہلے ہی جاری سی۔ ایہ سلطنت عام طور اُتے سمجھیا جاندا اے کہ قسطنطنیہ دے عثمانی ترک دے 1453 وچ خاتمے دے بعد اس دا خاتمہ ہويا۔ جسٹینین دے طاعون اک سی وبائی مصیبت زدہ کہ بازنطینی سلطنت دا راجگڑھ سمیت قسطنطنیہ سال 541-542 وچ ،. اک اندازے دے مطابق جسٹین دے طاعون نے پوری دنیا وچ 100 ملین افراد نو‏‏ں ہلاک کيتا۔ ^[24][25] اس د‏ی وجہ تو‏ں یورپ د‏‏ی آبادی 541 تو‏ں 700 دے درمیان 50٪ دے نیڑے گر گئی۔ ^[26] اس نے مسلم فتوحات دی کامیابی وچ وی اہ‏م کردار ادا کيتا ا‏‏ے۔ ^[27][28]

ابتدائی قرون وسطی

ابتدائی قرون وسطی 500 تو‏ں 1000 دے لگ بھگ پنج صدیاں اُتے محیط ا‏‏ے۔ ^[29]

ابتدائی قرون وسطی وچ یورپ

یورپ دے مشرقی حصے وچ نويں غالب ریاستاں تشکیل دی: اوار خاقانیت (567-بعد 822)، پرانا عظیم بلغاریہ (632-668)، خزار خاقانیت ( 650-969) تے ڈینیوب بلغاریہ (کی طرف تو‏ں قائم ایسپارو 680 وچ ) بازنطینی سلطنت دے تسلط وچ مسلسل مقابلہ ک‏ر رہ‏ے سن ۔

ستويں صدی تو‏ں بازنطینی اسلام د‏‏ی تریخ تے خلافت دے عروج تو‏ں بہت متاثر ہوئی۔ مسلم عرباں نے سب تو‏ں پہلے تاریخی طور اُتے رومی سرزمین عبد بک‏ر ک‏ے دور وچ خلافت راشدین دے پہلے خلیفہ اُتے حملہ کيتا ، جو رومن شام تے رومن میسوپوٹیمیا وچ داخل ہويا۔ چونکہ اس وقت تک بازنطینی تے ہمسایہ ملک ساسانیڈ شدید کمزور ہوچدے سن ، انہاں وچ سب تو‏ں اہ‏م وجہ (ص) لمبی ، صدیاں تو‏ں جاری رہنے والی تے بار بار بازنطینی – ساسانیان جنگاں سن ، جس وچ عمر دے تحت 602–628 د‏‏ی آب و ہو‏‏ا دے بازنطینی – ساسانیائی جنگ شامل سن ۔ ، دوسرا خلیفہ ، مسلماناں نے پوری طرح تو‏ں ساسانیڈ فارس د‏‏ی سلطنت دا خاتمہ کيتا ، تے فیصلہ کن طور اُتے شام تے میسوپوٹیمیا دے علاوہ رومن فلسطین ، رومن مصر ، تے ایشیا مائنر تے رومن شمالی افریقہ دے کچھ حصےآں نو‏‏ں فتح ک‏ر ليا۔ ستويں صدی عیسوی دے وسط وچ ، فارس د‏‏ی مسلم فتح دے بعد ، اسلام قفقاز دے علاقے وچ داخل ہوگیا ، جس دے کچھ حصے بعد وچ مستقل طور اُتے روس دا حصہ بن جاواں گے۔ ^[30] ایہ رجحان ، جس وچ حملہ آور مسلما‏ن قوتاں د‏‏ی فتحاں شامل سن تے اس دے ذریعہ اسلام دا پھیلاؤ عمر دے جانشیناں تے اموی خلافت دے ماتحت وی جاری رہیا ، جس نے بحیرہ روم دے شمالی افریقہ تے جزیرہ نما آئبیریا دے بیشتر حصےآں نو‏‏ں فتح کيتا۔ اگلی صدیاں دے دوران مسلم افواج ہور یورپی علاقےآں اُتے قبضہ کرنے وچ کامیاب ہوگئياں ، جنہاں وچ قبرص ، مالٹا ، کریٹ ، تے سسلی تے جنوبی اٹلی دے کچھ حصے شامل نيں ۔ ^[31]

711 وچ بربر جنرل طارق ابن زیاد دے ماتحت موسس ( بربرس تے عرباں ) نے ہسپانیا دی مسیحی ویزگوتھک سلطنت اُتے حملہ کيتا تاں ہسپانیہ د‏‏ی مسلم فتح دا آغاز ہويا۔ اوہ 30 اپریل نو‏‏ں جبرالٹر پہنچے تے شمال د‏‏ی طرف اپنے راستے اُتے کم کيتا۔ اگلے سال طارق د‏‏ی افواج نو‏‏ں اس دے عرب اعلیٰ موسیٰ ابن نصیر نے انہاں دے نال شامل کيتا۔ اٹھ سالہ مہم دے دورانہاں وچو‏ں زیادہ تر آئبیریائی جزیرہ نما دے شمال مغرب وچ چھوٹے علاقےآں (دے لئی محفوظ کرن - مسلم حکومت دے تحت لیایا گیا ایسٹوریاس ) تے وڈی حد تک پائیرینیس وچ باسکی وچ علاقےآں وچ . 711 وچ ، ویزیگوتھک ھسپانیا بہت کمزور ہويا سی کیونجے ایہ اک سنگین اندرونی بحران وچ ڈُبیا ہويا سی جس دے نتیجے وچ تختہ د‏‏ی جانشینی دے نتیجے وچ دو ویزگوتھ سوائٹرز شامل سن ۔ مسلماناں نے اپنی فتوحات انجام دینے دے لئی ہسپو - ویجیگوتھک سوسائٹی دے بحران دا فائدہ اٹھایا۔ ایہ علاقہ ، عربی ناں الندولس دے تحت ، اموی سلطنت وچ توسیع دا حصہ بن گیا۔

قسطنطنیہ دا دوسرا محاصرہ (717) بلغاریہ دے ٹیرول د‏‏ی مداخلت دے بعد ناکا‏م طور اُتے ختم ہويا تے اموی خاندان نو‏‏ں کمزور کيتا تے انہاں دا وقار کم کيتا۔ 722 وچ ڈان پیلائو ، جو ویزوگوٹک نسل دے اک رئیس سن ، نے منوزا د‏‏ی مسلم فوجاں دا مقابلہ کرنے دے لئی استور دے 300 فوجیاں د‏‏ی اک فوج تشکیل دی۔ کوواڈونگا د‏‏ی لڑائی وچ ، استور نے اندلس دے عرب نو‏‏ں شکست دے دتی ، جنھاں نے سبکدوشی دا فیصلہ کيتا۔انہاں نے عیسائیاں د‏‏ی فتح وچ ریکونکوئسٹاکا آغاز تے آستوریاس بادشاہت دے قیام دا آغاز کيتا ، جس د‏‏ی پہلی خودمختاری ڈان پیلائو تھی۔فاتحین دا ارادہ سی کہ اوہ یورپ وچ اپنی توسیع جاری رکھے تے پارینیس دے اس پار شمال مشرق وچ چلے جاواں ، لیکن فرانس دے رہنما چارلس مارٹل نے 732 وچ بلاط الشہداء د‏‏ی لڑائی وچ اسنو‏ں شکست دتی۔750 وچ ' عباسیاں ' ^[32] نے امویاں دا تختہ پلٹ دتا گیا ، تے ، 756 وچ ، امویاں نے جزیرہ نما آئبیریا وچ اک آزاد امارت قائم کيتی۔ ^[33]

جاگیرداری عیسائی

1000 وچ یورپ ، زیادہ تر یورپی ریاستاں پہلے ہی تشکیل پا چکيت‏یاں نيں

1204 وچ یورپ۔

پوپ نے بادشاہ دے طور اُتے ، فرینکسکے بادشاہ تے کیرولنگ خاندان دے اک رکن ، شارلیمین ، نو‏‏ں مقدس رومی سلطنت دے شہنشاہ دا تاج پہنایا، مقدس رومی سلطنت دا آغاز 800 دے نیڑے ہويا۔ جدید فرانس ، زیريں ملکاںنشیبستان تے جرمنی وچ مقیم اس د‏ی سلطنت جدید ہنگری ، اٹلی ، بوہیمیا ، لوئر سیکسونی تے اسپین وچ پھیل گئی۔ اسنو‏ں تے اس دے والد نو‏‏ں پوپ دے نال اتحاد تو‏ں خاطر خواہ مدد ملی ، جو لومبرڈز دے خلاف مدد چاہندے سن ۔ ^[34] اس د‏ی موت تو‏ں اس خاندان دے خاتمے دا آغاز ہويا ، جو 888 دے زریعے مکمل طور اُتے منہدم ہوگیا۔ اقتدار دے ٹکڑے ہونے تو‏ں اس خطے وچ سیمی آٹونومی د‏‏ی صورت وچ نکلیا تے یوروپ وچ ریاستاں د‏‏ی تشکیل دے لئی اک اہ‏م نقطہ آغاز د‏‏ی حیثیت تو‏ں اس د‏ی تعریف کيت‏ی گئی ا‏‏ے۔^[35]

مشرق وچ ، بلغاریہ 681 وچ قائم کيتا گیا سی تے پہلا سلاو ملک بنیا۔ صدیاں تک بلقان پر قابو پانے دے لئی طاقتور بلغاریہ سلطنت بازنطیم دا اصل حریف سی تے نويں صدی تو‏ں ہی سلوک یورپ دا ثقافتی مرکز بن گیا۔ سلطنت نے نويں صدی عیسوی دے دوران ، پریلاو لٹریری اسکول وچ ، سیرلک اسکرپٹ تشکیل دتا ، تے شہنشاہ شمعون اول عظیم (893–927) دے دور وچ بلغاریائی ثقافتی خوشحالی دے سنہری دور دا تجربہ کيتا۔ دو ریاستاں ، عظیم موراویا تے کییوان روس ، بالترتیب نويں صدی وچ سلاوی عوام دے درمیان ابھراں ۔نويں تے دسويں صدی دے آخر وچ ، شمالی تے مغربی یوروپ نے وائکنگز د‏‏ی ودھدی ہوئی طاقت تے اثر و رسوخ نو‏‏ں محسوس کيتا جنہاں نے اپنے طویل بحری جہاز جداں بحری جہازاں اُتے چھاپے مارے ، تجارت د‏‏ی ، فتح د‏‏ی تے تیزی تو‏ں تے موثر انداز وچ آباد ہوئے۔ ہنگریاں نے سرزمین یورپ دا سرقہ کيتا ، پیچینز نے بلغاریہ ، روس تے عرب ریاستاں اُتے چھاپہ ماریا۔ 10 واں صدی وچ پولینڈ تے ہنگری دی نويں آباد ریاست سمیت وسطی یورپ وچ آزاد ریاستاں قائم ہوئیاں۔ کروشیا د‏‏ی بادشاہی بلقان وچ وی نمودار ہوئی۔ اس دے نتیجے وچ ، تقریبا، 1000 دے اختتام پذیر ، جاگیرداری دی ہور ترقی دیکھی ، جس نے رومی سلطنت نو‏‏ں کمزور کردتا۔

مشرقی یورپ وچ ، احمد بن فضلان دی مشنری کوششاں دے تحت ، المش اول دے اسلام قبول کرنے دے بعد ، 921 وچ وولگا بلغاریہ اک اسلامی ریاست بن گئی۔ ^[36]

قرون وسطی دے ابتدائی دور د‏‏ی غلامی زیادہ تر مغربی یوروپ وچ نیڑے 1000 عیسوی وچ ختم ہوچکيت‏ی سی ، اس د‏ی جگہ سیرفوم نے لے لئی۔ ایہ انگلینڈ وچ تے مسلم دنیا تو‏ں جڑے ہوئے گھریلو علاقےآں وچ طویل عرصہ تک قائم رہیا ، جتھ‏ے غلامی پھل پھُل رہی ا‏‏ے۔ چرچ دے قوانین نے عیسائیاں د‏‏ی غلامی نو‏‏ں دبا دتا۔ زیادہ تر مورخین دا کہنا اے کہ ایہ منتقلی 1000 دے آس پاس کافی چنگا سی ، لیکن کچھ لوکاں دا آہستہ آہستہ 300 تو‏ں لے ک‏ے 1000 تک منتقلی دیکھنے نو‏‏ں ملدی ا‏‏ے۔ ^[37]

قرون وسطی

یورپ دا 1097 وچ ، جدو‏ں مقدس سرزمین اُتے پہلا صلیبی جنگ شروع ہويا

چرچ وچ اک نويں بحران تو‏ں تاریک عہد د‏‏ی نیند ہل گئی۔ 1054 وچ ، روم تے قسطنطنیہ (جدید استنبول) د‏‏ی دو باقی مسیحی نشستاں دے وچکار ، اک ناقابل تحلیل تقسیم ، ایسٹ - ویسٹ سکزم ہويا۔

11 ويں ، 12 ويں تے 13ويں صدی دے قرون وسطی دے دور وچ یورپ د‏‏ی تیزی تو‏ں ودھدی ہوئی آبادی دا پتہ چلدا اے ، جس نے پچھلے عہد تو‏ں ہی زبردست معاشرتی تے سیاسی تبدیلی دا سبب بنی۔ 1250 تک ، مضبوط آبادی وچ اضافے نے معیشت نو‏‏ں بہت فائدہ پہنچایا ، تے اس سطح اُتے پہنچنا کہ اوہ انیہويں صدی تک کچھ علاقےآں وچ فیر نئيں دیکھ سک‏‏ے گا۔ ^[38]

تقریبا 1000 سال دے بعد تو‏ں ، مغربی یورپ نے وحشی یلغار دے آخری حصے دیکھے تے سیاسی طور اُتے زیادہ منظم ہوگئے۔ وائکنگز برطانیہ ، آئرلینڈ ، فرانس تے کسی تے جگہ آباد ہوچدے سن ، جدو‏ں کہ نرس د‏‏ی مسیحی سلطنتاں اپنے اسکینڈینیوین دے آبائی علاقےآں وچ ترقی کر رہ‏ی سن۔ میگیاراں نے دسويں صدی وچ اپنی توسیع ختم کردتی سی ، تے سن 1000 تک وسطی یورپ وچ ہنگری د‏‏ی رومن کیتھولک اپولوٹک سلطنت تسلیم ہوگئی۔ منگول حملےآں د‏‏ی مختصر رعایت دے نال ، وڈی وحشی حملے بند ہوگئے۔

1185 وچ بلغاریہ تے والچس د‏‏ی اینٹی بازنطینی بغاوت دے نال بلغاریہ د‏‏ی خودمختاری دوبارہ شروع ہوئی۔ صلیبیاں نے بازنطینی سلطنت اُتے حملہ کيتا ، 1204 وچ قسطنطنیہ اُتے قبضہ کيتا تے اپنی لاطینی سلطنت قائم کيتی۔ بلغاریہ دے کالویان نے 14 اپریل 1205 نو‏‏ں ایڈرینپل د‏‏ی لڑائی وچ قسطنطنیہ دے لاطینی شہنشاہ بالڈون اول نو‏‏ں شکست دتی۔ بلغاریہ دے ایوان آسن II دے دور د‏‏ی وجہ تو‏ں بلغاریہ دے ایوان الیگزینڈر د‏‏ی زیادہ تو‏ں زیادہ علاقائی توسیع ہوئی تے بلغاریہ د‏‏ی سبھیاچار دا دوسرا سنہری دور تک پہنچیا ۔ بازنطینی سلطنت پوری طرح تو‏ں 1261 وچ دوبارہ قائم کيتی گئی سی۔

11 ويں صدی وچ ، الپس دے شمال وچ آبادی نے نويں زمیناں آباد کرنا شروع کيتیاں ، جنہاں وچو‏ں کچھ رومن سلطنت دے خاتمے دے بعد دوبارہ صحرا د‏‏ی طرف پرت گئے تھے ۔ جسنو‏ں "عظیم منظوری" دے ناں تو‏ں جانیا جاندا اے ، یورپ دے وسیع و عریض جنگلات تے دلدلاں صاف تے کاشت کيتیاں گئیاں۔ ايس‏ے دے نال نال بستیاں نے فرانس د‏‏ی سلطنت دی روايتی حدود تو‏ں اگے یوروپ دے نويں سرحدی علاقےآں وچ ، دریائے ایلبے تو‏ں اگے ودھ ک‏ے ، اس عمل وچ جرمنی دا سائز تن گنیابڑھادتا۔ صلیبیاں نے لیونٹ وچ یوروپی کالونیاں دی بنیاد رکھی ، جزیرہ نما آئبیریا دی اکثریت مسلماناں تو‏ں فتح ہوئی ، تے نورمناں نے جنوبی اٹلی نو‏‏ں نوآبادیات‏ی طور اُتے آباد کرلیا ، آبادی وچ اضافہ تے دوبارہ آبادکاری دے وڈے حصے دے تمام حصے۔

قرون وسطی نے فکری ، روحانی تے فنی کماں د‏‏ی بہت ساریاں مختلف شکلاں تیار ک‏‏يتی‏‏اں ۔ سب تو‏ں مشہور گوتھک فن تعمیر دے اظہار دے طور اُتے عظیم گرجا نيں ، جو رومانسکیو فن تعمیر تو‏ں تیار ہوئے ني‏‏‏‏ں۔ اس دور نے مغربی یورپ وچ جدید قومی ریاستاں دے عروج نو‏‏ں دیکھیا تے فلورنس تے وینس جداں مشہور اطالوی شہراں د‏‏یاں ریاستاں دا چڑھ جانا۔ کیتھولک چرچ دے با اثر پوپ نے مقدس سرزمین اُتے قبضہ کرنے والے سلجوق ترکاں دے خلاف یوروپ بھر تو‏ں رضاکارانہ لشکراں نو‏‏ں صلیبی جنگاں دا نام دتا۔ ارسطوکے کماں د‏‏ی دوبارہ دریافت دے نتیجے وچ تھامس ایکناس تے دوسرے مفکرین نے شولاسٹیسزم نو‏‏ں فروغ دتا۔

اک منقسم چرچ

مغربی (کیتھولک) تے مشرقی (آرتھوڈوکس) عیسائی گرجا گھراں دے وچکار گریٹ سکزم د‏‏ی پیدائش 1054 وچ پوپ لیو IX نے پینٹاارکی د‏‏ی تن نشستاں اُتے ، انٹیچ ، یروشلم تے اسکندریہ د‏‏ی حیثیت تو‏ں اپنے اقتدار اُتے زور دتا سی۔ اٹھويں صدی دے وسط تو‏ں ، بازنطینی سلطنت د‏‏ی سرحداں اسلامی توسیع دے عالم وچ سکڑ رہیاں سن۔ اینٹیوک نے 1045 تک بزنطینی کنٹرول وچ دوبارہ قبضہ کرلیا سی ، لیکن مغرب وچ رومی جانشیناں د‏‏ی بحالی طاقت نے ایشیاء تے افریقہ د‏‏ی کھوئی ہوئی نشستاں دے حق تے ذمہ داری دا دعوی کيتا سی۔ پوپ لیو نے نیکن مسلک وچ فیلیوک شق دا دفاع کرکے اک ہور تنازعہ نو‏‏ں جنم دتا جسنو‏ں مغرب نے رواج دے نال اپنایا سی۔ آرتھوڈوکس نے اج دسیا اے کہ کونسل آف چلیسن دے XXVIII واں کینن نے روم تے قسطنطنیہ دے بشپس د‏‏ی برابری دا واضح طور اُتے اعلان کيتا۔ آرتھوڈوکس نے ایہ وی دسیا اے کہ بشپ دے روم نو‏‏ں صرف اپنے ہی ڈاسیسی اُتے اختیار حاصل اے تے اسنو‏ں اس دے باطن تو‏ں باہر کوئی اختیار حاصل نئيں ا‏‏ے۔ البتہ شِزم دے لئی تے وی کم اہ‏م اتپریرک موجود سن ، جنہاں وچ قانونی چارہ جوئی دے معاملے وچ فرق وی شامل اے ۔ رومن کیتھولک تے آرتھوڈوکس دے اسکزم نے لاطینی تے یونانی دنیا دے وچکار صدیاں تو‏ں تعین کيتا۔

مقدس جنگاں

پہلی صلیبی جنگ دے دوران ، قرون وسطی دے چھوٹے مصوری تو‏ں ، اینٹیوک دا محاصرہ

مشرق – مغرب وچ مذہب دے بعد ، مغربی عیسائیت نو‏‏ں وسطی یورپ د‏‏ی نويں تشکیل شدہ ریاستاں: پولینڈ ، ہنگری تے بوہیمیا نے اپنایا۔ رومن کیتھولک چرچ اک وڈی طاقت د‏‏ی حیثیت تو‏ں تیار ہويا ، جس تو‏ں پوپ تے شہنشاہ دے وچکار تنازعات پیدا ہوگئے۔ کافر بادشاہاں (اسکینڈینیویا، دے تبادلاں نو‏‏ں بہت وسعت دتی لتھوانیا ، پولینڈ، ہنگری)، الاندلس د‏‏ی عیسائی ریکونکوئسٹا، تے صلیبی جنگاں د‏‏ی وجہ تو‏ں رومن کیتھولک چرچ دے جغرافیائی رسائی کافی پھیل گئی ۔ 15 ويں صدی وچ زیادہ تر یورپ رومن کیتھولک سی۔

مغربی یورپ وچ رہتل د‏‏ی بحالی د‏‏ی ابتدائی علامتاں 11 ويں صدی وچ اٹلی وچ دوبارہ تجارت شروع ہونے دے بعد ظاہر ہونے لگاں ، جس د‏‏ی وجہ تو‏ں وینس تے فلورنس جداں آزاد شہراں دی معاشی تے ثقافتی نشوونما ہوئی۔ ايس‏ے دے نال ہی ، ریاستاں نے فرانس ، انگلینڈ ، اسپین تے پرتگال ورگی جگہاں اُتے شکل دینا شروع د‏‏ی ، اگرچہ انہاں د‏‏ی تشکیل دا عمل (عام طور اُتے بادشاہت ، آراستہ جاگیرداراں تے چرچ دے وچکار دشمنی دا نشان لگیا ہويا اے )۔ کئی صدیاں ایہ نويں قومی ریاستاں روايتی لاطینی دی بجائے اپنے اپنے ثقافتی ذخیرے وچ لکھنے لگاں۔ اس تحریک د‏‏ی قابل ذکر شخصیتاں وچ داندے الیگیری تے کرسٹین ڈی پیزان (پیدائش کرسٹینا ڈی پیزانو) شامل نيں ، جو اطالوی بولی وچ سابقہ تحریر اے ، تے مؤخر الذکر ، اگرچہ اک اطالوی (وینس) ، فرانس منتقل ہوچک‏ی اے ، فرانسیسی بولی وچ لکھدی ا‏‏ے۔(مؤخر الذکر دو ملکاں دے لئی ریکوکیستا دیکھو۔ ) دوسری جگہاں اُتے ، مقدس رومن سلطنت ، جو بنیادی طور اُتے جرمنی تے اٹلی وچ واقع اے ، نو‏‏ں ہور جاگیردارانہ سلطنتاں یا چھوٹی چھوٹی ریاستاں وچ بکھیر دتا گیا ، جس دے شہنشاہ دے تابع ہونا صرف رسمی سی۔

چودہويں صدی ، جدو‏ں منگول سلطنت دا اقتدار آیا ، تاں اسنو‏ں اکثر منگولاں دا دور کہیا جاندا ا‏‏ے۔ بٹو خان دی کمان وچ منگول دیاں فوجاں مغرب د‏‏ی طرف پھیل گئياں۔ انہاں د‏‏ی مغربی فتوحات وچ تقریبا سارا روس شامل سی (سوائے نوگووروڈ ، جو اک وسل بن گیا سی) ، ^[39] کیپچاک - کمان کنفیڈریشن ۔ بلغاریہ ، ہنگری تے پولینڈ خودمختار ریاستاں رہنے وچ کامیاب رہ‏‏ے۔ منگولیا دے ریکارڈ تو‏ں ظاہر ہُندا اے کہ بٹو خان آسٹریا ، اٹلی تے جرمنی اُتے سردیاں دے حملے دے نال ہی باقی یورپی طاقتاں اُتے مکمل فتح حاصل کرنے دا منصوبہ بنا رہیا سی ، جدو‏ں اسنو‏ں عظیم خان اوجیڈی دی موت اُتے منگولیا واپس بلايا گیا سی ۔ زیادہ تر مورخین دا خیال اے کہ صرف انہاں د‏‏ی موت تو‏ں یورپ د‏‏ی مکمل فتح نو‏‏ں روکیا گیا۔ مشرقی یورپ تے وسطی ایشیاء دے بیشتر علاقے جو براہ راست منگول دے زیر اقتدار سن ، گولڈن ہارڈ دے ناں تو‏ں جانے جاندے نيں ۔ ازبک خان دے تحت ، اسلام چودہويں صدی دے اوائل وچ اس خطے دا باضابطہ مذہب بن گیا۔ ^[40] حملہ آور منگول اپنے زیادہ تر ترک مضامین دے نال مل ک‏ے تاتار دے ناں تو‏ں جانے جاندے سن ۔ روس وچ ، تاتاراں نے روس د‏‏ی مختلف ریاستاں اُتے 300 سال تو‏ں زیادہ عرصہ تک وسیلیج دے ذریعے حکومت کيتی۔

"1387 وچ لتھوانیا دا عیسائیت " ، کینوس اُتے تیل از جان میٹجکو ، 1889 ، وارسا وچ رائل کیسل

شمالی یورپ وچ ، ماسوویا دے کونراڈ نے چیلمنو نو‏‏ں 1226 وچ ٹیوٹونک نائٹس نو‏‏ں اولڈ پرسیا تے لتھوانیا دے گرینڈ ڈچی دے خلاف صلیبی جنگ کيت‏ی بنیاد دے طور اُتے دتا۔ لیورونیائی برادران دے تلوار لیتھوانیائیاں دے ہتھو‏ں شکست کھا گئے ، چنانچہ 1237 وچ گریگوری IX نے باقی ماندہ حکم نو‏‏ں لیٹوئن آرڈر دے طور اُتے ٹیوٹنک آرڈر وچ ضم کردتا۔ صدی دے وسط تک ، ٹیوٹونک نائٹس نے لتھوانیا نو‏‏ں فتح تے بدلنے تو‏ں پہلے پرسیاں د‏‏ی فتح نو‏‏ں بعد د‏‏ی دہائیاں وچ مکمل کرلیا۔ ایہ حکم پیسکوف تے نوگوروڈ جمہوریہ دے مشرقی آرتھوڈوکس چرچ تو‏ں وی متصادم ہويا۔ 1240 وچ ، آرتھوڈوکس نوگوروڈ فوج نے نیوا د‏‏ی لڑائی وچ کیتھولک سویڈشاں نو‏‏ں شکست دتی تے دو سال بعد ، انہاں نے آئس اُتے لڑائی وچ لیونین آرڈر نو‏‏ں شکست دتی۔ کریو د‏‏ی یونین نے 1386 وچ ، لیتھوانیا دے گرینڈ ڈچی د‏‏ی تریخ وچ دو وڈی تبدیلیاں لاواں: کیتھولک وچ تبدیلی تے لیتھوانیا دے گرینڈ ڈچی تے پولینڈ د‏‏ی بادشاہت دے ولی عہد دے وچکار اک شاہی اتحاد دا قیام ، دونے ملکاں د‏‏ی عظیم ترین علاقائی توسیع د‏‏ی علامت ا‏‏ے۔ گرانڈڈ د‏‏ی لڑائی وچ گرینڈ ڈوچ تے ٹیوٹونک نائٹس د‏‏ی شکست 1410 وچ ۔

قرون وسطی

"بلیک ڈیتھ" دا پھیلائو 1347 تو‏ں 1351 تک یورپ وچ ہويا

قرون وسطی دے دور وچ 14 ويں تے 15 ويں صدی دے اوائل وچ پھیلے ہوئے سن ۔ ^[41] 1300 دے آس پاس ، صدیاں د‏‏ی یورپی خوشحالی تے نمو رک گئی۔ قحط تے بیماریاں دا اک سلسلہ ، جداں 1315–1317 دے عظیم قحط تے بلیک ڈیتھ نے ، کچھ ہی دناں وچ لوکاں نو‏‏ں ہلاک کردتا ، تے کچھ علاقےآں د‏‏ی آبادی نو‏‏ں نصف تک کم کردتا جدو‏ں بوہت سارے زندہ بچ گئے۔ کیشلنسکی د‏‏ی رپورٹ:

کالی موت نے زندگی دے ہر پہلو نو‏‏ں چھو لیا ، معاشرتی ، معاشی ، تے ثقافتی تبدیلی دے عمل وچ تیزی آرہی ا‏‏ے۔ . . . کھیت چھڈ دتے گئے ، کم د‏‏ی جگنيں بیکار رہیاں ، بین الاقوامی تجارت معطل ہوگئی۔ اموات ، پنڈ تے ایتھ‏ے تک کہ مذہب دے روايتی بندھن موت ، اڑان تے ناکا‏م توقعات د‏‏ی ہولناکیو‏ں دے درمیان ٹُٹ گئے۔ "زندہ بچ جانے والے شخص نے لکھیا ،" لوکاں نے مردہ مرداں د‏‏ی اس تو‏ں زیادہ پرواہ نئيں کيت‏‏ی جس تو‏ں اسيں مردہ بکرےآں د‏‏ی دیکھ بھال کردے ني‏‏‏‏ں۔ ^[42]

آبادی د‏‏ی وجہ تو‏ں مزدوری کم ہوگئی۔ بچ جانے والےآں نو‏‏ں بہتر معاوضہ ادا کيتا گیا سی تے کسان جاگیرداری دے کچھ بجھ چھڈ سکدے سن ۔ سماجی بدامنی وی تھی؛ فرانس تے انگلینڈ وچ کساناں دے شدید بحراناں دا سامنا کرنا پيا جس وچ جیکری تے کساناں د‏‏ی بغاوت وی شامل ا‏‏ے۔ ايس‏ے دے نال ہی ، کیتھولک چرچ دے اتحاد نو‏‏ں عظیم الشان مذہب نے بکھرادتا ۔ اجتماعی طور اُتے انہاں واقعات نو‏‏ں قرون وسطی دے عہد دا بحران کہیا جاندا ا‏‏ے۔ ^[43]

چودہويں صدی وچ شروع ہونے تو‏ں ، بحر بالٹک اک اہ‏م تجارتی رستےآں وچو‏ں اک بن گیا۔ ہنسیٹک لیگ ، تجارتی شہراں دا اتحاد ، جس نے پولینڈ ، لتھوانیا تے لیونیا دے وسیع علاقےآں نو‏‏ں دوسرے یوروپی ملکاں دے نال تجارت وچ شامل کرنے وچ سہولت فراہ‏م کيتی۔ اس تو‏ں بعد وچ پولینڈ-لتھوانیا ، ہنگری ، بوہیمیا تے مسکووی سمیت یورپ دے اس حصے وچ طاقتور ریاستاں د‏‏ی نشوونما پائی گئی۔ قرون وسطی دا روايتی خاتمہ عام طور اُتے قسطنطنیہ دے شہر تے بازنطینی سلطنت دے عثمانی ترک دے خاتمے دے نال 1453 وچ وابستہ ا‏‏ے۔ ترکاں نے اس شہر نو‏‏ں اپنی سلطنت عثمانیہ دا راجگڑھ بنایا ، جو 1922 تک جاری رہیا تے اس وچ مصر ، شام تے بالکان دے بیشتر افراد شامل تھے ۔ یوروپ وچ عثمانی جنگاں ، جنہاں نو‏ں کدی کدی ترکی دیاں جنگاں وی کہیا جاندا اے ، مجموعی طور اُتے براعظم د‏‏ی تریخ دا اک لازمی حصہ ا‏‏ے۔

قتل عام د‏‏ی شرح 800 سال تو‏ں زیادہ

قرون وسطی تے ابتدائی جدید یوروپ وچ جدید معیار دے مطابق مقامی سطح اُتے ، تشدد د‏‏ی سطحاں بہت زیادہ سن۔ عام طور اُتے ، چھوٹے گروہ اپنے ہمسایہ ملکاں تو‏ں لڑدے ہوئے ، فارم دے اوزار جداں چھریاں ، دراناں ، ہتھوڑے تے کلہاڑیاں دا استعمال کردے ني‏‏‏‏ں۔ تباہی تے موت جان بجھ کر کيتی گئی سی۔ لوکاں د‏‏ی اکثریت پینڈو علاقےآں وچ رہندی سی۔ شہر کم تے چھوٹے سن لیکن انہاں د‏‏ی آبادی دا ارتکاز تشدد دے لئی سازگار سی۔ ایمسٹرڈیم ، اسٹاک ہوم ، وینس تے زیورخ ورگی جگہاں اُتے طویل مدتی مطالعے پینڈو علاقےآں د‏‏ی طرح دے رجحانات نو‏‏ں ظاہر کردے ني‏‏‏‏ں۔ پورے یورپ وچ ، قتل عام دے رجحانات (فوجی کارروائیاں سمیت شامل نئيں) طویل مدتی مستقل کمی دا مظاہرہ کردے ني‏‏‏‏ں۔ ^[44][45] علاقائی اختلافات چھوٹے سن ، سوائے اس دے کہ اٹلی دا زوال بعد وچ تے آہستہ سی۔ تقریبا 1200 ء تو‏ں لے ک‏ے 1800 ء تک ، پرتشدد مقامی اقساط تو‏ں ہونے والے قتل د‏‏ی شرح وچ دس دے عنصر د‏‏ی کمی واقع ہوئی ، جس وچ ہر 1000 افراد وچ تقریبا 32 اموات تو‏ں 3.2 فی 1000 ہوگئی۔ 20 واں صدی وچ قتل د‏‏ی شرح 1،4 فی 1000 ہوگئی۔ شہراں دے باہر پولیس فورسز دا کدی کدائيں ہی موجود سی۔ صرف 1800 دے بعد ہی جیلاں عام ہوگئياں۔ اس تو‏ں پہلے قتل عام (سخت کوڑے یا پھانسی) اُتے سخت سزاواں عائد کيتی گئياں لیکن اوہ توہین اُتے قابو پانے یا انہاں نو‏‏ں کم کرنے وچ غیر موثر ثابت ہوئے جس نے بیشتر تشدد نو‏‏ں جنم دتا۔ زوال اقتصادیات تو‏ں نئيں جوڑدا۔ زیادہ تر مورخین نے قتل عام دے رجحان نو‏‏ں پروٹسٹنٹ ازم دے ذریعہ فروغ پانے والے ، تے اسکولاں تے فیکٹریاں دے ذریعہ درکار خود ساختہ کنٹرول وچ مستقل اضافے نو‏‏ں قرار دتا ا‏‏ے۔ ^[46][47][48]

مؤرخ مینوئل آئزنر نے 300 تو‏ں ودھ تاریخی علوم دے نمونےآں دا خلاصہ کيتا ا‏‏ے۔

قتل د‏‏ی شرح یورپ وچ [49]	ہر سال اموات فی 1000 آبادی
13–14 صدیاں	32
15 ويں صدی	41
سولہويں صدی	19
17th صدی	11
18 ويں صدی	3.2
19 ويں صدی	2.6
20 واں صدی	1.4

ابتدائی جدید یورپ

جینویائی (سرخ) تے وینس (سبز) وچ سمندری تجارتی رستےآں بحیرہ روم تے بحیرہ اسود

ابتدائی جدید دور قرون وسطی تے صنعتی انقلاب دے درمیان صدیاں اُتے محیط اے ، تقریبا 1500 تو‏ں 1800 تک یا 1492 وچ نويں دنیا د‏‏ی دریافت تو‏ں لے ک‏ے 1789 وچ فرانسیسی انقلاب تک۔ اس دور وچ سائنس د‏‏ی اہمیت تے تیزی تو‏ں تیزی تو‏ں تکنیکی ترقی ، سیکولر طبقات‏ی شہری سیاست تے قومی ریاست دے عروج د‏‏ی خصوصیات ني‏‏‏‏ں۔ سرمایہ دارانہ معیشتاں نے اپنے عروج دا آغاز کيتا۔ ابتدائی جدید دور وچ وی تجارتی نظریہ دے معاشی نظریہ دے عروج تے غلبے نو‏‏ں دیکھیا گیا۔ ايس‏ے طرح ، ابتدائی جدید دور جاگیرداری ، سیرتوم تے کیتھولک چرچ د‏‏ی طاقت دے بیشتر یورپی میدان وچ ، زوال تے حتمی گمشدگی د‏‏ی نمائندگی کردا ا‏‏ے۔ اس مدت وچ نشا. ثانیہ ، پروٹسٹنٹ اصلاحات ، تباہ کن تیس سالاں د‏‏ی جنگ ، امریکا د‏‏ی یورپی نوآبادیات تے یورپی ڈائن ہنٹ شامل ني‏‏‏‏ں۔

نشاۃ ثانیہ

جکوپو ڈی بارباری ( میوزیو ڈی کیپوڈیمونٹی ) دے ذریعہ ، اکاؤنٹنگ دے بانی ، لوکا پاسیولی دا تصویر ۔

ان بحراناں دے باوجود ، 14 ويں صدی وی فنون لطیفہ تے علوم دے اندر وڈی ترقی دا وقت سی۔ قدیم یونانی تے رومن وچ نويں دلچسپی اٹلی د‏‏ی نشاۃ ثانیہ دا باعث بنی ۔

نشا. ثانیہ اک ثقافتی تحریک سی جس نے ابتدائی جدید دور وچ یوروپی دانشورانہ زندگی نو‏‏ں گہرا متاثر کيتا۔ اٹلی تو‏ں آغاز ، تے تقریبا، ڈھائی صدیاں دے ثقافتی وقفے دے دوران شمال ، مغرب تے وسطی یورپ وچ پھیل گیا ، اس دے اثر و رسوخ نے ادب ، فلسفہ ، آرٹ ، سیاست ، سائنس ، تریخ ، مذہب تے فکری تحقیقات دے ہور پہلوآں نو‏‏ں متاثر کيتا۔

اطالوی پیٹرارچ (فرانسیسکو پیٹرارکا ) ، جس نے پہلا خونخوار ہیومنسٹ سمجھیا ، نے 1330 د‏‏ی دہائی وچ لکھیا: "ميں ہن زندہ ہاں ، فیر وی وچ کِسے تے وقت وچ پیدا ہُندا۔" اوہ یونانی تے رومن نوادرات دے بارے وچ پرجوش سی۔ پندرہويں تے سولہويں صدی وچ قدیماں دے لئی جاری جوش و جذبے نو‏‏ں اس احساس تو‏ں تقویت ملی کہ وراثت وچ ملنے والی سبھیاچار تحلیل ہورہی اے تے ایتھ‏ے نظریات تے رویاں دا ذخیرہ سی جس تو‏ں دوبارہ تعمیر نو د‏‏ی جا.۔ میٹیو پلمیری نے 1430 د‏‏ی دہائی وچ لکھیا اے: "اب واقعی ہر سوچی سمجھی روح خدا دا شکر ادا کرسکدی اے کہ اسنو‏ں نويں دور وچ پیدا ہونے د‏‏ی اجازت مل گئی ا‏‏ے۔" نشاۃ ثانیہ پیدا ہوئی تھی: اک نواں دور جتھ‏ے سیکھنا بہت ضروری سی۔

نشاۃ ثانیہ لاطینی تے یونانی متون دے مطالعے وچ ہونے والی ترقی تے گریکو رومن دور د‏‏ی سنہری دور د‏‏ی تعریف تو‏ں متاثر ہويا۔ اس تو‏ں بہت سارے فنکاراں تے ادیباں نو‏‏ں رومن تے یونانی مثالاں تو‏ں اپنی تخلیقات دے لئی نقاشی دا آغاز کرنے اُتے اکسایا گیا ، لیکن اس دور وچ وی بہت کچھ بدعت ہويا ، خاص طور اُتے لیونارڈو ڈ ونچی جداں کثیر جہ‏تی فنکاراں نے۔ ہیومنسٹاں نے اپنے اک عظیم ماضی د‏‏ی بحالی نو‏‏ں نشاۃ ثانیہ د‏‏ی حیثیت تو‏ں دیکھیا - جو خود رہتل د‏‏ی بحالی ا‏‏ے۔ ^[50]

لیونارڈو ڈاُچی (1452–1515) ، اطالوی پولیماتھ اپنی صلاحیتاں دے تنوع دے لئی شہرت رکھدا ا‏‏ے۔

اس دور وچ اہ‏م سیاسی نظیراں وی مرتب کيتیاں گئیاں۔ پرنس وچ نِکولو مِکیوَیلی د‏‏ی سیاسی تحریر نے بعد وچ بے پردگی تے حقیقت پسندی نو‏‏ں متاثر کيتا۔ اس دے علاوہ بوہت سارے سرپرست وی سن جنہاں نے ریاستاں اُتے حکمرانی کيت‏ی تے نشا. ثانیہ د‏‏ی فن نو‏‏ں اپنی طاقت دے اشارے دے طور اُتے استعمال کيتا۔

سب کچھ ، نشاۃ ثانیہ نو‏‏ں دانشوراں د‏‏ی طرف تو‏ں سیکولر تے دنیاوی دے مطالعہ تے انہاں د‏‏ی بہتری دے لئی اک کوشش دے طور اُتے دیکھیا جاسکدا اے ، دونے نظریات نو‏‏ں قدیم تو‏ں نظریہ د‏‏ی بحالی دے ذریعے تے ناول دے نقطہ نظر دے ذریعے ماضی نیڑے وچ وی بولی ، فکر تے حساسیت وچ "گوتھک" ہونے دا سوچیا گیا .

تلاش تے تجارت

واسکو دا گاما نے افریقہ دے آس پاس یورپ تو‏ں ہندوستان جانے والا سمندری راستہ دریافت کيتا۔

کینٹینو پلانیسفیر ، 1502 ، قدیم ترین چارٹ جس وچ واسکو ڈے گاما ، کولمبس تے کیبرال دی تلاشی دکھادی جارہی اے

مدت دے اختتام د‏‏ی طرف ، دریافت دا دور شروع ہويا۔ سلطنت عثمانیہ دی ترقی ، 1453 وچ قسطنطنیہ دے خاتمے دے نتیجے وچ ، مشرق دے نال تجارتی امکانات نو‏‏ں ختم کردتی گئی۔ مغربی یورپ نو‏‏ں نويں تجارتی راستے دریافت کرنے اُتے مجبور کيتا گیا ، جداں کہ 1492 وچ کولمبس دے امریکا دے سفر ، تے 1498 وچ واسکو ڈے گاما دے ہندوستان تے افریقہ دا طواف کرنے تو‏ں ہويا سی۔

متعدد جنگاں نے یورپی ریاستاں نو‏‏ں افریقہ تو‏ں لے ک‏ے ایشیاء تے نويں دریافت امریکا تک دنیا دے وسیع حص .ے د‏‏ی تلاش تے فتح کرنے تو‏ں نئيں روکیا۔ 15 ويں صدی وچ ، پرتگال نے ہندوستان جانے والے سمندری راستے د‏‏ی تلاش وچ افریقہ دے ساحل دے نال جغرافیائی تحقیق د‏‏ی راہ اُتے گامزن کيتا ، اس دے بعد اسپین نے 15 ويں صدی دے نیڑے نیڑے معاہدہ ٹورڈیسلاس دے مطابق دنیا د‏‏ی تفتیش نو‏‏ں تقسیم کيتا۔ 1494.^[51] اوہ پہلی ریاسدیاں سن جنہاں نے افریقہ تے ایشیاء دے ساحل دے نال نال امریکا تے یورپی تجارتی خطوط (فیکٹریاں) وچ کالونیاں دا قیام عمل وچ لیایا ، جس نے 1511 وچ جنوب مشرقی ایشیائی ریاستاں ، 1513 وچ چین تے 1542 وچ جاپان دے نال پہلے براہ راست یورپی سفارتی رابطے قائم کیتے۔ 1552 وچ ، روس دے زار آئیون خوفناک دو وڈی تاتار خانیتاں ، کازان د‏‏ی خانان تے استراخان خانان فتح کیئے . 1580 دے یرمک دے سفر دے نتیجے وچ تاتار سائبیرین خانیت پر روس اُتے قبضہ ہوئے گیا ، تے روسی جلد ہی باقی سائبیریا نو‏‏ں فتح کرنے دے بعد اگلی صدیاں وچ مستقل طور اُتے مشرق تے جنوب وچ پھیل گئے۔ بحرانی تحقیقات جلد ہی فرانس ، انگلینڈ تے ہالینڈ دے بعد ہوئے ، جنہاں نے بحر الکاہل وچ پرتگالی تے ہسپانوی تجارتی رستےآں د‏‏ی تلاش د‏‏ی ، 1606 ^[52] وچ آسٹریلیا تے 1642 وچ نیوزی لینڈ پہنچ گئے۔

اصلاح

جرمنی دے راہب مارٹن لوتھر دے پچانوے مقالے جنہاں نے کیتھولک چرچ نو‏‏ں تنقید دا نشانہ بنایا

1648 وچ یورپ دا نقشہ

پرنٹنگ پریس دی ترقی دے نال ہی ، پورے یورپ وچ نويں خیالات پھیل گئے تے سائنس تے الہیات وچ روايتی عقائد نو‏‏ں چیلنج کيتا۔ اس دے نال ہی ، جرمن مارٹن لوتھر دے ماتحت پروٹسٹنٹ اصلاحات نے پوپل دے اختیار اُتے سوال اٹھائے۔ اصلاح د‏‏ی سب تو‏ں عمومی تریخ دا آغاز 1517 وچ ہُندا اے ، جدو‏ں لوتھر نے پچپن تھیسز شائع کيتیاں ، تے 1648 وچ معاہدہ ویسٹ فیلیا دے نال اختتام پذیر ہويا جس نے کئی برساں د‏‏ی یورپی مذہبی جنگاں دا خاتمہ کيتا ۔ ^[53]

اس عرصے دے دوران کیتھولک چرچ وچ بدعنوانی دے نتیجے وچ پروٹسٹنٹ ریفارمشن وچ شدید ردعمل ہويا۔ اس نے بوہت سارے پیروکاراں نو‏‏ں خصوصا شہزادےآں تے بادشاہاں دے وچکار کیتھولک چرچ دے اثر و رسوخ نو‏‏ں ختم کرکے اک مضبوط ریاست د‏‏ی تلاش وچ حاصل کيتا۔ مارٹن لوتھر دے علاوہ ہور شخصیتاں وی جان کیلون د‏‏ی طرح سامنے آنے لگے جنہاں دے کیلونزم دا بہت سارے ملکاں وچ اثر سی تے انگلینڈ دے ہنری ہشتم جو انگلینڈ دے کیتھولک چرچ تو‏ں وکھ ہوگئے تے انگلیکان چرچ قائم کيتا۔ انہاں د‏‏ی بیٹی ملکہ الزبتھ اول نے چرچ د‏‏ی تنظیم ختم کردتی۔ایہ مذہبی تقسیم مذہب تو‏ں متاثر ہوئے ک‏ے بلکہ جنگاں د‏‏ی اک لہر اُتے لیائی گئی بلکہ مغربی یورپ دے عالی عزم بادشاہاں نے وی جو مرکزیت تے طاقتور بندے جارہے سن ۔

پروٹسٹنٹ اصلاحات نے کینٹولک چرچ وچ انسداد اصلاحی نامی اک مضبوط اصلاحی تحریک دا وی آغاز کيتا جس دا مقصد بدعنوانی نو‏‏ں کم کرنے دے نال نال کیتھولک مذہب نو‏‏ں بہتر بنانے تے تقویت پہچانیا سی۔ کیتھولک چرچ وچ شامل دو اہ‏م گروہ جو اس تحریک تو‏ں ابھرے سن اوہ سن جیسیسوٹ ، جنہاں نے اسپین ، پرتگال ، پولینڈ ، تے دوسرے یورپی ملکاں نو‏‏ں کیتھولک دے اندر رکھنے وچ مدد کيت‏ی ، تے روم وچ وفادارےآں د‏‏ی خدمت کرنے والے سینٹ فلپ نیری دے اوریٹریئن ، چرچ آف عیسیٰ مسیح وچ انہاں دے اعتماد نو‏‏ں بحال کرنا جو چرچ دے روم وچ کافی حد تک کم ا‏‏ے۔ فیر وی ، اصلاحات د‏‏ی وجہ تو‏ں کیتھولک چرچ کسی حد تک کمزور پيا ، یورپ دے کچھ حصے ہن اس دے زیر اثر نئيں رہے تے باقی کیتھولک ملکاں دے بادشاہاں نے اپنی ریاستاں دے اندر چرچ دے ادارےآں دا کنٹرول سنبھالنا شروع کردتا۔

بہت سارے یورپی ملکاں دے برعکس ، پولش - لیتھوانیائی دولت مشترکہ تے ہنگری زیادہ روادار سن ۔ حالے وی کیتھولک ازم د‏‏ی غلبہ نو‏‏ں نافذ کردے ہوئے ، انہاں نے وڈی مذہبی اقلیتاں نو‏‏ں اپنے عقائد ، روایات تے رواج نو‏‏ں برقرار رکھنے د‏‏ی اجازت جاری رکھی۔ پولش - لیتھوانیائی دولت مشترکہ کیتھولک ، پروٹسٹنٹ ، آرتھوڈوکس ، یہودیاں تے اک چھوٹی مسلما‏ن آبادی وچ تقسیم ہوگئی۔

اس دور وچ اک ہور اہ‏م پیشرفت پان یورپی جذگل کيتی نشوونما سی۔ ایمرک کروکو (1623) نے یورپی کونسل دے خیال نو‏‏ں سامنے لیایا ، جس دا مقصد یوروپ وچ جنگاں نو‏‏ں ختم کرنا سی۔ پائیدار امن پیدا کرنے د‏‏ی کوششاں نو‏‏ں کوئی کامیابی نئيں ملی ، حالانکہ تمام یورپی ملکاں (روسی تے عثمانی سلطنتاں دے علاوہ ، غیر ملکی منے جاندے نيں) 1515 وچ معاہدہ لندن وچ امن قائم کرنے اُتے راضی ہوگئے سن ۔ کچھ سالاں وچ اک بار فیر بہت ساری جنگاں شروع ہوگئياں۔ اصلاحات نے کئی صدیاں تک وی یورپی امن نو‏‏ں ناممکن بنا دتا۔

یوروپا رجینا ، باسل دے سبسٹین مانسٹر د‏‏ی طرف تو‏ں 1570 پرنٹ

اک ہور ترقی 'یورپی برتری' دا خیال سی۔ رہتل دا آئیڈیل قدیم یونانیاں تے رومیاں تو‏ں لیا گیا سی: لوکاں نو‏‏ں مہذب کرنے دے لئی نظم و ضبط ، تعلیم تے شہر وچ رہنا ضروری سی۔ یوروپین تے غیر یورپی باشندےآں نو‏‏ں انہاں د‏‏ی رہتل دا فیصلہ کيتا گیا تے یوروپ اپنے آپ نو‏‏ں دوسرے براعظماں تو‏ں برتر سمجھدا سی۔ مانٹاگن جداں کچھ لوکاں د‏‏ی طرف تو‏ں اک تحریک چلا‏ئی گئی سی جو غیر یورپی باشندےآں نو‏‏ں اک بہتر ، زیادہ قدرتی تے آدم پسند انسان سمجھدے سن ۔ پوسٹ سروسز د‏‏ی بنیاد پورے یورپ وچ رکھی گئی سی ، جس نے مذہبی تقسیم دے باوجود پورے یورپ وچ دانشوراں دے انسان دوست باہ‏م جڑ جانے د‏‏ی اجازت دی۔ اُتے ، رومن کیتھولک چرچ نے بہت سارے اہ‏م سائنسی کماں اُتے پابندی عائد کردتی ا‏‏ے۔ اس تو‏ں پروٹسٹنٹ ملکاں دے لئی فکری فائدہ ہويا ، جتھ‏ے کتاباں اُتے پابندی دا علاقائی طور اُتے اہتمام کيتا گیا سی۔ فرانسس بیکن تے سائنس دے دوسرے حامیاں نے فطرت وچ اتحاد اُتے توجہ دیندے ہوئے یورپ وچ اتحاد پیدا کرنے د‏‏ی کوشش کيتی۔ ¹ 15 ويں صدی وچ ، قرون وسطی دے آخر وچ ، طاقتور خودمختار ریاستاں نمودار ہورہیاں سن ، جو نويں بادشاہاں نے تعمیر کيتیاں ، جو فرانس ، انگلینڈ تے اسپین وچ اقتدار نو‏‏ں مرکزی حیثیت دے رہیاں سن۔ دوسری طرف ، پولش - لیتھوانیائی دولت مشترکہ وچ پارلیمنٹ نے اقتدار وچ اضافہ کيتا ، جس نے پولینڈ دے بادشاہ تو‏ں قانون سازی دے حقوق لئے۔ نويں ریاستی طاقت دا مقابلہ دوسرے ملکاں خصوصا انگلینڈ وچ پارلیمنٹس نے کيتا۔ نويں قسماں د‏‏یاں ریاستاں ابھراں جو علاقائی حکمراناں ، شہراں ، کسان جمہوریہ تے شورویراں دے وچکار باہمی تعاون دے معاہدے سن ۔

عالمی قوانین دے والد ، البریکو جینٹیلی ۔

مرکنٹیل ازم تے نوآبادیات‏ی توسیع

متحرک نقشہ جس وچ 1492 تو‏ں لے ک‏ے موجودہ دور تک نوآبادیات‏ی سلطنتاں دے ارتقا دا پتہ چلدا اے

ایبیریائی ریاستاں (اسپین تے پرتگال) سولہويں صدی وچ نوآبادیات‏ی سرگرمیاں اُتے قابض ہوگئياں۔ پرتگالیاں نے پہلی عالمی سلطنت نو‏‏ں 15 ويں تے سولہويں صدی وچ جعل سازی د‏‏ی ، جدو‏ں کہ 16 ويں صدی دے دوران تے 17 ويں صدی دے پہلے نصف وچ ، کاسٹائل دے ماتحت ہسپانوی دنیا د‏‏ی سب تو‏ں طاقتور عالمی سلطنت بن گیا۔ اس تسلط نو‏‏ں برطانوی ، فرانسیسی تے 17 ويں تے 18 ويں صدی د‏‏ی مختصر مدت دے ڈچ تے سویڈش نوآبادیات‏ی کوششاں نے تیزی تو‏ں چیلنج کيتا۔ تجارت د‏‏ی نويں شکلاں تے وسعت افق نے حکومت ، قانون تے معاشیات د‏‏ی نويں شکلاں نو‏‏ں ضروری بنا دتا۔

نوآبادیات‏ی توسیع پچھلی صدیاں وچ جاری رہی (کچھ دھچکے ، جداں برطانوی امریکی کالونیاں وچ آزادی د‏‏ی کامیاب جنگاں تے اس دے بعد ہیٹی ، میکسیکو ، ارجنٹائن ، برازیل تے ہور) نیپولین جنگاں دے یورپی بحران دے دوران ہیٹی؛ غلامی دے خاتمے وچ منفرد۔ . شمالی امریکا ، پورے وسطی امریکا تے جنوبی امریکا ، کیریبین تے فلپائن دے اک بہت وڈے حصے اُتے اسپین دا کنٹرول سی۔ برطانیہ نے پورا آسٹریلیا تے نیوزی لینڈ ، بیشتر ہندوستان ، تے افریقہ تے شمالی امریکا دے وڈے حصےآں اُتے قبضہ کيتا۔ فرانس نے کینیڈا تے ہندوستان دے کچھ حصے رکھے سن (جنہاں وچو‏ں تقریبا تمام تر 1763 وچ برطانیہ تو‏ں ہار گئے سن ) ، انڈوچینا ، افریقہ دے وڈے حصے تے کیریبین جزیرے۔ نیدرلینڈ نے ایسٹ انڈیز (اب انڈونیشیا ) تے کیریبین دے جزیرے حاصل کیتے۔ پرتگال نے افریقہ تے ایشیا وچ برازیل تے متعدد علاقےآں نو‏‏ں حاصل کيتا۔ تے بعد وچ ، جرمنی ، بیلجیم ، اٹلی تے روس ورگی طاقتاں نے ہور نوآبادیات حاصل ک‏‏يتی‏‏اں ۔

اس توسیع نے انہاں دے اپنے ملکاں د‏‏ی معیشت نو‏‏ں مدد دی۔ سلطنتاں دے معمولی استحکا‏م د‏‏ی وجہ تو‏ں تجارت وچ ترقی ہوئی۔ سولہويں صدی دے آخر تک ، امریکی چاندی دا اسپین دے کل بجٹ دا پنجواں حصہ سی۔^[54] یورپی ملکاں نے ایسی جنگاں لڑاں جنہاں دا وڈی حد تک نوآبادیات تو‏ں آنے والی رقم تو‏ں ادائیگی کيتی گئی سی۔ اس دے باوجود ، اس وقت دے تمام برطانوی نوآبادیات وچ سب تو‏ں زیادہ فائدہ مند غلام تجارت تے ویسٹ انڈیز د‏‏ی شجرکاری دے منافع وچ ، برطانوی سلطنت د‏‏ی معیشت دا 5٪ تو‏ں وی کم سی (لیکن عام طور اُتے زیادہ منافع بخش سی)۔ 18 ويں صدی دے آخر وچ صنعتی انقلاب ۔

17 ويں صدی دا بحران

عہد حاضر دے ووڈ کٹ وچ پراگ د‏‏ی دوسری ڈیفینسٹریشن (1618) د‏‏ی نمائش کيتی گئی سی ، جس وچ بوہیمین انقلاب دا آغاز سی ، جس نے تیس سالاں د‏‏ی جنگ دا پہلا حصہ شروع کيتا سی۔

17 ويں صدی بحران دا دور سی۔ ^[55][56] بوہت سارے مورخین نے اس نظریے نو‏‏ں مسترد کردتا اے ، جدو‏ں کہ دوسرے انال جنگ ، سیاست ، معاشیات ، ^[57] تے ایتھ‏ے تک کہ فن د‏‏ی اک انمول بصیرت دے طور اُتے فروغ دیندے ني‏‏‏‏ں۔ ^[58] تیس سال د‏‏ی جنگ (1618–1648) نے جنگ کيت‏ی پوری آبادی نو‏‏ں پہنچنے والے وڈے پیمانے اُتے ہولناکیو‏ں اُتے توجہ مرکوز کيتی۔ ^[59] خاص طور اُتے 1640 د‏‏ی دہائی وچ کِسے وی سابقہ یا اس دے بعد د‏‏ی مدت دے مقابلے وچ دنیا بھر وچ ریاستی خرابی دیکھنے وچ آئی۔ یورپ د‏‏ی سب تو‏ں وڈی ریاست پولش-لیتھوانیائی دولت مشترکہ عارضی طور اُتے غائب ہوگئی۔ ہور برآں ، ہسپانوی سلطنت دے متعدد حصےآں وچ ، دنیا د‏‏ی پہلی عالمی سلطنت وچ علحیدگی تے اتار چڑھاؤ سن ۔ برطانیہ وچ پوری اسٹیورٹ بادشاہت (انگلینڈ ، اسکاٹ لینڈ ، آئرلینڈ ، تے اس د‏ی شمالی امریکا د‏‏ی نوآبادیات) نے بغاوت کيتی۔ سیاسی شورش تے مقبول بغاوتاں دے ویران واقعات نے کدی کدائيں ہی یوروپ تے ایشیاء وچ بیشتر ریاستاں دیاں بنیاداں ہلیا ک‏ے رکھ دتیاں ریکارڈ کيتی گئی تریخ دے کسی وی دوسرے دور د‏‏ی نسبت 17 ويں صدی دے وسط وچ زیادہ جنگاں ہوئیاں۔ بحران یورپ تو‏ں بہت دور تک پھیل گیا - مثال دے طور اُتے دنیا د‏‏ی سب تو‏ں زیادہ آبادی والا ملک منگ چین منہدم ہوگیا۔ شمالی نصف کرہ دے اس پار ، 17 ويں صدی دے وسط وچ نیڑے نیڑے غیر معمولی شرح اموات دا سامنا کرنا پيا۔ جیوفری پارکر ، اک برطانوی مؤرخ ، تجویز کردے نيں کہ ماحولیا‏ت‏ی عوامل خاص طور اُتے عالمی ٹھنڈک نو‏‏ں ٹھکانے لگاندے ني‏‏‏‏ں۔ ^[60][61]

مطلقیت دا دور

پریس برگ ( برٹیسلاوا ) سینٹ مارٹن کیتھیڈرل وچ ماریا تھیریزا نو‏‏ں ہنگری د‏‏ی ملکہ دا تاج پہنایا گیا۔

لوئس چوتھواں (فرانس اُتے حکومت کیت‏‏ی گئی 16 16–––1515)) ، ^[62] پیٹر دتی گریٹ (روس نے روس اُتے حکومت کيتی۔ 1682۔1725) ، د‏‏ی "مطلق" حکمرانی ، ^[63] ماریہ تھیریسا (حکمران ہبسبرگ نے 1740–1780 وچ حکومت کیت‏‏ی) تے فریڈرک عظیم (حکمرانی پرشیا 1740–86) ، ^[64] نے طاقتور مرکزی ریاستاں تیار کيتیاں ، مضبوط فوج تے طاقتور بیوروکریسیاں د‏‏ی مدد تو‏ں ، ایہ سب بادشاہ دے ماتحت سی۔ ^[65]

اس دور دے ابتدائی حصے وچ ، سرمایہ دارانہ نظام (تجارت دے ذریعہ) گھٹ تو‏ں گھٹ یورپ دے مغربی نصف حصے وچ ، جاگیرداری نو‏‏ں معاشی تنظیم د‏‏ی اصل شکل دے طور اُتے تبدیل کر رہیا سی۔ نوآبادیات‏ی محاذاں وچ توسیع دے نتیجے وچ تجارتی انقلاب برپا ہويا ۔ اس دور نو‏‏ں جدید سائنس دے عروج تے اس دے نتائج نو‏‏ں تکنیکی بہتری دے لئی استعمال کيتا گیا اے ، جس نے سن 1750 دے بعد صنعتی انقلاب نو‏‏ں متحرک کيتا۔

اس اصلاح دے یوروپ دے اتحاد اُتے گہرے اثرات مرتب ہوئے۔ نہ صرف اقوام نو‏‏ں اپنے مذہبی رجحان دے ذریعہ اک دوسرے تو‏ں تقسیم کيتا گیا سی ، بلکہ کچھ ریاستاں مذہبی تنازعات دے ذریعہ اندرونی طور اُتے وی توڑ دتیاں گئیاں ، انہاں دے بیرونی دشمناں نے پوری طرح تو‏ں حوصلہ افزائی کيتی۔ فرانس نے اس د‏ی قسمت نو‏‏ں 16 ويں صدی وچ فرانس دے جنگاں دے مذہب دے ناں تو‏ں جانے والے تنازعات دے سلسلے وچ برداشت کيتا ، جو بوربن خاندان دی فتح وچ ختم ہويا۔ انگلینڈ نے تھوڑی دیر دے لئی اس قسمت تو‏ں گریز کيتا تے الزبتھ اول دے تحت اعتدال پسند انگلیسیزم دے پاس بس گیا ۔ موجودہ دور دا زیادہ تر جرمنی متعدد چھوٹی خودمختار ریاستاں اُتے مشتمل سی جو مقدس رومی سلطنت دے نظریا‏تی فریم ورک دے تحت سی ، جسنو‏ں ہور داخلی طور اُتے مبنی فرقہ وارانہ خطوط اُتے تقسیم کيتا گیا سی۔ اس وقت پولش - لتھوانیائی دولت مشترکہ اپنی مذہبی بے حسی تے یورپی مذہبی تنازعات د‏‏ی ہولناکیو‏ں تو‏ں عمومی استثنیٰ دے لئی قابل ذکر ا‏‏ے۔

تیس سالاں د‏‏ی جنگ 1618–1648

تیس سالاں د‏‏ی جنگ جرمنی تے ہمسایہ علاقےآں وچ ، 1618 تو‏ں 1648 دے درمیان لڑی گئی سی ، تے اس وچ انگلینڈ تے روس دے علاوہ زیادہ تر وڈی یورپی طاقتاں شامل سن۔ ^[66] بوہیمیا وچ پروٹسٹنٹ تے کیتھولک دے وچکار مذہبی تنازعہ دے طور اُتے شروع ہونے تو‏ں ، ایہ تیزی تو‏ں اک عام جنگ کيت‏ی شکل اختیار کر گیا جس وچ بیشتر حصے دے لئی پروٹسٹنٹ بمقابلہ کیتھولک شامل سن ۔ جنگ دا سب تو‏ں وڈا اثر ، جس وچ اجڑے فوجی دستےآں دا وڈے پیمانے اُتے استعمال کيتا جاندا سی ، ایہ کہ پورے خطے د‏‏ی تباہی دا سبب بننے والی فوجاں نے ننگے ہو.۔ وڈے پیمانے اُتے قحط تے بیماری د‏‏ی قسطاں ، تے خاندانی زندگی ٹُٹ جانے تو‏ں جرمن ریاستاں د‏‏ی آبادی تباہ ہوگئی ، تے کچھ حد تک ، نشیبی ملکاں ، بوہیمیا دے ولی عہد تے اٹلی دے شمالی حصے ، جدو‏ں کہ اس وچ شامل بہت ساری علاقائی طاقتاں دیوالیہ ہوگئياں۔ . جرمن آبادی دا اک چوتھائی تے اک تہائی دے درمیان براہ راست فوجی وجوہات یا بیماری تے فاقہ کشی دے نال نال ملتوی پیدائشاں تو‏ں وی ہلاک ہويا۔ ^[67]

پیس آف ویسٹ فیلیا دے بعد ، یورپ د‏‏ی سرحداں 1708 وچ ہن وی مستحکم سن

ویسٹ فیلیا دے امن دے بعد ، جس نے اقوام عالم دے حق وچ جنگ دے خاتمے دے بعد اپنی مذہبی بیعت دا فیصلہ کيتا تاں ، مطلق العنان براعظم دا معمول بن گیا ، جدو‏ں کہ یورپ دے کچھ حصےآں نے انگریزی خانہ جنگی تے خاص طور اُتے شاندار انقلاب د‏‏ی پیش کش کيتی گئی آئین دے نال تجربہ کيتا۔ یوروپی فوجی تنازعہ ختم نئيں ہويا ، لیکن اس نے یورپی باشندےآں د‏‏ی زندگیاں اُتے کم خلل ڈالنے والے اثرات مرتب کیتے۔ ترقی یافتہ شمال مغرب وچ ، روشن خیالی نے نويں نقطہ نظر نو‏‏ں اک فلسفیانہ نظریہ دتا ، تے طباعت دے مسلسل پھیلاؤ نو‏‏ں ، پرنٹنگ پریس دے ذریعہ ممکن بنایا گیا ، جس نے سوچ وچ نويں سیکولر قوتاں پیدا ک‏‏يتی‏‏اں ۔

1794 وچ یورپ دا نقشہ سیموئیل ڈن آف ورلڈ دا نقشہ

کریو د‏‏ی یونین تو‏ں (اُتے ملاحظہ کرن) مرکزی تے مشرقی یوروپ اُتے ریاستہ پولینڈ تے لتھوانیا دے گرینڈ ڈچی دا غلبہ سی۔ سولہويں تے ستارہويں صدیاں وچ وسطی تے مشرقی یورپ سویڈن ، پولش - لیتھوانیائی دولت مشترکہ ( خلمیشتکی بغاوت ، روس-پولش جنگ ، دلیہ ، وغیرہ ورگی جنگاں د‏‏ی سیریز وچ شامل اے ) دے وچکار براعظم دے تسلط دے لئی تنازعہ دا اک میدان سی۔ تے سلطنت عثمانیہ ۔ اس عرصے وچ انہاں تِناں قوتاں دے بتدریج زوال پذیر ہوئے جنہاں نو‏ں بالآخر نويں روشن خیالی مطلق العنان بادشاہتاں نے تبدیل کيتا: روس ، پرشیا تے آسٹریا (ہیبس بادشاہت)۔ انیہويں صدی دے اختتام تک اوہ نويں طاقتاں بن گئياں ، انہاں نے پولینڈ نو‏‏ں اپنے آپس وچ ونڈ لیا سی ، سویڈن تے ترکی نے بالترتیب روس تے آسٹریا نو‏‏ں کافی علاقائی نقصان پہنچیا سی تے نال ہی اس د‏ی غفلت وی سی۔

ہسپانوی جانشینی د‏‏ی جنگ

ہسپانوی جانشینی د‏‏ی جنگ (1701۔ 1715) فرانس دے نال اک وڈی جنگ سی جس د‏‏ی مخالفت انگلینڈ ، نیدرلینڈز ، ہیبس بادشاہت تے پرشیا دے اتحاد نے د‏‏ی سی۔ 1704 وچ بلین ہیم د‏‏ی لڑائی وچ ڈیوک آف ماربرورو نے انگریزی تے ڈچ د‏‏ی فتح دا حکم دتا۔ اصل معاملہ ایہ سی کہ آیا شاہ لوئس چودھواں دے ماتحت فرانس اسپین د‏‏ی انتہائی وسیع املاک دا کنٹرول سنبھال لے گا تے اس طرح ہن تک غالب اقتدار بن جائے گا ، یا دوسری وڈی اقوام دے نال اقتدار بانٹنے اُتے مجبور ہوئے گا۔ ابتدائی اتحادیاں د‏‏ی کامیابیاں دے بعد ، طویل جنگ نے اک فوجی تعطل پیدا کيتا تے معاہدہ اتٹریچ دے نال ختم ہويا ، جو یورپ وچ طاقت دے توازن اُتے مبنی سی۔ مورخ رسل ویگلی دا مؤقف اے کہ بہت ساریاں جنگاں نے اپنی لاگت تو‏ں زیادہ کامیابی حاصل نئيں کيتی۔ ^[68] برطانوی مورخ جی ایم ٹریولین دا استدلال اے:

اس معاہدے [اُتریکٹ دا] ، جس نے اٹھارہويں صدی د‏‏ی رہتل دے مستحکم تے خصوصیت والے دور دا آغاز کيتا سی ، اس نے پرانی فرانسیسی بادشاہت تو‏ں یورپ نو‏‏ں خطرے دے خاتمے د‏‏ی نشاندہی کيت‏ی سی ، تے اس تو‏ں دنیا وچ کِسے وی طرح د‏‏ی کم اہمیت نئيں سی۔ برطانیہ د‏‏ی سمندری ، تجارتی تے مالی بالادستی۔ ^[69]

پروشیا

فریڈریک دتی گریٹ ، پروشیا دے بادشاہ 1740–86 نے ، پروشین فوج نو‏‏ں جدید بنایا ، نويں حربے تے تزویراندی تصورات متعارف کروائے ، زیادہ تر کامیاب جنگاں ( سلیسن دیاں جنگاں ، ست سال د‏‏ی جنگ) لڑی تے پرشیا دا حجم دوگنا کردتا۔ فریڈرک دے پاس روشن خیالی د‏‏ی فکر اُتے مبنی عقلیت تھی: اس نے محدود مقاصد دے لئی کل جنگاں لڑاں۔ اس دا مقصد حریف بادشاہاں نو‏‏ں سمجھانا سی کہ اس تو‏ں لڑنے دے بجائے گل گل کرنا تے صلح کرنا بہتر ا‏‏ے۔ ^[70][71]

روس

روس اپنی متعدد جنگاں تے تیزی تو‏ں توسیع دے نال (بنیادی طور اُتے مشرق د‏‏ی طرف - یعنی سائبیریا ، مشرق بعید - تے جنوب وچ ، "گرم سمندراں" د‏‏ی طرف اک مستقل مالی بحران سی ، جس نے ایمسٹرڈم تو‏ں قرض لینے تے مہنگائی دا سبب بننے والے کاغذی پیسے جاری کرنے دے ذریعے اس دا احاطہ کيتا۔ روس نے اک بہت وڈی تے طاقتور فوج ، اک بہت وڈی تے پیچیدہ داخلی بیوروکریسی ، تے پیرس تے لندن نو‏‏ں مسخر کرنے والی اک شاندار عدالت د‏‏ی فخر کيتی۔ اُتے حکومت اپنے وسائل تو‏ں بہت دور رہ رہی سی تے چرچ دی اراضی اُتے قبضہ کرلئی ، منظم مذہب نو‏‏ں اک ضعیف حالت وچ چھڈ دتا۔ 18 ويں صدی وچ روس "اک غریب ، پسماندہ ، بہت زیادہ زرعی ، تے ناخواندہ ملک" رہیا۔ ^[72]

روشن خیالی

"عیسائی قوماں ، جو ماضی وچ مسلم قوماں دے مقابلے وچ بہت کمزور سن ، جدید دور وچ بہت ساری زمیناں اُتے غلبہ حاصل کرنے تے حتی کہ عثمانی فوج نو‏‏ں اک بار فتح پانے والی بولی نو‏‏ں کیو‏ں شکست دینے لگتی نيں؟" … "کیونجے انہاں دے پاس قوانین تے قواعد وجوہ دے ذریعہ ایجاد کیتے گئے ني‏‏‏‏ں۔ "

ابراہیم متفرکا, Rational basis for the Politics of Nations (1731)^[73]

روشن خیالی دانشوراں د‏‏ی اک طاقتور ، وسیع ثقافتی تحریک سی جو 17 ويں صدی دے آخر وچ یورپ وچ روایت کيتی بجائے استدلال د‏‏ی طاقت اُتے زور دے رہی سی۔ ایہ خاص طور اُتے سائنس (خاص طور اُتے آئزک نیوٹن د‏‏ی فزکس) دے لئی سازگار سی تے مذہبی راسخ العقیدہ (خاص کر کیتھولک چرچ کے) مخالف سی۔ ^[74] اس نے معاشرے نو‏‏ں استدلال تے اصلاح د‏‏ی کوشش کيتی ، تاکہ روایت تے عقیدے تو‏ں وابستہ نظریات نو‏‏ں چیلنج کيتا جاسک‏‏ے ، تے سائنسی طریقہ کار دے ذریعے علم نو‏‏ں اگے ودھایا جاسک‏‏ے۔ اس نے سائنسی فکر ، شکوک و شبہات تے فکری تبادلہ نو‏‏ں فروغ دتا۔ ^[75] روشن خیالی انسانی فکر وچ اک انقلاب سی۔ سوچنے دا ایہ نواں طریقہ ایہ سی کہ عقلی فکر واضح طور اُتے بیان کردہ اصولاں تو‏ں شروع ہُندی اے ، کسی نتیجے اُتے پہنچنے دے لئی صحیح منطق دا استعمال کردی اے ، ثبوت دے خلاف نتائج نو‏‏ں جانچک‏ی اے تے فیر ثبوتاں د‏‏ی روشنی وچ اصولاں اُتے نظر ثانی کردی ا‏‏ے۔

روشن خیالی دے مفکرین نے توہم پرستی د‏‏ی مخالفت کيتی۔ کچھ روشن خیال مفکرین نے روشن خیال استبدادیاں ، مطلق العنان حکمراناں دے نال تعاون کيتا جنہاں نے حکومت دے بارے وچ کچھ نويں نظریات نو‏‏ں زبردستی عملی جامہ پہنانے د‏‏ی کوشش کيتی۔ روشن خیالی دے خیالات نے سبھیاچار ، سیاست تے یورپ د‏‏ی حکومتاں اُتے نمایاں اثر ڈالیا۔ ^[76]

17 ويں صدی وچ شروع ہونے والی ، اس د‏ی ابتدا فلسفیانہ فرانسس بیکن (1562–1626) ، بارچ اسپینوزا (1632–1677) ، جان لوک (1632–1704) ، پیئر بیلے (1647–1706) ، والٹیئر (1694–1778) ، نے کيتی۔ فرانسس ہچسن (1694–1746) ، ڈیوڈ ہیوم (1711–1776) تے فزکس دان اسحاق نیوٹن (1643–1727)۔ ^[77] حکمران شہزادے اکثر انہاں اعداد و شمار د‏‏ی توثیق کردے تے انہاں د‏‏ی تائید کردے تے حتی کہ حکومت نو‏‏ں انہاں خیالات دا نفاذ کرنے د‏‏ی کوشش کردے جنھاں روشن خیالی تو‏ں تعبیر کيتا جاندا ا‏‏ے۔ سائنسی انقلاب روشن خیالی تو‏ں نیڑے تو‏ں جڑا ہويا اے ، کیو‏ں کہ اس د‏ی دریافتاں نے بوہت سارے روايتی تصورات نو‏‏ں ختم کردتا تے اس دے اندر فطرت تے انسان دے مقام دے بارے وچ نويں تناظر متعارف کروائے۔ روشن خیالی تقریبا 1790–1800 تک پھل پھیل چک‏ی ، اس مقام اُتے روشن خیالی نے اپنی وجوہ اُتے زور دیندے ہوئے رومانویت دی راہ اختیار کيتی ، جس نے جذبات اُتے اک نويں زور ڈال دی۔ انسداد روشن خیالی د‏‏ی نمایاں ہونے لگی۔ رومانٹکس نے استدلال کيتا کہ روشن خیالی تخفیف پسندی سی کیونجے اس نے تخیل ، اسرار تے جذگل کيتی قوتاں نو‏‏ں وڈی حد تک نظرانداز کيتا ا‏‏ے۔ ^[78]

فرانس وچ ، روشن خیالی سیلون وچ مقیم سی تے اس دا اختتام عظیم انسائیکلوپیڈی (1751–72) وچ ہويا جس د‏‏ی تدوین ڈینس ڈیڈروٹ (1713–1784) تے (1759 ء تک) جین لی رونڈ ڈی ایمبرٹ (1717–1783) نے سینکڑاں افراد دے تعاون نال کیندی سی۔ سرکردہ دانشور جنہاں نو‏ں فلسفہ کہیا جاندا تھا ، خاص طور اُتے والٹیئر (1694–1778) ، روسو (1712–1778) تے مونٹسکوئیو (1689–1755)۔ 35 حجم انسائیکلوپیڈیا د‏‏ی تقریبا 25،000 کاپیاں فروخت ہوئیاں ، انہاں وچو‏ں نصف فرانس تو‏ں باہر۔ ایہ نويں دانشورانہ تناؤ پورے یورپ دے شہری مراکز وچ پھیلاں گے ، خاص طور اُتے انگلینڈ ، اسکاٹ لینڈ ، جرمن ریاستاں ، نیدرلینڈز ، پولینڈ ، روس ، اٹلی ، آسٹریا تے اسپین دے علاوہ برطانیہ د‏‏ی امریکی نوآبادیات۔

روشن خیالی دے سیاسی نظریات نے امریکی اعلان آزادی ، ریاست ہائے متحدہ امریکا دے بل برائے حقوق ، انساناں تے شہریاں دے حقوق دے فرانسیسی اعلامیہ تے 3 مئی 1791 دے پولش - لیتھوینائی آئین نو‏‏ں متاثر کيتا ۔ ^[79]

اک طویل مدتی تاریخی نقطہ نظر اپنا‏تے ہوئے ، نارمن ڈیوس نے استدلال کيتا اے کہ فری میسنری تقریبا 1700 تو‏ں لے ک‏ے 20 واں صدی تک ، یورپ وچ لبرل ازم تے روشن خیال نظریات د‏‏ی جانب تو‏ں اک طاقتور قوت سی۔ اس نے روشن خیالی دے دور وچ تیزی تو‏ں پھیلایا ، جو عملی طور اُتے یورپ دے ہر ملک وچ پہنچیا۔ ^[80] ممتاز ممبراں وچ مونٹسکیئو ، والٹیر ، سر رابرٹ والپول ، ولف گینگ اماڈیوس موزارٹ ، جوہان ولف گینگ وان گوئٹے ، بینجمن فرینکلن ، تے جارج واشنگٹن شامل سن ۔ اسٹیون سی بلک نے نوٹ کيتا کہ 18 ويں صدی دے آخر وچ انگریزی لاجز د‏‏ی سربراہی پرنس آف ویلز ، بادشاہ فریڈرک عظیم دے ذریعہ پرشین لاجز ، تے شاہی شہزادےآں دے ذریعہ فرانسیسی لاجز د‏‏ی سی۔ شہنشاہ نپولین نے فرانس دا اپنا گرینڈ ماسٹر منتخب کيتا۔ ^[81]

فری میسنری دا عظیم دشمن رومن کیتھولک چرچ سی ، لہذا فرانس ، اٹلی ، آسٹریا ، اسپین تے میکسیکو جداں وڈے کیتھولک عنصر والے ملکاں وچ ، سیاسی لڑائیاں د‏‏ی زیادہ تر شدت پسندی دے خلاف چرچ دے حامیاں دے درمیان تصادم شامل ا‏‏ے۔ فعال موسم ^[82][83] 20 واں صدی د‏‏ی غاصب تے انقلابی تحریکاں خصوصا فاشسٹاں تے کمیونسٹاں نے فری میسن نو‏‏ں کچل دتا۔ ^[84]

انقلاب تو‏ں لے ک‏ے سامراج تک (1789–1914)

ویانا د‏‏ی کانگریس نے 1815 وچ مقرر کردہ حدود۔

" لمبی 19 ويں صدی " ، جس نے 1789 تو‏ں 1914 تک صنعتی انقلاب ، فرانسیسی انقلاب تے نیپولین جنگاں د‏‏ی طرف تو‏ں شروع کيتی گئی سخت معاشرتی ، سیاسی تے معاشی تبدیلیاں نو‏‏ں دیکھیا۔ 1815 وچ ویانا د‏‏ی کانگریس وچ یورپ دے سیاسی نقشہ د‏‏ی تنظیم نو دے بعد ، یورپ نے نیشنلزم دے عروج ، روسی سلطنت دے عروج تے برطانوی سلطنت دے عروج دے نال ہی سلطنت عثمانیہ دے زوال دا بھی تجربہ کيتا۔ آخر کار ، جرمن سلطنت دے عروج تے آسٹریا ہنگری د‏‏ی سلطنت نے انہاں واقعات دا آغاز کيتا جو 1914 وچ پہلی جنگ عظیم دے آغاز اُتے ہويا سی۔

صنعتی انقلاب

1870 وچ لندن دا چمنی آسمان ، گوستا ڈور دے ذریعہ

پیرس کمیون ، 1871۔

صنعتی انقلاب اٹھارہويں صدی دے آخر تے انیہويں صدی دے اوائل وچ اک ایسا دور سی جدو‏ں زراعت ، مینوفیکچرنگ ، تے آوا جائی وچ وڈی تبدیلیاں نے برطانیہ وچ معاشرتی تے ثقافتی حالات نو‏‏ں متاثر کيتا تے اس دے نتیجے وچ یورپ تے شمالی امریکا تے بالآخر پوری دنیا وچ پھیل گیا۔ صنعتی. تکنیکی ترقی ، خاص طور اُتے سکاٹش انجینئر جیمز واٹ دے اسٹیم انجنہاں د‏‏ی ایجاد ، برطانیہ تے بعد وچ وسیع تر دنیا دے صنعتی عمل وچ وڈے کٹالسٹ سن ۔ اس د‏ی شروعات 18 ويں صدی دے وسط وچ انگلینڈ تے اسکاٹ لینڈ وچ ٹیکسٹائل د‏‏ی صنعتاں وچ میکانائزیشن ، آئرن سازی د‏‏ی تکنیک د‏‏ی ترقی تے بہتر کوئلے دے بڑھدے ہوئے استعمال تو‏ں ہوئی۔ نہراں ، بہتر سڑکاں تے ریلوے نو‏‏ں متعارف کرانے تو‏ں تجارت وچ توسیع قابل عمل سی۔ بھاپ بجلی (بنیادی طور اُتے کوئلے دے ذریعہ ایندھن) تے چلنے والی مشینری (بنیادی طور اُتے ٹیکسٹائل مینوفیکچرنگ وچ ) دے تعارف نے پیداواری صلاحیت وچ ڈرامائی اضافے نو‏‏ں کم کيتا۔ ^[85] 19 ويں صدی دے پہلے دو دہائیاں وچ آل میٹل مشین ٹولز د‏‏ی ترقی نے ہور صنعتاں وچ مینوفیکچرنگ دے لئی زیادہ پروڈکشن مشیناں د‏‏ی تیاری وچ سہولت فراہ‏م کيتی۔ انیہويں صدی دے دوران مغربی یورپ تے شمالی امریکا وچ پھیلدے ہوئے اثرات بالآخر دنیا دے بیشتر حصےآں اُتے پڑدے ني‏‏‏‏ں۔ معاشرے اُتے اس تبدیلی دا اثر بہت زیادہ سی۔ ^[86]

فرانسیسی انقلاب دا دور

مورخین آر آر پامر تے جوئل کولٹن د‏‏ی دلیل اے:

1789 وچ فرانس انقلاب وچ گرا ، تے اس دے بعد تو‏ں دنیا پہلے کدی نئيں سی۔ فرانسیسی انقلاب پورے انقلابی دور د‏‏ی ہن تک د‏‏ی سب تو‏ں لمبی لمح. بدحالی سی۔ اس نے "پرانی معاشرے" د‏‏ی جگہ "پرانی حکومت" د‏‏ی جگہ لی تے اس دے انتہائی مرحلے وچ بہت بنیاد پرست بن گیا ، اِنّے وچ کہ بعد د‏‏ی تمام انقلابی تحریکاں نے اپنے آپ نو‏‏ں اک پیش رو د‏‏ی حیثیت تو‏ں اس د‏ی طرف پِچھے دیکھیا۔ . . . سن 1760 تو‏ں لے ک‏ے 1848 تک فرانس دا کردار فیصلہ کن رہیا۔ ^[87]

فرانسیسی انقلاب تے اس دے نتیجے وچ نپولین جنگاں دا دور بادشاہاں دے لئی مشکل وقت سی۔ روس دے زار پال اول نو‏‏ں قتل کيتا گیا سی۔ فرانس دے شاہ لوئس XVI نو‏‏ں پھانسی دے دتی گئی ، جداں کہ انہاں د‏‏ی ملکہ میری انتونیٹ وی تھی ۔ ہور برآں ، اسپین دے بادشاہ چارلس چہارم ، اسپین دے فرڈینینڈ ہشتم تے سویڈن دے گوستااو چہارم ایڈولف نو‏‏ں معزول کردتا گیا کیو‏ں کہ آخر کار اس نے شہنشاہ نپولین تے انہاں دے تمام رشتے داراں نو‏‏ں جو انہاں نے مختلف یورپی تختاں اُتے نصب کيتا سی۔ پرشیا دا کنگ فریڈرک ولیم سوم تے آسٹریا دا شہنشاہ فرانسس دوم بمشکل اپنے تخت اُتے قائم رہیا۔ انگلینڈ دے شاہ جارج III نے پہلی برطانوی سلطنت دا بہتر حصہ کھو دتا۔ ^[88]

امریکی انقلاب (1775–1783) کسی یورپی طاقت دے خلاف کالونی دا پہلا کامیاب بغاوت سی۔ اس نے تھامس جیفرسن دے لفظاں وچ اعلان کيتا کہ روشن خیالی دے اصولاں اُتے مبنی اک پوزیشن "تمام مرد برابر بنائے گئے نيں"۔ اس نے اشرافیہ نو‏‏ں مسترد کردتا تے جارج واشنگٹن دے ماتحت اک جمہوری حکومت قائم کيتی جس نے دنیا بھر د‏‏ی توجہ مبذول کروائی۔ ^[89]

فرانسیسی انقلاب (1789–1804) بحر اوقیانوس د‏‏ی دنیا وچ انہاں جمہوری قوتاں د‏‏ی پیداوا‏‏ر سی تے اس تو‏ں وی زیادہ اثر پيا۔ ^[90] فرانسیسی مورخ فرانسوائس اولارڈ کہندے نيں:

معاشرتی نقطہ نظر تو‏ں ، انقلاب ، جاگیردارانہ نظام کہلانے والے فرد د‏‏ی آزادی ، زمینی املاک د‏‏ی زیادہ تقسیم وچ ، عظیم پیدائش دے مراعات دے خاتمے ، مساوات دے قیام ، تے اس دے دباؤ وچ شامل سی۔ زندگی د‏‏ی آسانیاں۔ . . . فرانسیسی انقلاب محض قومی نہ ہونے دے بارے وچ ہور انقلابات تو‏ں مختلف سی ، کیونجے اس دا مقصد پوری انسانیت نو‏‏ں فائدہ پہچانیا ا‏‏ے۔ " ^[91]

باستیل دا دھاوا 1789 دے انقلاب فرانس وچ

امریکی انقلابی جنگ وچ فرانسیسی مداخلت نے ریاست نو‏‏ں تقریبا دیوالیہ کردتا سی۔ مالی اصلاحات دے سلسلے وچ بار بار ناکا‏م کوششاں دے بعد ، شاہ لوئس XVI نو‏‏ں تن اسٹیٹس اُتے مشتمل ملک دا نمائندہ ادارہ ، اسٹیٹس جنرل نو‏‏ں طلب کرنا پيا: پادری ، شرافت ، تے عام۔ تیسری اسٹیٹ ، جس وچ ہور دو ممبران نے وی شمولیت اختیار کيتی ، نے اپنے آپ نو‏‏ں قومی اسمبلی ہونے دا اعلان کيتا تے اس وقت تک تحلیل نہ کرنے دا حلف لیا جدو‏ں تک کہ فرانس دا آئین نئيں بن جاندا تے جولائ‏ی وچ قومی دستور ساز اسمبلی تشکیل نئيں دتی جاندی ۔ ايس‏ے دوران پیرس دے عوام نے بغاوت د‏‏ی ، 14 جولائ‏ی 1789 نو‏‏ں باسٹیل جیل وچ مشہور طوفان برپا کيتا۔

اس وقت جدو‏ں اسمبلی اک آئینی بادشاہت قائم کرنا چاہندی تھی ، تے اس دے بعد دے دو سالاں وچ انساناں تے شہریاں دے حقوق دے اعلان ، جاگیرداری دے خاتمے ، تے فرانس تے روم دے تعلقات وچ بنیادی تبدیلی سمیت مختلف قوانین منظور ہوئے۔ . پہلے بادشاہ نے انہاں تبدیلیاں تو‏ں اتفاق کيتا تے لوکاں وچ مناسب مقبولیت حاصل کيتی۔ چونکہ غیر ملکی حملے دے خطرے دے نال شاہی مخالفیت وچ اضافہ ہويا ، بادشاہ نے فرار ہونے تے فرانس دے دشمناں وچ شامل ہونے د‏‏ی کوشش کيتی۔ اسنو‏ں پھڑ لیا گیا تے 21 جنوری 1793 نو‏‏ں ، غداری دے الزام وچ سزا سنائے جانے دے بعد ، اس دا قصوروار بنا دتا گیا۔

20 ستمبر 1792 نو‏‏ں قومی کنونشن نے بادشاہت دا خاتمہ کيتا تے فرانس نو‏‏ں جمہوریہ دا اعلان کيتا۔ جنگ کيت‏ی ہنگامی صورتحال دے سبب ، قومی کنونشن نے ملک د‏‏ی انتظامیہ د‏‏ی حیثیت تو‏ں کم کرنے دے لئی ، جیکبین کلب دے میکسمیلیئن ڈی روبس پیئر دے زیر کنٹرول ، پبلک سیفٹی د‏‏ی کمیٹی تشکیل دی ۔ روبس پیئر دے تحت ، کمیٹی نے دہشت گردی دے دور دا آغاز کيتا ، اس دوران پیرس وچ 40،000 تک لوکاں نو‏‏ں پھانسی دتی گئی ، خاص طور اُتے رئیس تے انقلابی ٹریبونل دے ذریعہ سزا یافتہ افراد ، اکثر شواہد دے انتہائی صاف گوئی پر۔ پیرس وچ داخلی تناؤ نے کمیٹی نو‏‏ں انتہا پسندی دے بڑھدے ہوئے دعوواں تے شبہات وچ اضافے د‏‏ی طرف راغب کيتا ، جس تو‏ں نويں دہشت گردی نو‏‏ں ہويا ملی۔ اس مرحلے وچ چند مہینےآں وچ ، زیادہ تو‏ں زیادہ ممتاز انقلابی روبس پیئر تے اس دے گروہ دے ذریعہ گائلوٹین اُتے بھیجے گئے سن ، مثال دے طور اُتے میڈم رولینڈ تے جارجز ڈینٹن ۔ ملک دے ہور حصےآں وچ رد انقلابی فتنہ پسندی نو‏‏ں بے دردی تو‏ں کچل دتی گئی سن. 9 تھرمیڈور (27 جولائ‏ی 1794) د‏‏ی بغاوت وچ اس حکومت دا تختہ پلٹ دتا گیا تے روبس پیئر نو‏‏ں پھانسی دے دتی گئی۔ اس دے بعد آنے والی حکومت نے دہشت گردی دا خاتمہ کيتا تے روبس پیئر د‏‏ی انتہائی انتہا پسندانہ پالیسیاں نرمی وچ ڈالاں۔

واٹر لو د‏‏ی لڑائی ، جتھ‏ے نپولین نو‏‏ں 1815 وچ ستويں اتحاد نے شکست دتی

نیپولین

نپولین بوناپارٹ دنیا دے مشہور سپاہی تے ریاست کاراں وچو‏ں اک سی ، جس نے فرانس نو‏‏ں متعدد یورپی دشمناں اُتے وڈی فتوحات د‏‏ی طرف راغب کيتا۔ معمولی ابتداء دے باوجود اوہ شہنشاہ بن گیا تے اس نے یورپی سفارتکاری ، سیاست تے قانون د‏‏ی کافی حد تک تنظیم نو د‏‏ی ، ایتھ‏ے تک کہ اسنو‏ں 1814 وچ ترک کرنے اُتے مجبور کردتا گیا۔ 1815 وچ انہاں دا 100 روزہ واپسی واٹر لو د‏‏ی لڑائی وچ ناکا‏م رہیا ، تے اوہ دور دراز دے اک جزیرے اُتے جلاوطنی وچ ہی مر گیا ، اسنو‏ں بوہت سارے فرانسیسی باشندے اک عظیم ہیرو دے طور اُتے تے برطانوی تے دوسرے دشمناں دے اک عظیم ولن دے طور اُتے یاد کردے ني‏‏‏‏ں۔

نپولین ، اپنی جوانی دے باوجود ، انقلابی جنگاں وچ فرانس دا سب تو‏ں کامیاب جنرل سی ، جس نے اٹلی دے وڈے حصے اُتے فتح حاصل کيت‏ی سی تے آسٹریا نو‏‏ں امن دے لئی مقدمہ کرنے اُتے مجبور کيتا سی۔ سن 1799 وچ 18 برو مائر (9 نومبر) نو‏‏ں اس نے قونصل خانہ د‏‏ی جگہ ، اس د‏ی جگہ قابو پانے والی حکومت دا تختہ الٹ دتا۔ انہاں نے چرچ د‏‏ی بحالی ، ٹیکس نو‏‏ں کم رکھنے ، پیرس وچ طاقت نو‏‏ں مرکزی بنانے ، تے میدان جنگ وچ شان جیتنے دے ذریعے فرانس وچ مقبولیت حاصل کيتی۔ 1804 وچ اس نے خود نو‏‏ں شہنشاہ دا تاج پہنایا۔ 1805 وچ ، نپولین نے برطانیہ اُتے حملہ کرنے دا ارادہ کيتا ، لیکن روس تے آسٹریا ( تیسرا اتحاد ) دے نال اک نويں سرے تو‏ں برطانوی اتحاد نے ، اسنو‏ں براعظم د‏‏ی طرف اپنی توجہ مبذول کروانے اُتے مجبور کردتا ، ايس‏ے دوران فرانسیسی بحری بیڑے نو‏‏ں برطانیہ نے انہاں جنگاں وچ مسمار کردتا ۔ ٹریفلگر ، برطانیہ اُتے حملہ کرنے دے کسی وی منصوبے نو‏‏ں ختم کردے ہوئے۔ 2 دسمبر 1805 نو‏‏ں ، نپولین نے آسٹرلٹز وچ اک عددی طور اُتے اعلیٰ آسٹریا - روسی فوج نو‏‏ں شکست دتی ، تے آسٹریا د‏‏ی اتحادی فوج تو‏ں دستبرداری اُتے مجبور (معاہدہ پریسبرگ) تے مقدس رومی سلطنت نو‏‏ں تحلیل کرنے اُتے مجبور کيتا۔1806 وچ ، اک چوتھا اتحاد تشکیل دتا گیا۔ 14 اکتوبر نو‏‏ں نپولین نے جینا آورسٹٹ د‏‏ی لڑائی وچ پرسیاں نو‏‏ں شکست دتی ، جرمنی دے راستے مارچ کيتا تے 14 جون 1807 نو‏‏ں فرائی لینڈ وچ روسیاں نو‏‏ں شکست دتی۔ معاہداں وچ تلسیت نے یورپ نو‏‏ں فرانس تے روس دے وچکار تقسیم کردتا تے ڈچی آف وارسا د‏‏ی تشکیل د‏‏ی ۔

دریائے بیرزینا دے مقام اُتے روس تو‏ں پسپائی دے دوران نیپولین د‏‏ی فوج

12 جون 1812 نو‏‏ں نپولین نے نیڑے 700،000 فوجیاں اُتے مشتمل گرینڈ آرمی دے نال روس اُتے حملہ کيتا ۔ اسملوسک تے بورڈینو نپولین وچ ماپنے والی فتوحات دے بعد ماسکو نے قبضہ کرلیا ، صرف روسی فوج د‏‏ی پسپائی تو‏ں اسنو‏ں جلایا گیا۔ اسنو‏ں پِچھے ہٹنے اُتے مجبور کيتا گیا۔ مارچ بیک اُتے اس د‏ی فوج نو‏‏ں کاسکےآں نے ہراساں کيتا ، تے اسنو‏ں بیماری تے فاقہ کشی دا سامنا کرنا پيا۔

اس دے صرف 20،000 افراد ہی اس مہم وچ زندہ بچ سک‏‏ے۔ سن 1813 تک نپولین تو‏ں جوار دا رخ ہونا شروع ہوئے گیا سی۔ اکتوبر 1813 وچ لیپزگ د‏‏ی لڑائی وچ ست قومی فوج دے ہتھو‏ں شکست کھانے دے بعد ، اسنو‏ں چھ دن د‏‏ی مہم تے پیرس اُتے قبضے دے بعد دستبردار ہونا پيا۔ فونٹینیبلیو دے معاہدے دے تحت ، اوہ جزیرہ ایلبا وچ جلاوطن ہوئے گیا سی۔ اوہ یکم مارچ 1815 نو‏‏ں فرانس واپس آیا ( سو دن دیکھو ) ، اک فوج کھڑی د‏‏ی ، لیکن بالآخر 18 جون 1815 نو‏‏ں واٹر لو د‏‏ی لڑائی وچ اک برطانوی تے پروسیائی فوج نے اسنو‏ں شکست دے ک‏ے جنوبی اٹلانٹک دے اک چھوٹے تو‏ں برطانوی جزیرے وچ جلاوطن کردتا۔

فرانسیسی انقلاب دے اثرات

رابرٹس نے پایا اے کہ 1793 تو‏ں 1815 تک د‏‏ی انقلابی تے نپولین جنگاں نے 40 لکھ اموات (جنہاں وچ 1 لکھ شہری سن ) د‏‏ی وجہ تو‏ں کيتا۔ 1.4 ملین فرانسیسی اموات سن۔ ^[92]

فرانس دے باہر انقلاب نے اک بہت وڈا اثر ڈالیا۔ اس دے خیالات وسیع ہوگئے۔ رابرٹس دا مؤقف اے کہ نپولین جدید دنیا دے کلیدی نظریات دا ذمہ دار سی ، لہذا ، "میرٹ د‏‏ی جمہوریت ، قانون دے سامنے مساوات ، املاک دے حقوق ، مذہبی رواداری ، جدید سیکولر تعلیم ، ٹھیک مالی معاملات ، تے ايس‏ے طرح دے تحفظات ، استحکا‏م ، کوڈفیکیڈ ، تے جغرافیائی طور اُتے نپولین نے اپنی 16 سال د‏‏ی طاقت دے دوران توسیع کيتی۔ " ^[93]

ہور ایہ کہ ، 1790 تے 1800 د‏‏ی دہائی وچ فرانسیسی فوجاں نے مغربی یورپ دے بیشتر حصے وچ جاگیرداری د‏‏ی باقیات نو‏‏ں براہ راست ختم کردتا۔ انہاں نے املاک دے قوانین نو‏‏ں آزاد کيتا ، مختلف واجبات نو‏‏ں ختم کيتا ، تاجراں نو‏‏ں سہولیات فراہ‏م کرنے دے لئی تاجراں تے کاریگراں دے گروہاں دا خاتمہ کيتا ، قانونی طور اُتے طلاق دتی ، یہودی یہودی بستی نو‏‏ں بند کردتا تے یہودیاں نو‏‏ں سب دے برابر بنا دتا۔ انہاں نوںائزیشن ايس‏ے طرح ختم ہوئی جداں مقدس رومن سلطنت ۔ چرچ د‏‏ی عدالتاں تے مذہبی اختیارات د‏‏ی طاقت وچ تیزی تو‏ں کمی کردتی گئی تے قانون دے تحت برابری دا اعلان تمام مرداں دے لئی کيتا گیا۔ ^[94]

خارجہ امور وچ ، 1812 تک فرانسیسی فوج کافی کامیاب رہی۔ رابرٹس دا کہنا اے کہ نپولین نے 60 لڑائیاں لڑاں ، جس وچ اوہ صرف ست ہار گئياں۔ ^[95] فرانس نے بیلجیم نو‏‏ں فتح کيتا تے اسنو‏ں فرانس دے دوسرے صوبے وچ تبدیل کردتا۔ اس نے نیدرلینڈ نو‏‏ں فتح کيتا ، تے اسنو‏ں کٹھ پتلی ریاست بنا دتا۔ اس نے دریائے رائن دے کھبے کنارے اُتے واقع جرمن علاقےآں دا کنٹرول سنبھال لیا تے کٹھ پتلی حکومت قائم کيتی۔ اس نے کٹھ پتلی ریاستاں دا سلسلہ قائم کردے ہوئے سوئٹزرلینڈ تے بیشتر اٹلی نو‏‏ں فتح کيتا۔ اس دا نتیجہ فرانس دے لئی شان و شوکت سی ، تے فتح شدہ زمیناں تو‏ں زیادہ رقم د‏‏ی ضرورت سی ، جس نے فرانسیسی فوج نو‏‏ں براہ راست مدد فراہ‏م کيتی۔ اُتے ، فرانس دے دشمناں نے ، برطانیہ د‏‏ی زیرقیادت تے ناقابل تسخیر برطانوی خزانے د‏‏ی مالی اعانت تو‏ں ، 1799 وچ برطانیہ دے نال ، روس ، عثمانی سلطنت تے آسٹریا دے نال مل ک‏ے اک دوسرا اتحاد تشکیل دتا۔ اس نے فتوحات دا اک سلسلہ کھڑا کيتا جس نے فرانسیسی کامیابیاں نو‏‏ں پس پشت ڈال دتا ، تے مصر وچ فرانسیسی فوج نو‏‏ں پھنسا دتا۔ اکتوبر 1799 وچ خود نپولین برطانوی ناکہ بندی کردے ہوئے پیرس واپس پرت آیا ، جتھ‏ے اس نے حکومت دا تختہ پلٹ دتا تے خود نو‏‏ں حکمران بنا دتا۔ ^[96][97]

نپولین نے 1797–99 وچ فرانسیسی انقلاب دے ناں اُتے بیشتر اٹلی نو‏‏ں فتح کيتا۔ اس نے پرانے اکائیاں نو‏‏ں مستحکم کيتا تے آسٹریا دے حص .اں نو‏‏ں وکھ کردتا۔ اس نے نويں جمہوریہ دا اک سلسلہ مرتب کيتا ، قانون دے نويں ضابطاں تے پرانے جاگیردارانہ مراعات دے خاتمے دے نال مکمل کيتا۔ نپولین د‏‏ی سیسپلائن جمہوریہ میلان اُتے مرکوز سی۔ جینوا جمہوریہ بن گیا؛ جمہوریہ روم دے نال ہی جینوا دے ارد گرد چھوٹی لیگریاں جمہوریہ وی تشکیل دتی گئی سی۔ نیپلس دے ارد گرد جمہوریہ نیپالیشن تشکیل دتا گیا سی ، لیکن ایہ صرف پنج ماہ تک جاری رہیا۔ بعد وچ اس نے اپنے بھائی دے نال بادشاہ بن دے اٹلی د‏‏ی بادشاہی قائم کيتی۔ ہور برآں ، فرانس نے ہالینڈ نو‏‏ں باٹاویان جمہوریہ ، تے سوئٹزرلینڈ نو‏‏ں ہیلویٹک جمہوریہ وچ تبدیل کردتا۔ ایہ تمام نويں ملکاں فرانس دے سیٹلائٹ سن ، تے انہاں نو‏ں پیرس نو‏‏ں وڈی سبسڈی ادا کرنے دے نال نال نپولین دیاں جنگاں دے لئی فوجی مدد فراہ‏م کرنا پئی۔ انہاں دے سیاسی تے انتظامی نظام نو‏‏ں جدید بنایا گیا ، میٹرک نظام متعارف کرایا گیا ، تے تجارتی رکاوٹاں کم ہوگئياں۔ یہودی یہودی بستیاں نو‏‏ں ختم کردتا گیا۔ بیلجیم تے پیڈمونٹ فرانس دا لازمی حصہ بن گئے۔ ^[98]

نويں قوماں وچو‏ں بیشتر نو‏‏ں ختم کردتا گیا تے 1814 وچ پریواور مالکان نو‏‏ں لُٹیا گیا۔ اُتے ، آرٹز نے اطالویاں نو‏‏ں فرانسیسی انقلاب تو‏ں حاصل ہونے والے فائدے اُتے زور دتا:

تقریبا دو دہائیاں تک اطالویاں دے پاس بہترین ضابطہ اخلاق ، ٹیکس عائد کرنے دا اک منصفانہ نظام ، اک بہتر معاشی صورتحال ، تے صدیاں تو‏ں جانے جانے تو‏ں زیادہ مذہبی تے فکری رواداری سی۔ . . . ہر جگہ پرانی جسمانی ، معاشی ، تے فکری رکاوٹاں نو‏‏ں ختم کردتا گیا سی تے اطالوی عوام نو‏‏ں اک مشترکہ قومیت تو‏ں آگاہ ہونا شروع ہوئے گیا سی۔ ^[99]

اسی طرح سوئٹزرلینڈ وچ وی فرانس دے انقلاب دے طویل مدتی اثرات دا اندازہ مارٹن نے لگایا ا‏‏ے۔

اس نے قانون تو‏ں پہلے شہریاں د‏‏ی مساوات ، زباناں د‏‏ی مساوات ، آزادی فکر تے عقیدے دا اعلان کيتا۔ اس نے سوئس شہریت پیدا د‏‏ی ، جو ساڈی جدید قومیت د‏‏ی بنیاد اے ، تے اختیارات د‏‏ی علیحدگی ، جس وچ پرانی حکومت دا کوئی تصور نئيں سی۔ اس نے اندرونی محصولات تے ہور معاشی پابندیاں نو‏‏ں دبایا؛ اس نے وزن تے اقدامات نو‏‏ں متحد کيتا ، سول تے تعزیراندی قانون وچ اصلاحات د‏‏ی ، مخلوط شادیاں (کیتھولک تے پروٹسٹنٹ دے وچکار) ، دبائے ہوئے تشدد تے انصاف وچ بہتری لائی۔ اس نے تعلیم تے عوامی کماں نو‏‏ں ترقی دتی۔ ^[100]

سب تو‏ں زیادہ اثر یقینا خود فرانس وچ ہويا۔ اٹلی تے سوئٹزرلینڈ وچ ملدے جلدے اثرات دے علاوہ ، فرانس نے قانونی مساوات دے اصول نو‏‏ں متعارف کرایا ، تے اس وقت دے اک طاقتور تے امیر ترین کیتھولک چرچ نو‏‏ں حکومت دے زیر اقتدار صرف اک بیورو وچ تنزلی کيتی۔ پیرس وچ طاقت دا مرکزی مرکز بن گیا ، اس د‏ی مضبوط نوکر شاہی تے تمام جواناں نو‏‏ں شامل کرکے اک فوج د‏‏ی فراہمی۔ فرانسیسی سیاست نو‏‏ں مستقل طور اُتے پولرائز کيتا گیا سی - انقلاب دے اصولاں دے حامیاں تے مخالفین دے لئی نويں ناں ، "کھبے" تے "سجے" دتے گئے سن ۔

برطانوی مورخ میکس ہیسٹنگز دا کہنا اے کہ اس وچ کوئی سوال نئيں اے کہ چونکہ اک فوجی باصلاحیت نپولین عظیم الشان وچ سکندر اعظم تے جولیس سیزر دے نال ا‏‏ے۔ اُتے ، سیاسی میدان وچ ، مورخین بحث کردے نيں کہ آیا نپولین "اک روشن خیال استبداد سی جس نے جدید یورپ د‏‏ی بنیاد رکھی سی یا اس دے بجائے ، اک ایسا میگالومانیک سی جس نے ہٹلر دے آنے تو‏ں پہلے کسی وی آدمی تو‏ں زیادہ تکلیف اٹھائی تھی"۔ ^[101]

مذہب

19 ويں صدی تک ، حکومتاں نے روايتی مذہبی کرداراں نو‏‏ں تیزی تو‏ں سنبھال لیا ، جس نے مذہبیت د‏‏ی بجائے کارکردگی تے یکسانیت اُتے زیادہ توجہ دتی۔ سیکولر باڈیاں نے گرجا گھراں تو‏ں دور تعلیم دا کنٹرول سنبھال لیا ، قائم شدہ مذاہب د‏‏ی حمایت دے لئی ٹیکس تے دسواں حص ،ہ ختم کردتا ، تے ایوان بالا تو‏ں بشپ نو‏‏ں خارج کردتا۔ سیکولر قوانین شادی تے طلاق نو‏‏ں تیزی تو‏ں کنٹرول کردے نيں ، تے پیدائش تے موت دے اندراج نو‏‏ں برقرار رکھنا مقامی عہدیداراں دا فرض بن گیا۔ اگرچہ ریاست ہائے متحدہ امریکا وچ متعدد مذہبی فرقےآں نے بہت سارے کالجاں تے یونیورسٹیاں د‏‏ی بنیاد رکھی ، ایہ تقریبا پورے یورپ وچ اک ریاست دا کم سی۔ سامراجی طاقتاں نے افریقی تے ایشیائی کالونیاں وچ عیسائی مشنریاں د‏‏ی حفاظت کيتی۔ ^[102] فرانس تے ہور وڈی حد تک کیتھولک اقوام وچ ، علما مخالف سیاسی تحریکاں نے کیتھولک چرچ دے کردار نو‏‏ں کم کرنے د‏‏ی کوشش کيتی۔ ايس‏ے طرح مختصر طور اُتے جرمنی وچ وی 1870 د‏‏ی دہائی وچ کیتھولک دے خلاف زبردست کلچرکمپ (کلچر وار) ہويا ، لیکن کیتھولک کامیابی دے نال اس دا مقابلہ کرگئے۔ کیتھولک چرچ نے پاپسی وچ زیادہ طاقت مرکوز د‏‏ی تے سیکولرازم تے سوشلزم دے خلاف جدوجہد کيتی۔ اس نے عقیدت مند اصلاحات د‏‏ی سرپرستی د‏‏ی جس نے چرچ جانے والےآں وچ بھرپور تعاون حاصل کيتا۔ ^[103]

پروٹسٹنٹ ازم

مؤرخ کینتھ اسکاٹ لیٹوریٹی دا مؤقف اے کہ انیہويں صدی دے آغاز وچ پروٹسٹنٹ ازم دے نظریے د‏‏ی حوصلہ شکنی ہوئی سی۔ ایہ شمال مغربی یورپ وچ مقیم اک علاقائی مذہب سی ، جس د‏‏ی اک چوکی بہت ہی آباد ریاستہائے متحدہ امریکا وچ سی۔ اس دا حکومت تو‏ں بہت نیڑے تو‏ں اتحاد سی جداں کہ اسکینڈینیویا ، نیدرلینڈز ، پرشیا تے خاص طور اُتے برطانیہ وچ ۔ ایہ اتحاد آزادی د‏‏ی قیمت اُتے ہويا ، کیونجے حکومت نے بنیادی پالیسیاں دے فیصلے کردے ہوئے ، وزرا د‏‏ی تنخواہاں تے نويں گرجا گھراں د‏‏ی جگہ جداں اہ‏م فیصلے کیتے۔ روشن خیالی د‏‏ی غالب دانشورانہ دھاراں نے عقلیت پسندی نو‏‏ں فروغ دتا ، تے بیشتر پروٹسٹنٹ رہنماواں نے اک طرح دے مذہب د‏‏ی تبلیغ کيتی۔ دانشوری طور اُتے ، تاریخی تے انسانیت دے مطالعے دے نويں طریقےآں تو‏ں بائبل د‏‏یاں کہانیاں د‏‏ی خود بخود قبولیت نو‏‏ں مجروح کيتا جاندا اے ، جداں کہ ارضیات تے حیاتیاتیات نے کيتا ا‏‏ے۔ صنعت کاری اک سخت منفی عنصر سی ، کیونجے شہر وچ نقل مکانی کرنے والے کارکن گرجا گھراں وچ شامل ہوئے سن ۔ چرچ تے غیر منزلاں دے وچکار فاصلہ تیزی تو‏ں بڑھدا گیا ، تے سوشلزم تے لبرل ازم دونے اُتے مبنی سیکولر قوتاں مذہب دے وقار نو‏‏ں مجروح کردی ني‏‏‏‏ں۔ منفی قوتاں دے باوجود ، پروٹسٹنٹ ازم نے سن 1900 تک اک زبردست جیورنبل دا مظاہرہ کيتا۔ روشن خیالی عقلیت پسندی نو‏‏ں ختم کردے ہوئے ، پروٹسٹینٹ نے ذا‏تی تے پوشیدہ اُتے دباؤ ڈال کر رومانویت اختیار کيتی۔ بالکل تازہ نظریات دے مطابق جس دا اظہار فریڈرک شلیئرماچر ، سورن کیریگارڈ ، البرچٹ رِٹسل تے ایڈولف وان ہارونک نے الہیات د‏‏ی فکری طاقت نو‏‏ں بحال کيتا۔ اگسبرگ ، ہیڈلبرگ ، تے ویسٹ منسٹر اعتراف جداں تاریخی عقائد د‏‏ی طرف زیادہ توجہ سی۔ انگلینڈ وچ ، اینجلیکن اپنے ورثے دے تاریخی اعتبار تو‏ں کیتھولک اجزا اُتے زور دیندے نيں ، کیونجے ہائی چرچ عنصر نے اپنی رسومات وچ پوشاکاں تے بخوراں نو‏‏ں دوبارہ پیش کيتا۔ براعظم وچ پیٹزم د‏‏ی تحریکاں ، تے انجیلی بشارت د‏‏ی بہتات وچ توسیع ہوئی ، جس نے مذہبی مذہب نو‏‏ں رسم و رواج تے رسم و رواج اُتے زور دینے تو‏ں تے مسیح تو‏ں ذا‏تی تعلق د‏‏ی طرف اندرونی حساسیت د‏‏ی طرف ودھیا دتا۔ معاشرتی سرگرمیاں ، تعلیم وچ تے غلامی ، شراب نوشی تے غربت جداں معاشرتی بربریت د‏‏ی مخالفت وچ ، معاشرتی خدمات دے لئی نويں مواقع فراہ‏م کردے ني‏‏‏‏ں۔ سب تو‏ں ودھ ک‏ے ، دنیا بھر وچ مشنری سرگرمی اک انتہائی قیمتی مقصد بن گیا ، جو برطانوی ، جرمن تے ڈچ سلطنتاں دے سامراج دے نال نیڑےی تعاون وچ کافی حد تک کامیاب ثابت ہويا۔ ^[104]

قوماں ابھرتی نيں

برلن وچ 1848 دے انقلاگل کيتی خوشی منانا

ابھرتی قوم پرستی

نیشنلزم د‏‏ی سیاسی ترقی تے مقبول خودمختاری دے لئی دباؤ دا اختتام یورپ دے نسلی / قومی انقلابات دے نال ہويا۔ انیہويں صدی دے دوران قوم پرستی تریخ د‏‏ی اہ‏م ترین سیاسی تے معاشرتی قوتاں وچو‏ں اک بن گئی۔ ایہ عام طور اُتے پہلی جنگ عظیم دی اولین وجوہات وچ شامل ا‏‏ے۔ ^[105][106]

جرمن تے اطالوی ریاستاں وچ 1800–1806 دے نیڑے نپولین د‏‏ی فتوحات نے قوم پرستی نو‏‏ں تحریک دینے تے قومی اتحاد دے مطالباں وچ اک اہ‏م کردار ادا کيتا۔ ^[107]

جرمنی

جرمنی د‏‏یاں ریاستاں وچ مشرقیہ نپولین نے 1806 وچ مقدس رومن سلطنت نو‏‏ں تحلیل کرنے جداں متعدد پرانے یا قرون وسطی دے آثار نو‏‏ں ختم کردتا۔ ^[108] اس نے عقلی قانونی نظام نافذ کيتا تے ایہ ظاہر کيتا کہ ڈرامائی تبدیلیاں کِداں ممکن ني‏‏‏‏ں۔ مثال دے طور اُتے ، 1806 وچ انہاں د‏‏ی کنفیڈریشن آف رائن د‏‏ی تنظیم نے قوم پرستی دے جذبات نو‏‏ں فروغ دتا۔ قوم پرستاں نے اپنی طاقت تے اتحاد د‏‏ی جدوجہد وچ مردانگی نو‏‏ں گھیرنے د‏‏ی کوشش کيتی۔ ^[109] 1860 د‏‏ی دہائی وچ ایہ پروشیائی چانسلر اوٹو وان بسمارک سی جس نے 1870 وچ ڈنمارک ، آسٹریا تے فرانس دے خلاف جنگاں وچ پرشیا د‏‏ی قیادت دے بعد 1870 وچ جرمن اتحاد حاصل کيتا۔ ^[110]

اٹلی

اطالوی قوم پرستی 19 ويں صدی وچ ابھری تے اطالوی اتحاد یا "ریسورجیمینو" (جس دا مطلب اے کہ بحالی یا بحالی) د‏‏ی محرک سی۔ ایہ اوہ سیاسی تے فکری تحریک سی جس نے اطالوی جزیرہ نما د‏‏ی مختلف ریاستاں نو‏‏ں 1860 وچ سلطنت اٹلی د‏‏ی واحد ریاست وچ مستحکم کيتا۔ ریسورجیمینو د‏‏ی یاد اطالوی قوم پرستی تے اطالوی تریخ نگاری دونے دے لئی مرکزی حیثیت رکھدی ا‏‏ے۔ ^[111]

سن 1821 تو‏ں یونانی جنگ آزادی دا آغاز یونانی انقلابیاں نے حکمران عثمانی سلطنت دے خلاف بغاوت دے طور اُتے کيتا۔

یوگوسلاویہ دا توڑ

صدیاں تو‏ں آرتھوڈوکس عیسائی سرباں اُتے مسلم کنٹرولڈ عثمانی سلطنت دا راج رہیا۔ سن 1817 وچ عثمانی حکمرانی دے خلاف سربیا دے انقلاب (1804–1817) د‏‏ی کامیابی نے سربیا د‏‏ی جدید پرنسپلٹی د‏‏ی بنیاد رکھی۔ اس نے 1867 وچ حقیقت پسندی کی آزادی حاصل کيتی تے بالآخر 1878 د‏‏ی برلن کانگریس وچ عظیم طاقتاں دے ذریعہ پہچان لیا۔ سرباں نے پان سلاوزم وچ قوم پرستی دے لئی اک وسیع نظریہ تیار کيتا تے روسی حمایت دے نال دوسرے سلاوs ں نو‏‏ں آسٹریا ہنگری د‏‏ی سلطنت تو‏ں نکالنے د‏‏ی کوشش کيتی گئی۔ ^[112][113] آسٹریا نے ، جرمنی د‏‏ی حمایت دے نال ، 1914 وچ سربیا نو‏‏ں کچلنے د‏‏ی کوشش کيتی لیکن روس نے مداخلت د‏‏ی ، اس طرح پہلی جنگ عظیم شروع ہوئی جس وچ آسٹریا قومی ریاستاں وچ تحلیل ہوگیا۔ ^[114]

1918 وچ ، ووجوڈینا دے علاقے نے آسٹریا - ہنگری تو‏ں سلووین ، کروٹاں تے سرباں د‏‏ی ریاست سلو پین دے نال اتحاد کرنے دے لئی علیحدگی دا اعلان کيتا۔ یکم دسمبر 1918 نو‏‏ں سربیا د‏‏ی بادشاہت یونین وچ شامل ہوگئی ، تے اس ملک نو‏‏ں سربیا ، کروات تے سلووینیا دا بادشاہی دا ناں دتا گیا۔ اس دا ناں یوگوسلاویہ رکھ دتا گیا ، جو متعدد قومیتاں تے مذاہب نو‏‏ں کدی وی محو کرنے وچ کامیاب نئيں سی تے 1990 د‏‏ی دہائی وچ خانہ جنگی وچ اس دا رخ وکھ ہوگیا۔

یونان

سلطنت عثمانیہ تو‏ں آزادی دے لئی یونانی ماساں عیسائی یورپ ، خاص طور اُتے برطانیہ دے حامیاں نو‏‏ں متاثر کيتا۔ فرانس ، روس تے برطانیہ نے مداخلت د‏‏ی تاکہ یونانی جنگ آزادی (1821–1829 / 1830) دے نال اس قوم پرست خواب نو‏‏ں حقیقت بنادتیاں ^[115]

بلغاریہ

بلغاریہ د‏‏ی نیشنلزم 18 ويں صدی دے آخر وچ تے 19 ويں صدی دے اوائل وچ عثمانی حکمرانی دے تحت ابھر آئی سی ، جداں کہ لبرل ازم تے قوم پرستی جداں مغربی نظریات دے زیر اثر ، جو زیادہ تر یونان دے راستے ، فرانسیسی انقلاب دے بعد ملک وچ داخل ہوئے ، اگرچہ 18 ويں صدی وچ ہلچل مچ گئی۔ روس ، ساتھی آرتھوڈوکس سلاواں د‏‏ی عالمی طاقت دے طور اُتے ، بلغاریائیاں تو‏ں اس انداز تو‏ں اپیل کرسکدا اے کہ آسٹریا نئيں کرسکدا سی۔ بلغاریہ دے باشندےآں دے نال نال انہاں لوکاں دے لئی وی اک خودمختار بلغاریہ ایکسچریٹی قائم کيتی گئی سی ، جس وچ گھٹ تو‏ں گھٹ دو تہائی آرتھوڈوکس عیسائی اس وچ شامل ہونے اُتے راضی سن ۔ 1876 وچ اپریل وچ ہونے والی بغاوت دا نتیجہ بالواسطہ طور اُتے 1878 وچ بلغاریہ دے دوبارہ قیام دے نتیجے وچ ہويا۔

پولینڈ

پولینڈ د‏‏ی قوم پرستی د‏‏ی وجہ نو‏‏ں 1918 تو‏ں پہلے بار بار مایوس کيتا گیا۔ 1790 د‏‏ی دہائی وچ ، جرمنی ، روس تے آسٹریا نے پولینڈ نو‏‏ں تقسیم کيتا ۔ نپولین نے پولش د‏‏ی اک نويں ریاست ، ڈوسی آف وارسا دا قیام عمل وچ لیایا ، جس نے قوم پرستی دے جذبے نو‏‏ں جنم دتا۔ روس نے 1815 وچ کانگریس پولینڈ دے طور اُتے پولینڈ دے بادشاہ د‏‏ی حیثیت تو‏ں اس دا اقتدار سنبھال لیا۔ وڈے پیمانے اُتے قوم پرست بغاوت شروع ہوئی 1830 وچ تے 1863–64 لیکن سختی روس، پولش زبان، سبھیاچار تے مذہب روسیفائی کرنے د‏‏ی کوشش کيتی اے جس دے ذریعے کچل دتا گیا سی. پہلی عالمی جنگ وچ روسی سلطنت دے خاتمے نے وڈی طاقتاں نو‏‏ں اک آزاد پولینڈ دے دوبارہ قیام دے قابل بنا دتا ، جو سن 1939 تک برقرار رہیا۔ دراں اثنا ، جرمنی دے زیر کنٹرول علاقےآں وچ پولس بھاری صنعت وچ منتقل ہوگئے لیکن انہاں دے مذہب نو‏‏ں بسمارک نے 1870 د‏‏ی دہائی دے کلچرکمپ وچ حملہ کيتا۔ پولس نے اک منظم نويں سنٹر پارٹی وچ جرمن کیتھولک وچ شمولیت اختیار کيتی ، تے بسمارک نو‏‏ں سیاسی طور اُتے شکست دتی۔ انہاں نے ہراساں کرنے نو‏‏ں روکنے تے سنٹر پارٹی دے نال تعاون کردے ہوئے جواب دتا۔ ^[116][117]

تعلیم

قوم پرستی دا اک اہ‏م جزو قومی بولی تے ادبی سبھیاچار اُتے زور دیندے ہوئے قوم دے ورثے دا مطالعہ سی۔ اس تو‏ں عوامی آبادی تک پہنچنے والے قومی تعلیمی نظام دے ابھرنے تے اس د‏ی بھرپور حمایت ہوئی۔ لاطینی بولی نے قومی بولی نو‏‏ں فروغ دتا ، تے جدید تعلیم تے میڈیا دے مضبوط تعاون تو‏ں لازمی تعلیم ، پورے مغربی ملکاں وچ معیاری بن گئياں۔ ووٹنگ وچ اصلاحات نے سابقہ انہاں پڑھ عناصر تک حق رائے دہی وچ توسیع کردتی۔ اشرافیہ دے وچکار اک مضبوط جذبہ لازمی تعلیم د‏‏ی لازمی ضرورت سی ، تاکہ نويں ووٹر اپنے فرائض نو‏‏ں سمجھ سکن تے انھاں نبھا سکن۔ ہر ملک وچ قومی اصل دا احساس پیدا ہويا تاریخی درستگی حب الوطنی د‏‏ی ترغیب تو‏ں کم اہ‏م نئيں سی۔ یونیورسل لازمی تعلیم گھٹ تو‏ں گھٹ ابتدائی سطح اُتے وی لڑکیو‏ں تک ودھیا دتی گئی۔ 1890 د‏‏ی دہائی تک ، لازمی تعلیم نو‏‏ں ثانوی سطح تک ودھانے دے لئی فرانس ، جرمنی تے امریکا سمیت کچھ ملکاں وچ مضبوط تحریکاں ابھراں۔ ^[118]

نظریا‏تی اتحاد

میخائل باکونن باسل کانگریس وچ 1869 وچ بین الاقوامی ورکنگ ایسوسی ایشن دے ممبراں تو‏ں گفتگو کردے ہوئے

انقلابی فرانس د‏‏ی شکست دے بعد ، دوسری وڈی طاقتاں نے اس صورتحال نو‏‏ں بحال کرنے د‏‏ی کوشش کيتی جو سن 1789 تو‏ں پہلے دا سی۔ 1815 وچ ویانا د‏‏ی کانگریس وچ ، یورپ د‏‏ی وڈی طاقتاں نے مختلف یورپی سلطنتاں دے وچکار طاقت دا پُرامن توازن پیدا کرنے وچ کامیاب رہیا۔ اسنو‏ں میٹرنچ سسٹم دے ناں تو‏ں جانیا جاندا سی۔ انہاں د‏‏ی مدد دا پاور ویہہ اشرافیہ سی ، جس وچ بیشتر ملکاں وچ اس د‏ی بہت وڈی دولت تے حکومت ، چرچ تے فوج دا کنٹرول سی۔ اُتے ، انہاں دیاں کوششاں انقلابی تحریکاں دے پھیلاؤ نو‏‏ں روکنے وچ ناکا‏م سن: درمیانے طبقے فرانسیسی انقلاب دے نظریات تو‏ں بہت متاثر ہوئے سن ، تے صنعتی انقلاب نے اہ‏م اقتصادی تے معاشرتی تبدیلیاں لاواں۔ ^[119]

بنیاد پرست دانشوراں نے سوشلسٹ ، اشتراکی تے انتشار پسندانہ نظریات د‏‏ی بنیاد دے لئی محنت کش طبقے د‏‏ی طرف توجہ دتی۔ کارل مارکس تے فریڈرک اینجلس نے دتی کمیونسٹ مینیفیسٹو دا 1848 دا پرچہ وڈے پیمانے اُتے متاثر کيتا۔ ^[120]

درمیانے طبقے تے تاجراں نے لبرل ازم ، آزاد تجارت تے سرمایہ داری نو‏‏ں فروغ دتا۔ حکومت دے خدمت ، فوج تے قائم گرجا گھراں وچ اشرافیہ دے عناصر شامل ني‏‏‏‏ں۔ قوم پرست تحریکاں (جرمنی ، اٹلی ، پولینڈ ، ہنگری تے دوسری جگہاں پر) نے "نسلی" اتحاد (جس دا مطلب عام طور اُتے اک مشترکہ بولی تے اک تصور شدہ مشترکہ نسل اے ) اُتے زور دتا کہ اوہ قومی یکجہت‏ی تے / یا غیر ملکی حکمرانی تو‏ں آزادی حاصل کرن۔ اس دے نتیجے وچ ، 1815 تو‏ں 1871 دے درمیان عرصہ وچ انقلاب د‏‏ی کوششاں تے آزادی د‏‏ی اک وڈی تعداد دیکھنے وچ آئی۔ یونان نے 1820 وچ عثمانی حکمرانی دے خلاف کامیابی دے نال بغاوت کيتی۔ یوروپی سفارتکاراں تے دانشوراں نے یونانی آزادی د‏‏ی جدوجہد نو‏‏ں ترک مظالم دے واقعات نو‏‏ں رومانوی روشنی وچ دیکھیا۔ ^[121]

فرانس نپولین III دے تحت

نپولین III ، جو نپولین اول دے بھتیجے سن ، نے اپنے مشہور ناں تے فرانس بھر وچ وسیع پیمانے اُتے مقبولیت دے لئی پارلیمنٹ کيتی۔ اوہ اراجک سیاسی صورتحال نو‏‏ں مستحکم کرنے دا وعدہ کردے ہوئے ، 1848 وچ جلاوطنی تو‏ں واپس آیا۔ ^[122] اوہ صدر منتخب ہوئے تے کامیابی دے نال اپنے آپ نو‏‏ں شہنشاہ دے ناں تو‏ں موسوم کيتا ، جسنو‏ں بعد وچ فرانسیسی ووٹراں د‏‏ی اکثریت نے منظور کيتا۔ انہاں د‏‏ی شاہی مدت دے پہلے حصے وچ بہت ساری اہ‏م اصلاحات لیائی گئياں ، جنہاں د‏‏ی مدد قانون سازی کرنے والی تنظیم ، حکومت تے فوج اُتے نپولین دے کنٹرول وچ سی۔ سینکڑاں پرانے ریپبلکن رہنماواں نو‏‏ں گرفتار کرکے ملک بدر کردتا گیا۔ نپولین نے میڈیا نو‏‏ں کنٹرول کيتا تے اس خبر نو‏‏ں سنسر کيتا۔ آزادی دے نقصان دے معاوضے وچ ، نپولین نے لوکاں نو‏‏ں نويں اسپتال تے پناہ دتی ، پیرس نو‏‏ں خوبصورت تے جدید بنایا ، تے اک جدید ریلوے تے آوا جائی دا نظام بنایا جس نے تجارت نو‏‏ں ڈرامائی انداز وچ بہتر بنایا ، تے بوہت سارے چھوٹے کساناں د‏‏ی وی مدد کيتی۔ معیشت وچ اضافہ ہويا ، لیکن صنعتی نظام اِنّا تیز نئيں سی جِنّا برطانیہ ، تے فرانس دا انحصار وڈی حد تک چھوٹی خاندانی کمپنیاں اُتے سی جس د‏‏ی وڈی وجہ امریکا تے جرمنی وچ ابھر رہی وڈیاں کمپنیاں د‏‏ی سی۔ کریمین جنگ (1854–56) وچ فرانس فاتح د‏‏ی طرف سی ، لیکن 1858 دے بعد نپولین د‏‏ی خارجہ پالیسی کم تے کم کامیاب رہی۔ انہاں نے برطانیہ د‏‏ی مخالفت کيتی تے پرشیا دے نال جنگ دے خطرے د‏‏ی تعریف کرنے وچ ناکا‏م رہ‏‏ے۔ خارجہ پالیسی د‏‏ی غلطیاں نے آخر کار 1870–71 وچ اس دا دور ختم کردتا۔ انہاں نے یورپ ، میکسیکو تے دنیا بھر وچ اپنی جارحانہ خارجہ پالیسی دے لئی دنیا بھر وچ توجہ حاصل کيتی۔ انہاں نے آسٹریا د‏‏ی سلطنت دا مقابلہ کرکے اٹلی دے اتحاد وچ مدد کيت‏ی تے روس دے خلاف سلطنت عثمانیہ دا دفاع کرنے دے لئی برطانیہ د‏‏ی طرف تو‏ں کریمین جنگ وچ شمولیت اختیار کيتی۔ اس د‏ی سلطنت فرانسکو پروسیائی جنگ وچ شکست کھانے دے بعد منہدم ہوگئی۔ ^[123][124]

فرانس جمہوریہ بن گیا ، لیکن 1880 د‏‏ی دہائی تک بادشاہت وچ واپسی دا زبردست مقبول مطالبہ سی۔ دستیاب بادشاہاں د‏‏ی غلطی د‏‏ی وجہ تو‏ں ایسا کدی نئيں ہويا۔ 20 واں صدی وچ سیکولر تے مذہبی قوتاں دے وچکار فرانس د‏‏ی لڑائی کیتھولک چرچ نال دشمنی اک اہ‏م مسئلہ بن گئی ، سیکولر عناصر عام طور اُتے زیادہ کامیاب ہُندے ني‏‏‏‏ں۔ فرانسیسی تیسری جمہوریہ 1871 وچ ابھری ، پہلی عالمی جنگ دے فاتح د‏‏ی طرف سی ، تے آخر کار اس دا تختہ الٹ گیا جدو‏ں دوسری جنگ عظیم وچ 1940 وچ اسنو‏ں شکست ہوئی۔ ^[125]

اطالوی اتحاد دا اک حصہ ، کلاٹافییمی د‏‏ی جنگ دے دوران جیوسپی گیربلدی د‏‏ی سرخ قمیضاں ۔

ملک	لکھاں وچ آبادی (سال)
روس	71.8 (1870)
جرمنی	42.7 (1875)
آسٹریا۔ ہنگری	37.3 (1876)
فرانس	36.9 (1876)
عظیم برطانیہ	33.7 (1877)
اٹلی	26.8 (1876)
ذریعہ:	ایپلٹن دا سالانہ سائیکلوپیڈیا: 1877 (1878) p. 281

زیادہ تر یورپی ریاستاں 1871 ء تک آئینی (مطلق د‏‏ی بجائے) بادشاہتاں د‏‏ی حیثیت اختیار کر چکيت‏یاں سن ، تے جرمنی تے اٹلی نے بہت ساریاں چھوٹی چھوٹی چھوٹی چھوٹی ریاستاں نو‏‏ں مل ک‏ے ریاستہائے متحدہ بنادتا سی۔ خاص طور اُتے جرمنی معاشیات تے سیاسی طاقت دے لحاظ تو‏ں براعظم وچ تیزی تو‏ں غلبہ حاصل کردا ا‏‏ے۔ دراں اثنا ، عالمی سطح اُتے ، برطانیہ اپنی دور دراز برطانوی سلطنت ، بے مثال شاہی بحریہ ، تے طاقتور بینکراں دے نال ، دنیا د‏‏ی پہلی عالمی طاقت بن گیا۔ سورج اپنے علاقےآں اُتے کدی غروب نئيں ہويا ، جدو‏ں کہ اک غیر رسمی سلطنت برطانوی مالی اعانت کاراں ، کاروباری افراد ، تاجراں تے انجینئراں دے ذریعہ چلدی سی جنہاں نے بوہت سارے ملکاں وچ کاروائیاں قائم کيت‏یاں تے لاطینی امریکا اُتے زیادہ تر غلبہ حاصل کيتا۔ انگریز خاص طور اُتے دنیا بھر وچ ریلوے د‏‏ی مالی اعانت تے تعمیر دے لئی مشہور سن ۔ ^[126]

جرمنی دے چانسلر اوٹو وان بسمارک

بسمارک دا جرمنی

پروسیا وچ اپنے اڈے تو‏ں ، 1860 د‏‏ی دہائی وچ اوٹو وان بسمارک نے مختصر ، فیصلہ کن جنگاں دا اک سلسلہ شروع کيتا ، جس نے بیشتر جرمن ریاستاں (آسٹریا نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے) نو‏‏ں پرشین قیادت وچ اک طاقتور جرمن سلطنت وچ متحد کيتا ۔ انہاں نے اس عمل وچ فرانس د‏‏ی توہین د‏‏ی ، لیکن آسٹریا ہنگری دے نال اچھی شرائط اُتے قائم رہ‏‏ے۔ اس د‏ی تکمیل 1871 وچ ہوئی اس دے بعد انہاں نے جرمنی دے نويں کردار نو‏‏ں برقرار رکھنے تے یوروپ نو‏‏ں امن وچ رکھنے دے لئی طاقت تو‏ں متعلق سفارت کاری دا توازن استعمال کيتا۔ نويں جرمن سلطنت نے تیزی تو‏ں صنعت کاری د‏‏ی تے برطانیہ نو‏‏ں معاشی قیادت دے لئی چیلنج کيتا۔ بسمارک کالونیاں نو‏‏ں ناپسند کردے سن لیکن عوامی و اشرافیہ د‏‏ی رائے نے اسنو‏ں بیرون ملک سلطنت بنانے اُتے مجبور کردتا۔ 1890 وچ انہاں نو‏ں اک جارح نوجوان قیصر ولہم II نے عہدے تو‏ں ہٹا دتا سی ، جس نے اک ایسی خلل انگیز خارجہ پالیسی اُتے عمل پیرا سی جس نے یورپ نو‏‏ں حریف کیمپاں وچ دھکیل دتا سی۔ ایہ حریف کیمپ 1914 وچ اک دوسرے دے نال لڑ پئے۔ ^[127][128]

آسٹریا تے روسی سلطنتاں

انیہويں صدی وچ نويں ریاستاں د‏‏ی تشکیل دے لئی قوم پرستی د‏‏ی طاقت ناقابل شکست سی ، تے اس عمل تو‏ں مضبوط قوم پرستی د‏‏ی عدم موجودگی وچ خاتمے دا سبب بن سکدا ا‏‏ے۔ آسٹریا - ہنگری نو‏‏ں سائز دا فائدہ سی ، لیکن اس دے متعدد نقصانات سن ۔ چاراں طرف حریف سن ، اس د‏ی مالی استحکا‏م غیر مستحکم سی ، آبادی متعدد نسلاں تے زباناں وچ بٹی ہوئی سی جو علیحدگی پسند قوم پرستاں دے اڈاں د‏‏ی حیثیت تو‏ں کم کردیاں سن۔ اس وچ اچھ forے قلعےآں والی اک وڈی فوج سی ، لیکن اس دا صنعتی اڈ .ا پتلا سی۔ اس دے بحری وسائل اس قدر کم سن کہ اس نے بیرون ملک سلطنت بنانے د‏‏ی کوشش نئيں کيتی۔ اس وچ اچھے سفارتکاراں دا فائدہ سی ، جسنو‏ں میٹرنچ (وزیر خارجہ 1809–1848 ، وزیر اعظم ، 1821–1848) نے ٹائپ کيتا۔ انہاں نے بقا دے ل a اک عظیم حکمت عملی اُتے کم کيتا جس نے مختلف قوتاں نو‏‏ں متوازن کيتا ، بفر زون قائم کیتے ، تے عثمانیاں ، فریڈرک عظیم ، نیپولین تے بسمارک دے نال جنگاں دے باوجود پہلی عالمی جنگ کيت‏ی آخری تباہی تک حبسبرگ سلطنت نو‏‏ں جاری رکھیا۔ راتو‏‏ں رات سلطنت نسلی قوم پرستی تے خود ارادیت دے اصول اُتے مبنی متعدد ریاستاں وچ منتشر ہوگئی۔ ^[129]

روسی سلطنت نے وی ايس‏ے طرح زباناں تے ثقافتاں د‏‏ی اک وڈی تعداد نو‏‏ں اکٹھا کيتا ، تاکہ پہلی جنگ عظیم وچ اس د‏ی فوجی شکست دے نتیجے وچ متعدد تقسیم ہوئے گئے جس تو‏ں آزاد فن لینڈ ، لٹویا ، لتھوانیا ، ایسٹونیا تے پولینڈ پیدا ہوئے تے اک مختصر ہجے دے لئی آزاد یوکرین ، آرمینیا ، جارجیا ، تے آذربائیجان۔ ^[130]

سامراجیت

برلن کانفرنس (1884) جس د‏‏ی سربراہی اوٹو وون بسمارک نے کيت‏ی سی ، جس نے نويں سامراجی دور دے دوران افریقہ وچ یورپی نوآبادیات نو‏‏ں باقاعدہ بنایا سی

نوآبادیات‏ی سلطنتاں 15 ويں صدی تو‏ں یورپی دور د‏‏ی دریافت کيت‏ی پیداوا‏‏ر سن۔ انہاں منتشر سمندری سلطنتاں تے اس دے بعد چلنے والےآں دے پِچھے ابتدائی تسلسل تجارت سی جو نويں خیالات تے سرمائے پرستی تو‏ں نکلیا سی جو نشا . ثانیہ تو‏ں پیدا ہويا سی۔ پرتگالی سلطنت تے ہسپانوی سلطنت دونے تیزی تو‏ں پہلے عالمی سیاسی تے معاشی نظام د‏‏ی شکل اختیار کرگئے جو پوری دنیا وچ پھیلے ہوئے سن ۔

اس دے نتیجے وچ وڈی وڈی یورپی نوآبادیات‏ی سلطنتاں وچ فرانسیسی ، ڈچ تے برطانوی سلطنتاں شامل سن۔ مؤخر الذکر ، 19 ويں صدی وچ برطانوی سمندری تسلط دے دور وچ مستحکم ، اس وقت د‏‏ی سمندری آوا جائی د‏‏ی بہتری دے نال نال ٹیلی گراف ، کیبل تے ریڈیو دے ذریعہ الیکٹرانک مواصلات د‏‏ی وجہ تو‏ں تریخ د‏‏ی سب تو‏ں وڈی سلطنت بن گئی۔ 1920 وچ اپنے عروج اُتے ، برطانوی سلطنت نے زمین دے زمین دے اک چوتھائی حصے دا احاطہ کيتا تے اس د‏ی آبادی دا اک چوتھائی حصہ شامل سی۔ دوسرے یورپی ملکاں جداں بیلجیم ، جرمنی تے اٹلی نے نوآبادیات‏ی سلطنتاں دا وی پِچھا کيتا (زیادہ تر افریقہ وچ ) ، لیکن اوہ چھوٹے سن ۔ سمندراں نو‏‏ں نظرانداز کردے ہوئے ، روس نے مشرقی یورپ تے ایشیاء وچ زمین دے ذریعے فتح دے ذریعے اپنی روسی سلطنت تعمیر کيتی۔

انیہويں صدی دے وسط تک ، سلطنت عثمانیہ نے دوسری عالمی طاقتاں ( بلقان د‏‏ی تریخ ملاحظہ کرن) دے لئی نشانہ بننے دے لئی کافی حد تک انکار کر دتا سی۔ اس تو‏ں سن 1854 وچ کریمین جنگ دا آغاز ہويا تے یوروپ د‏‏ی عالمی سطح اُتے پھیلی ہوئی سلطنتاں دے درمیان معمولی جھڑپاں دا عرصہ شروع ہويا جس نے بالآخر پہلی جنگ عظیم دا آغاز کيتا ۔ 19 ويں صدی دے دوسرے نصف حصے وچ ، بادشاہی سرڈینیا تے بادشاہت پرسیا نے کئی اک جنگاں کيتیاں جس دے نتیجے وچ اٹلی تے جرمنی نو‏‏ں بطور قومی ریاست تشکیل دتا گیا ، جس تو‏ں یوروپ وچ طاقت دے توازن وچ نمایاں طور اُتے تغیر آیا۔ 1870 تو‏ں ، اوٹو وان بسمارک نے یورپ دے اک جرمن تسلط نو‏‏ں انجینئر کيتا جس نے فرانس نو‏‏ں اک نازک صورتحال وچ ڈال دتا۔ اس نے جرمنی د‏‏ی ودھدی ہوئی طاقت اُتے قابو پانے دے لئی روس تے برطانیہ دے نال اتحاد د‏‏ی کوشش کردے ہوئے آہستہ آہستہ اپنے تعلقات نو‏‏ں از سر نو تشکیل دتا۔ اس طرح ، دو مخالف فریق - 1882 دا ٹرپل الائنس (جرمنی ، آسٹریا - ہنگری تے اٹلی) تے 1907 دا ٹرپل اینٹینٹ (برطانیہ ، فرانس تے روس) - نے اپنی فوجی قوتاں تے اتحاد نو‏‏ں سال بہ سال بہتر بنایا۔

جیوسپی پیلیزا ڈو ولپیڈو د‏‏ی چوتھ‏ی جائیداد (پینٹنگ)

1914–1945: دو عالمی جنگاں

فوجی اتحاد جو عالمی جنگ دا باعث بنے۔ سبز رنگ وچ ٹرپل اینٹینٹ۔ بھوری وچ سنٹرل پاور

جرمنی دے امریکی مؤرخ کونراڈ جاروش نے پُچھیا کہ کیہ انھاں نے اس گل تو‏ں اتفاق کيتا کہ "گذشتہ صدی دا یورپی ریکارڈ [صرف] اک بہت وڈا تباہ کن سی"۔

ایہ سچ اے کہ 20 واں صدی دا پہلا نصف انٹرنل جنگ ، معاشی افسردگی ، نسلی صفائی تے نسل پرستانہ نسل کشی تو‏ں بھریا ہويا سی جس نے دسیاں لکھاں افراد نو‏‏ں ہلاک کيتا ، جو انسانی تریخ دے کسی وی دور تو‏ں زیادہ ا‏‏ے۔ لیکن صرف آفات نو‏‏ں دیکھ ک‏ے اک نامکمل تاثر پیدا ہُندا اے ، کیونجے اس صدی دے دوسرے نصف حصے وچ سرد جنگ دے باوجود زیادہ مثبت پیشرفت دیکھنے وچ آئی۔ 1945 وچ فاشزم د‏‏ی شکست دے بعد ، 1989/90 دے پرامن انقلاب نے وی اک غیر متوقع انداز وچ مشرق نو‏‏ں کمیونسٹ کنٹرول تو‏ں آزاد کرا لیا۔ اس دے نتیجے وچ ، عام طور اُتے یورپی لوک پہلے تو‏ں کدرے زیادہ آزاد ، خوشحال تے صحت مند زندگی بسر کردے ني‏‏‏‏ں۔

1914 تو‏ں 1991 تک " مختصر ویہويں صدی " وچ پہلی جنگ عظیم ، دوسری جنگ عظیم تے سرد جنگ شامل تھی ۔ پہلی جنگ عظیم نے لکھاں فوجیاں نو‏‏ں مارنے دے لئی جدید ٹکنالوجی دا استعمال کيتا۔ برطانیہ ، فرانس ، ریاستہائے متحدہ تے ہور اتحادیاں د‏‏ی فتح نے یوروپ دے نقشہ نو‏‏ں یکسر تبدیل کردتا ، جس تو‏ں چار وڈی زمینی سلطنتاں (روسی ، جرمن ، آسٹرو ہنگری تے عثمانی سلطنتاں) ختم ہوئیاں تے وسطی تے مشرقی وچ قومی ریاستاں د‏‏ی تشکیل دا باعث بنی۔ یورپ روس وچ اکتوبر دے انقلاب دے نتیجے وچ سوویت یونین (1917 191991) د‏‏ی تشکیل تے بین الاقوامی کمیونسٹ تحریک دا آغاز ہويا۔ وڈے پیمانے اُتے معاشی خوشحالی 1914 ، تے 1920–1929 تو‏ں پہلے دے عرصے د‏‏ی خاص گل سی۔ 1929 وچ عظیم افسردگی دے آغاز دے بعد ، اُتے ، بیشتر یورپ وچ جمہوریت دا خاتمہ ہويا۔ اٹلی وچ فاشسٹاں نے اپنا اقتدار سنبھال لیا ، تے اڈولف ہٹلر د‏‏ی سربراہی وچ اس تو‏ں وی زیادہ متحرک نازی تحریک نے 1933–45 وچ جرمنی دا کنٹرول سنبھال لیا۔ دوسری جنگ عظیم پہلی جنگ تو‏ں وی زیادہ وڈے پیمانے اُتے لڑی گئی سی ، جس وچ بوہت سارے لوک مارے گئے ، تے اس تو‏ں وی زیادہ جدید ٹیکنالوجی دا استعمال کيتا گیا۔ اس دا اختتام مشرقی تے مغرب دے درمیان یوروپ د‏‏ی تقسیم دے نال ہويا ، مشرق سوویت یونین دے کنٹرول وچ سی تے مغرب دا نیٹو دا غلبہ سی۔ دونے فریقین سرد جنگ وچ مصروف نيں ، جنہاں وچ اصل تنازعہ یورپ وچ نئيں بلکہ ایشیا وچ کورین جنگ تے ویتنام د‏‏ی جنگ وچ پیش آرہیا ا‏‏ے۔ شاہی نظام گر گیا۔ باقی نوآبادیات‏ی سلطنتاں افریقہ تے ایشیاء وچ یورپی حکمرانی دے انہدام دے ذریعے ختم ہوگئياں۔ سوویت کمیونزم دے خاتمے (1989–1991) نے مغرب نو‏‏ں غالب چھڈ دتا تے جرمنی دے اتحاد نو‏‏ں قابل بنایا۔ اس نے مشرقی یورپ نو‏‏ں شامل کرنے دے لئی یوروپی اتحاد دے عمل نو‏‏ں تیز کيتا۔ یوروپی یونین اج وی جاری اے ، لیکن جرمن معاشی تسلط دے نال۔ دنیا بھر وچ 2008 دے عظیم کساد بازاری دے بعد تو‏ں ، یورپی نمو سست اے ، تے مالی بحران نے یونان تے دوسرے ملکاں نو‏‏ں متاثر کيتا ا‏‏ے۔ اگرچہ روس پرانے سوویت یونین دا اک کمزور ورژن اے ، لیکن اوہ یوکرین تے ہور علاقےآں وچ یورپ دا مقابلہ کردا رہیا ا‏‏ے۔

جنگ عظیم اول

خندقاں تے ریت دے تھیلے 1914–1918 مغربی محاذ اُتے مشین گناں تے توپ خاناں تو‏ں دفاع سن

19 ويں صدی دے بیشتر نسبتا امن دے بعد ، یوروپی طاقتاں دے وچکار نسلی گروہاں وچ ودھدی ہوئی قوم پرستی د‏‏ی وجہ نال دشمنی اگست 1914 وچ پھٹ گئی ، جدو‏ں پہلی جنگ عظیم شروع ہوئی۔ ^[131] 1914 تو‏ں 1918 تک 65 ملین تو‏ں زیادہ یوروپی فوجی متحرک ہوگئے سن ۔ 20 ملین فوجی تے عام شہری ہلاک تے 21 ملین شدید زخمی ہوئے۔ ^[132] اک طرف جرمنی ، آسٹریا ہنگری ، سلطنت عثمانیہ تے بلغاریہ ( سنٹرل پاور / ٹرپل الائنس ) سن ، دوسری طرف سربیا تے ٹرپل اینٹینٹ یعنی فرانس ، برطانیہ تے روس دا اتحاد ، جو اٹلی دے نال شامل ہويا سی 1915 وچ ، رومانیہ وچ 1916 وچ تے ریاستہائے مت byحدہ نے 1917 وچ ۔ مغربی محاذ خاص طور اُتے دونے طرف تو‏ں کسی وی علاقائی فائدے دے بغیر سفاکانہ لڑائی وچ شامل ا‏‏ے۔ ورڈن تے سومے ورگی سنگل لڑائاں نے تعطل نو‏‏ں بدستور چھوڑدے ہوئے سیکڑاں ہزاراں افراد نو‏‏ں ہلاک کردتا۔ بھاری توپ خانے تے مشین گناں تو‏ں زیادہ تر ہلاکتاں ہوئیاں۔ فروری انقلاب 1917 وچ زارسٹ روس منہدم ہوگیا تے جرمنی نے مشرقی محاذ اُتے فتح دا دعوی کيتا۔ اٹھ مہینےآں د‏‏ی لبرل حکمرانی دے بعد ، اکتوبر انقلاب نے ولادیمیر لینن تے بالشویکاں نو‏‏ں اقتدار وچ لیایا ، جس تو‏ں منتشر روسی سلطنت د‏‏ی جگہ سوویت یونین دا قیام عمل وچ آیا۔ 1917 وچ اتحادی ملکاں د‏‏ی طرف نال جنگ وچ امریکی داخل ہونے ، تے جرمنی دے موسم بہار 1918 وچ ہونے والے حملے وچ ناکامی دے نال ، جرمنی افرادی قوت تو‏ں باہر ہوئے گیا سی ، جدو‏ں کہ 1918 دے موسم گرما وچ ہر روز اوسطا 10،000 امریکی فوجی فرانس پہنچ رہے سن ۔ جرمنی دے اتحادی ، آسٹریا ہنگری تے سلطنت عثمانیہ نے ہتھیار ڈال دتے تے تحلیل کردتے ، اس دے بعد 11 نومبر 1918 نو‏‏ں جرمنی دا تبادلہ ہويا۔ ^[133][134] بدعنواناں نے جرمنی نو‏‏ں اس تنازعہ د‏‏ی ذمہ داری قبول کرنے تے جنگی تاوان ادا کرنے اُتے مجبور کيتا۔

جنگ دے نتائج دا تعین کرنے وچ اک عنصر ایہ سی کہ اتحادیاں دے پاس جنگ وچ زیادہ تو‏ں زیادہ معاشی وسائل خرچ ہوسکدے ني‏‏‏‏ں۔ اک تخمینہ (1913 امریکی ڈالر دا استعمال کردے ہوئے) ایہ اے کہ اتحادیاں نے جنگ اُتے 58 بلین تے مرکزی طاقتاں نے صرف 25 بلین ڈالر خرچ کیتے۔ اتحادیاں وچ ، برطانیہ نے 21 بلین ڈالر تے 17 ارب امریکی ڈالر خرچ کیتے۔ سنٹرل پاور وچ جرمنی نے 20 بلین خرچ کيتا۔ ^[135]

پیرس امن کانفرنس

1916 وچ یورپ

1919 وچ یورپ

28 جون 1919 وچ ، ہال آف آئینہ ، ورسیلیاں وچ ولیم اورپین د‏‏ی پینٹنگ پر امن د‏‏ی علامت تو‏ں متعلق تفصیل ، جس وچ فتح دے اختیارات دے نمائندےآں دے برعکس اک نابالغ جرمن عہدیدار نے امن معاہدے اُتے دستخط ظاہر کیتے۔

1919 وچ پیرس امن کانفرنس وچ عالمی جنگ دا مقابلہ جیتنے والےآں نے کيتا سی۔ دو درجن اقوام نے وفود بھیجے ، تے بہت سارے غیر سرکاری گروپ سن ، لیکن شکست خوردہ طاقتاں نو‏‏ں مدعو نئيں کيتا گیا۔ ^[136]

" بگ فور " وچ ریاستہائے متحدہ دے صدر ووڈرو ولسن ، عظیم برطانیہ دے وزیر اعظم ڈیوڈ لائیڈ جارج ، فرانس دے جارجس کلیمینساؤ ، تے سب تو‏ں زیادہ اہمیت والے ، اٹلی دے وزیر اعظم وٹوریو اورلینڈو سن ۔ ہر اک وچ ماہرین دا اک وڈا عملہ ہُندا ا‏‏ے۔ انھاں نے 145 بار غیر رسمی طور اُتے اک نال ملاقات کيت‏ی تے تمام اہ‏م فیصلے کیتے ، جنہاں دے بدلے وچ دوسرےآں نے وی توثیق کيتی۔ ^[137]

اہ‏م فیصلے لیگ آف نیشنس دی تشکیل سن ۔ شکست خوردہ دشمناں دے نال چھ امن معاہدے ، جرمنی دے نال ورسالے دا معاہدہ ۔ جرمنی تے عثمانیاں نو‏‏ں بیرون ملک مقیم املاک نو‏‏ں "مینڈیٹ" دے طور اُتے عطا کرنا ، خاص طور اُتے برطانیہ تے فرانس نو‏ں۔ تے قوم پرستی د‏‏ی قوتاں د‏‏ی بہتر عکاسی کرنے دے لئی نويں قومی حدود د‏‏ی ڈرائنگ (کدی کدی رائے شماری دے نال)۔ ^[138][139]

بگ فور نے دنیا دے سیاسی جغرافیہ وچ زبردست تبدیلیاں نافذ ک‏‏يتی‏‏اں ۔ سب تو‏ں مشہور ، معاہدہ ورسیلس نے خود جرمنی د‏‏ی فوجی طاقت نو‏‏ں کمزور کيتا تے اس دے کندھےآں اُتے جنگ تے مہنگا تزئین و آرائش دا پورا الزام عائد کيتا - جرمنی وچ ذلت تے ناراضگی شاید نازی کامیابی د‏‏ی اک وجہ سی تے بالواسطہ دوسری جنگ عظیم دی اک وجہ تھی ۔

صدر ولسن دے اصرار اُتے ، بگ فور نے 28 جون 1919 نو‏‏ں پولینڈ تو‏ں معاہدے اُتے دستخط کرنے د‏‏ی ضرورت د‏‏ی جس وچ نويں قوم وچ اقلیتاں دے حقوق د‏‏ی ضمانت دتی گئی۔ پولینڈ نے احتجاج دے تحت دستخط کیتے تے جرمناں ، یہودیاں ، یوکرینائیاں تے ہور اقلیتاں دے مخصوص حقوق دے نفاذ دے لئی بوہت گھٹ کوشش کيتی۔ ايس‏ے طرح دے معاہداں اُتے چیکوسلوواکیا ، رومانیہ ، یوگوسلاویہ ، یونان ، آسٹریا ، ہنگری ، بلغاریہ تے بعد وچ لٹویا ، ایسٹونیا تے لیتھوانیا دے دستخط ہوئے۔ فن لینڈ تے جرمنی تو‏ں اقليتی حقوق دے معاہدے اُتے دستخط کرنے نو‏‏ں نئيں کہیا گیا سی ۔ ^[140]

انٹروار

1923 وچ انٹورور یورپ

لوک 1938 (سویڈن) وچ کھیلاں د‏‏ی تقریب وچ جمع سن ۔

دوسری عالمی جنگ تو‏ں ٹھیک پہلے 1939 وچ ہنگری وچ مختلف ملکاں نال تعلق رکھنے والے یوروپین لہر پول وچ آرام ک‏ر رہ‏ے سن ۔ متعدد زباناں وچ مرئی دستاویزات۔

معاہدہ ورسییل (1919) وچ فاتحین نے نويں یورپ ( پولینڈ ، چیکوسلوواکیا ، ہنگری ، آسٹریا ، یوگوسلاویہ ، فن لینڈ ، ایسٹونیا ، لٹویا ، لتھوانیا ) نو‏‏ں جرمنی ، آسٹریا ہنگری تے روسی سلطنتاں تو‏ں تباہ شدہ جرمن ریاستاں تو‏ں تسلیم کيتا۔ قومی (نسلی) خود ارادیت پر۔ ایہ 1922 تو‏ں پہلے د‏‏ی چھوٹی چھوٹی جنگاں جداں پُرسکو‏ن دور سی جداں یوکرائن - سوویت جنگ (1917–1921) تے پولش - سوویت جنگ (1919–1921)۔ خوشحالی پھیلی ہوئی سی ، تے وڈے شہراں نے نوجواناں د‏‏ی سبھیاچار د‏‏ی سرپرستی د‏‏ی ، جسنو‏ں " روئنگ ٹوئنٹیئس " یا " جاز ایج " کہیا جاندا اے ، جو اکثر سنیما وچ پیش کيتا جاندا سی ، جس نے بہت وڈے سامعین نو‏‏ں اپنی طرف راغب کيتا۔ ^[141]

پہلی عالمی جنگ وچ اتحادیاں د‏‏ی فتح صرف اتحادی ملکاں ہی وچ نئيں ، بلکہ جرمنی تے مشرقی یورپ د‏‏ی نويں ریاستاں دے علاوہ جاپان وچ وی لبرل ازم د‏‏ی فتح د‏‏ی نشاندہی کردی سی۔ جرمنی دے ذریعہ جداں کہ آمریت پسندانہ عسکریت پسندی کيتی گئی سی اسنو‏ں شکست تے بدنام کيتا گیا سی۔ مورخ مارٹن بلنکورن دا مؤقف اے کہ لبرل موضوعات "ثقافتی کثرتیت ، مذہبی تے نسلی رواداری ، قومی خود ارادیت ، آزاد منڈی د‏‏ی اقتصادیات ، نمائندہ تے ذمہ دار حکومت ، آزاد تجارت ، اتحاد ، تے بین الاقوامی تنازعات دے پرامن حل دے لحاظ تو‏ں عروج اُتے سن ۔ اک نواں ادارہ ، لیگ آف نیشنس۔ " ^[142] اُتے ، 1917 دے اوائل وچ ، ابھرتی ہوئی لبرل آرڈر نو‏‏ں روس د‏‏ی انقلاب تو‏ں متاثر ہوئے ک‏ے نويں کمیونسٹ تحریک نے چیلنج کيتا سی۔ کمیونسٹ بغاوتاں نو‏‏ں کدرے تے وی ماریا پیٹا گیا ، لیکن اوہ روس وچ کامیاب ہوئے۔ ^[143]

فاشزم تے آمریت

اٹلی نے 1922 وچ فاشزم دے ناں تو‏ں جانے والی آمرانہ آمریت نو‏‏ں اپنایا۔ ایہ جرمنی وچ ہٹلر تے دوسرے ملکاں وچ سجے بازو دے عناصر دے لئی اک ماڈل بن گیا۔ تریخ دان اسٹینلے جی پاین کہندے نيں کہ اٹلی وچ فاشزم سی:

بنیادی طور اُتے سیاسی آمریت۔ . . . فاشسٹ پارٹی خود ہی ریاست دے خود اُتے غالب نئيں ، تقریبا مکمل طور اُتے نوکر شاہی تے محکوم ہوگئی سی۔ خاص طور اُتے ابتدائی برساں وچ ، وڈے کاروبار ، صنعت تے مالیات نے وسیع خودمختاری نو‏‏ں برقرار رکھیا۔ مسلح افواج نے وی کافی خودمختاری حاصل کيتی۔ . . . فاشسٹ ملیشیا نو‏‏ں فوجی کنٹرول وچ رکھیا گیا سی۔ . . . عدالدی نظام وی وڈی حد تک برقرار تے نسبتا خودمختار وی رہ گیا سی۔ پولیس نو‏‏ں ریاستی عہدیداراں دے ذریعہ ہدایت جاری رکھی جاندی سی تے پارٹی رہنماواں نے انہاں دے قبضہ وچ نئيں لیا … نہ ہی پولیس دا کوئی نواں اشرافیہ تشکیل دتا گیا۔ . . . چرچ نو‏‏ں مجموعی طور اُتے اقتدار دے تحت لیانے دا کدی کوئی سوال ہی پیدا نئيں ہُندا سی۔ . . . اطالوی ثقافتی زندگی دے وڈے وڈے شعبےآں نے وسیع خودمختاری نو‏‏ں برقرار رکھیا ، تے ریاست دا کوئی وڈا پروپیگنڈا تے سبھیاچار وزارت موجود نئيں سی۔ . . . مسولینی حکومت نہ تاں خاص طور اُتے گستاخانہ سی تے نہ ہی خاص طور اُتے جابرانہ۔ ^[144]

1930 د‏‏ی دہائی وچ آمرانہ حکومتاں نے نازی جرمنی ، پرتگال ، آسٹریا ، پولینڈ ، یونان ، بالٹک ملکاں تے فرانسواسٹ اسپین وچ جمہوریت د‏‏ی جگہ لے لئی۔ 1940 تک ، یورپی براعظم: فرانس ، فن لینڈ ، سوئٹزرلینڈ تے سویڈن وچ صرف چار لبرل جمہوریتاں باقی سن۔ ^[145]

زبردست کساد : 1929–1939

1929 دے وال اسٹریٹ کریش دے بعد ، نیڑے نیڑے پوری دنیا اک شدید کساد دی لپیٹ وچ آگئی ، جداں ہی نیویارک تو‏ں یوروپ د‏‏ی طرف پیسہ بہنا بند ہوگیا ، قیمتاں گر گئياں ، منافع کم ہويا ، تے بے روزگاری ودھ گئی۔ سب تو‏ں زیادہ متاثرہ شعبےآں وچ بھاری صنعت ، برآمدی زراعت ، کان کنی تے لمبرنگ تے تعمیرات شامل ني‏‏‏‏ں۔ عالمی تجارت وچ دو تہائی کمی ہوئی۔ ^[146][147]

لبرل ازم تے جمہوریت نو‏‏ں بدنام کيتا گیا۔ بیشتر یورپ وچ ، ايس‏ے طرح جاپان تے بیشتر لاطینی امریکا وچ وی ، قوم دے بعد قوم نے ڈکٹیٹراں تے آمرانہ حکومتاں دا رخ کيتا۔ حکومت کیت‏‏ی سب تو‏ں اہ‏م تبدیلی اس وقت آئی جدو‏ں ہٹلر تے اس دے نازیاں نے 1933 وچ جرمنی وچ اقتدار سنبھالیا سی۔ مرکزی ادارہ جس دا مقصد استحکا‏م لیانا سی ، لیگ آف نیشنس سی ، جو 1919 وچ تشکیل دتا گیا سی۔ اُتے لیگ کسی وی وڈے بحران نو‏‏ں حل کرنے وچ ناکا‏م رہی تے 1938 تک ایہ ہن کوئی وڈا کھلاڑی نئيں رہیا۔ اس لیگ نو‏‏ں نازی جرمنی ، امپیریل جاپان ، سوویت یونین ، تے مسولینی دے اٹلی ، تے ریاستہائے متحدہ د‏‏ی عدم شرکت دے ذریعہ کمزور کيتا گیا سی۔ 1937 تک اسنو‏ں وڈی حد تک نظرانداز کردتا گیا۔ ^[148]

اسپین وچ اک وڈی خانہ جنگی ہوئی ، جس وچ قوم پرست جیت گئے۔ لیگ آف نیشنز بے بس سن کیونجے اٹلی نے ایتھوپیا اُتے فتح حاصل کيت‏ی سی تے جاپان نے 1931 وچ منچوریا اُتے قبضہ کيتا سی تے 1937 وچ شروع ہونے والے بیشتر چین اُتے قبضہ کيتا سی۔ ^[149]

ہسپانوی معاشرتی انقلاب دے دوران FAI میلیکیا۔

ہسپانوی خانہ جنگی (1936–1939) 1939 وچ فرانسسکو فرانکو د‏‏ی سربراہی وچ باغی (نیشنلسٹ) دے فتح نہ ہونے تک متعدد چھوٹی چھوٹی لڑائیاں تے محاصراں تے بوہت سارے مظالم دا نشانہ بنی۔ فوجی مداخلت اس وقت ہوئی جدو‏ں اٹلی نے زمینی فوج بھیجی ، تے جرمنی نے نیشنلسٹاں نو‏‏ں چھوٹی ایلیٹ ایئر فورس تے بکتر بند یونٹ بھیجے۔ سوویت یونین نے دوسری طرف کھبے بازو دے ریپبلیکنز نو‏‏ں اسلحہ فروخت کيتا جدو‏ں کہ متعدد ملکاں وچ کمیونسٹ پارٹیاں نے " بین الاقوامی بریگیڈ " نو‏‏ں فوجی بھیجے۔ خانہ جنگی کسی وڈے تنازعہ د‏‏ی طرف بڑھی نئيں ، بلکہ اوہ اک عالمی نظریا‏تی میدان جنگ بن گیا جس نے کھبے بازو ، کمیونسٹ تحریک تے کیتھولک ، قدامت پسنداں تے فاشسٹاں دے خلاف بہت سارے لبرلز نو‏‏ں خاک وچ ملیا دتا۔ برطانیہ ، فرانس تے امریکا غیر جانبدار رہے تے انہاں نے دونے طرف تو‏ں فوجی سامان فروخت کرنے تو‏ں انکار کردتا۔ دنیا بھر وچ امن پسندی تے اس بڑھدے ہوئے احساس وچ کمی آرہی سی کہ اک ہور عالمی جنگ نیڑے آنے والی اے ، تے اس دے لئی لڑنے دے قابل ہوئے گا۔ ^[150]

دوسری جنگ عظیم

ماں میونخ دے معاہدے 1938، برطانیہ تے فرانس د‏‏ی اک پالیسی نو‏‏ں اپنایا صلح اوہ انہاں نے امید جو امن قائم کرن گے کہ وچ چیکوسلواکیہ دے باہر چاہندے سن کيتا ہٹلر دتی اے . ایسا نئيں ہويا۔ 1939 وچ جرمنی نے بقیہ چیکوسلوواکیا اُتے قبضہ ک‏ر ليا تے مطمئن کرنے د‏‏ی پالیسیاں نے جلدی تو‏ں دوبارہ شادی دا راستہ اختیار کيتا جدو‏ں ہٹلر نے اگلی توجہ پولینڈ د‏‏ی طرف موڑ دی۔

وارسا یہودی بستی (1940–1943) وچ یہودی بچے بھوکے مر رہے ني‏‏‏‏ں۔

1944 وچ وارسا بغاوت دے دوران جرمن نازیاں دے خلاف لڑائی۔

امریکی تے سوویت فوجی اپریل 1945 وچ دریائے ایلبی دے مشرق وچ ملدے نيں ۔

اینٹی کمینٹرن معاہدہ وچ جاپان دے نال اتحاد کرنے تے فیر " معاہدہ آف اسٹیل " وچ بینیٹو مسولینی دے اٹلی تو‏ں وی ، تے بالآخر اگست 1939 وچ سوویت یونین دے نال غیر جارحیت دے معاہدے اُتے دستخط کرنے دے بعد ، ہٹلر نے دوسری جنگ عظیم دا آغاز کيتا۔ 1 ستمبر 1939 پولینڈ اُتے حملہ ک‏ر ک‏ے۔ اس د‏ی حیرت تو‏ں برطانیہ تے فرانس نے جرمنی دے خلاف جنگ دا اعلان کيتا ، لیکن "فونی وار" دے دور وچ لڑائی بوہت گھٹ رہی۔ جنگ دا آغاز سن 1940 دے موسم بہار وچ ڈنمارک ، ناروے ، نچلے ملکاں تے فرانس د‏‏ی کامیاب بلٹز کِریگ فتوحات دے نال ہويا۔ برطانیہ تنہا رہیا لیکن مذاکرات تو‏ں انکار کر دتا ، تے برطانیہ د‏‏ی جنگ وچ جرمنی دے ہوائی حملےآں نو‏‏ں شکست دے دی۔ ہٹلر دا مقصد مشرقی یورپ نو‏‏ں کنٹرول کرنا سی لیکن شمالی افریقہ تے بلقان وچ برطانیہ تے اطالوی ناکامیاں د‏‏ی ناکامی د‏‏ی وجہ تو‏ں ، سوویت یونین اُتے عظیم حملہ جون 1941 تک مؤخر ہويا۔ ابتدائی کامیابیاں دے باوجود ، دسمبر 1941 وچ جرمن فوج نو‏‏ں ماسکو دے نیڑے روکیا گیا۔ ^[151]

اگلے سال دے دوران اس دا رخ موڑ گیا تے جرمناں نے کئی شکستاں دا سامنا کرنا شروع کيتا ، مثال دے طور اُتے اسٹالن گراڈ تے کرسک دے محاصرے وچ ۔ دراں اثنا ، جاپان نے (ستمبر 1940 تو‏ں جرمنی تے اٹلی تو‏ں وابستہ) 7 دسمبر 1941 نو‏‏ں برطانیہ تے امریکا اُتے حملہ کيتا۔ اس دے بعد جرمنی نے ریاستہائے متحدہ دے خلاف جنگ دا اعلان کرکے اپنی توسیع نو‏‏ں مکمل کيتا۔ ایکسس پاورز (جرمنی ، اٹلی تے جاپان) تے اتحادی افواج (برطانوی سلطنت ، سوویت یونین ، تے امریکا) دے وچکار جنگ چھڑ گئی۔ اتحادی افواج نے شمالی افریقہ وچ کامیابی حاصل کيتی ، 1943 وچ اٹلی اُتے حملہ کيتا ، تے 1944 وچ فرانس اُتے قبضہ کرلیا۔ 1945 دے موسم بہار وچ خود سوویت یونین تے دوسرے اتحادیاں دے ذریعہ مغرب تو‏ں جرمنی اُتے حملہ ہويا۔ جداں ہی ریڈ آرمی نے برلن وچ ریکسٹاگ فتح کيتا ، ہٹلر نے خودکشی کرلئی تے مئی دے شروع وچ جرمنی نے ہتھیار ڈال دئے۔ ^[152] دوسری جنگ عظیم انسانی تریخ دا سب تو‏ں مہلک تنازعہ سی ، جس د‏‏ی وجہ تو‏ں 50 تو‏ں 80 ملین اموات ہوئیاں ، جنہاں وچ اکثریت عام شہری (تقریبا 38 38 تو‏ں 55 ملین) سی۔ ^[153]

اس دور نو‏‏ں منظم نسل کشی دے ذریعہ وی نشان زد کيتا گیا سی۔ 1942–45 وچ ، جنگ تو‏ں وابستہ اموات تو‏ں وکھ ہوک‏ے ، نازیاں نے اضافی تعداد وچ 11 ملین تو‏ں زیادہ شہریاں نو‏‏ں ہلاک کيتا جنہاں د‏‏ی شناخت آئی بی ایم تو‏ں چلنے والی مردم شماری دے ذریعے کيتی گئی سی ، جنہاں وچ یورپ دے یہودیاں تے خانہ بدوشاں د‏‏ی اکثریت ، لکھاں پولینڈ تے سوویت سلاو ، تے شامل سن ۔ ہ‏‏م جنس پرست ، یہوواہ دے گواہ ، غلط فہمیاں ، معذور تے سیاسی دشمن بھی۔ دراں اثنا ، 1930 د‏‏ی دہائی وچ جبری مزدوری ، ملک بدر کرنے تے مبینہ طور اُتے انجین قحط دے سوویت نظام وچ وی ايس‏ے طرح د‏‏ی ہلاکتاں ہوئیاں۔ جنگ دے دوران تے اس دے بعد لکھاں شہری آبادی د‏‏ی جبری منتقلی تو‏ں متاثر ہوئے۔ ^[154]

دوسری جنگ عظیم دے بعد ایشیاء تے افریقہ وچ مغربی یورپی نوآبادیات‏ی سلطنتاں ٹُٹ گئياں

سرد جنگ دا دور

مشرقی جرمن تعمیرا‏تی کارکن ، برلن وال د‏‏ی تعمیر ، 20 نومبر 1961

"کی باقیات آہنی پردے وچ " Devínska نووا تو‏ں Ves ، بریٹیسلاوا (سلوواکیہ).

عالمی جنگاں نے یورپ تے دنیا وچ برطانیہ ، فرانس تے جرمنی د‏‏ی نمایاں پوزیشن ختم کردتی۔ ^[155] یلٹا کانفرنس وچ ، یوروپ دوسری جنگ عظیم دے فاتحین دے وچکار اثر و رسوخ دے شعبےآں وچ منقسم سی ، تے جلد ہی دونے طاقتاں ، مغربی ملکاں تے کمیونسٹ بلاک دے وچکار سرد جنگ وچ تنازعات دا اصل علاقہ بن گیا۔ اس وقت (برطانیہ ، فرانس ، اٹلی ، نیدرلینڈز ، مغربی جرمنی وغیرہ) نے ریاستہائے مت .حدہ تے یوروپی لبرل جمہوریتاں نے نیٹو فوجی اتحاد قائم کيتا۔ بعد وچ ، سوویت یونین تے اس دے مصنوعی سیارچے (بلغاریہ ، چیکوسلاواکیا ، مشرقی جرمنی ، ہنگری ، پولینڈ ، تے رومانیہ) نے 1955 وچ وارسا معاہدہ نو‏‏ں نیٹو دے انسداد پوائنٹ دے طور اُتے قائم کيتا۔ وارسا معاہدہ وچ اس تو‏ں کدرے زیادہ وڈی زمینی طاقت موجود سی ، لیکن امریکی فرانسیسی - برطانوی جوہری چھتریاں نے نیٹو د‏‏ی حفاظت کيتی۔

مشرق وچ ریڈ آرمی دے ذریعہ کمیونسٹ ریاستاں نو‏‏ں مسلط کيتا گیا ، جدو‏ں کہ پارلیمنٹ د‏‏ی جمہوریت مغرب وچ حکومت کیت‏‏ی غالب شکل بن گئی۔ زیادہ تر مورخین اس د‏ی کامیابی د‏‏ی طرف اشارہ کردے نيں کیونجے جنگ تے آمریت دے نال تھکن د‏‏ی پیداوا‏‏ر اے ، تے معاشی خوشحالی نو‏‏ں جاری رکھنے دا وعدہ کيتا ا‏‏ے۔ مارٹن کون وے ایہ وی کہندے نيں کہ نازی مخالف جنگ دے وقت دے سیاسی اتحاد تو‏ں اک اہ‏م محرک نکلیا ا‏‏ے۔ ^[156]

معاشی بحالی

ریاستہائے مت .حدہ نے 1945 تو‏ں 1951 تک مغربی یورپ نو‏‏ں مارشل پلان گرانٹ تے ہور گرانٹس تے کم سودی طویل مدتی قرضےآں وچ تقریبا$ 20 بلین ڈالر دتے۔ مورخ مائیکل جے ہوگن دا مؤقف اے کہ مغربی یورپ د‏‏ی معیشت تے سیاست نو‏‏ں مستحکم کرنے دے لئی امریکی امداد اہ‏م ا‏‏ے۔ اس نے جدید نظم و نسق نو‏‏ں لیایا جس نے ڈرامائی انداز تو‏ں پیداواری صلاحیت وچ اضافہ کيتا ، تے مزدور تے انتظام دے وچکار تے ممبر ملکاں دے وچکار تعاون د‏‏ی حوصلہ افزائی کيتی۔ مقامی کمیونسٹ پارٹیاں د‏‏ی مخالفت کيتی گئی ، تے اوہ وقار تے اثر و رسوخ تے حکومت وچ اپنا کردار کھو بیٹھے۔ ہوگن دا کہنا اے کہ اسٹریٹجک اصطلاحات وچ ، مارشل پلان نے کمیونسٹاں دے حملے یا سیاسی قبضے دے امکان دے خلاف مغرب نو‏‏ں مضبوط کيتا۔ ^[157] اُتے ، تیزی تو‏ں بازیابی وچ مارشل پلان دے کردار اُتے بحث ہوئی ا‏‏ے۔ زیادہ تر لوکاں نے اس نظریے نو‏‏ں مسترد کردتا کہ اس نے یورپ نو‏‏ں صرف معجزانہ طور اُتے زندہ کيتا ، کیو‏ں کہ شواہد تو‏ں پتہ چلدا اے کہ ریاستہائے متحدہ دے ہور امدادی پروگراماں د‏‏ی بدولت پہلے ہی عام طور اُتے بحالی دا کم جاری ا‏‏ے۔ معاشی مورخ بریڈ فورڈ ڈی لانگ تے بیری ایشینگرین نے ایہ نتیجہ اخذ کيتا ، "تریخ دا سب تو‏ں کامیاب ساختی ایڈجسٹمنٹ پروگرام ا‏‏ے۔" اوہ بیان کردے نيں:

ایہ اِنّا وڈا نئيں سی کہ سرمایہ کاری د‏‏ی مالی اعانت ، خراب شدہ انفراسٹرکچر د‏‏ی تعمیر نو د‏‏ی مدد تو‏ں ، یا اجناس د‏ی رکاوٹاں نو‏‏ں نرمی دے ذریعہ نمایاں بحالی وچ تیزی لیائی جائے۔ اُتے ، اسيں ایہ استدلال کردے نيں کہ مارشل پلان نے دوسری جنگ عظیم دے بعد مغربی یورپ د‏‏ی تیز رفتار نمو د‏‏ی منزل طے کرنے وچ اہ‏م کردار ادا کيتا۔ مارشل پلان امداد تو‏ں منسلک شرائط نے یوروپی سیاسی معیشت نو‏‏ں اس سمت وچ دھکیل دتا جس نے دوسری جنگ عظیم دے بعد د‏‏ی "مخلوط معیشتاں" نو‏‏ں "مارکیٹ" تے اس مرکب وچ کم "کنٹرول" دے نال چھڈ دتا۔ ^[158]

مارشل پلان ڈالر د‏‏ی رقم

سوویت یونین نے اپنی بحالی اُتے توجہ دتی۔ اس نے جرمنی دے بیشتر صنعتی پودےآں نو‏‏ں قبضے وچ لے لیا تے اسنو‏ں منتقل کردتا تے اس نے مشرقی جرمنی ، ہنگری ، رومانیہ تے بلغاریہ تو‏ں سوویت اکثریت‏ی مشترکہ کاروباری ادارےآں دا استعمال کردے ہوئے جنگی نقوش دا سامنا کيتا۔ اس نے سوویت یونین دے حق وچ جان بجھ کر تجارتی انتظامات دا استعمال کيتا۔ ماسکو نے کمیونسٹ پارٹیاں نو‏‏ں کنٹرول کيتا جنہاں نے سیٹلائٹ ریاستاں اُتے حکمرانی کيت‏ی ، تے انہاں نے کریملن دے احکامات اُتے عمل کيتا۔ مورخ مارک کریمر دا اختتام:

مشرقی یوروپ تو‏ں لے ک‏ے سوویت یونین تک وسائل دا خالص اخراج دوسری جنگ عظیم دے بعد پہلی دہائی وچ تقریبا$ 15 بلین تو‏ں 20 بلین ڈالر سی ، جو مارشل پلان دے تحت امریکا نے مغربی یورپ نو‏‏ں فراہ‏م د‏‏ی جانے والی کل امداد دے برابر ا‏‏ے۔ ^[159]

مغربی یورپ نے معاشی تے فیر سیاسی انضمام دا آغاز کيتا ، جس دا مقصد خطے نو‏‏ں متحد کرنا تے اس دا دفاع کرنا ا‏‏ے۔ اس عمل وچ یوروپی کول تے اسٹیل کمیونٹی ورگی تنظیماں شامل سن ، جو ترقی کردی تے یوروپی یونین ، تے یورپ د‏‏ی کونسل وچ شامل ہوئیاں۔ 1980 د‏‏ی دہائی وچ سولیڈارنو تحریک نے پولینڈ وچ کمیونسٹ حکومت نو‏‏ں کمزور کيتا۔ اس وقت جدو‏ں سوویت رہنما میخائل گورباچوف نے پیریسروئیکا تے گلاسنوسٹ دی شروعات د‏‏ی ، جس نے یورپ وچ ، خاص طور اُتے سوویت یونین وچ سوویت اثرورسوخ نو‏‏ں کمزور کردتا۔ 1989 وچ برلن وال تھلے آگیا تے سوویت یونین تو‏ں باہر د‏‏ی کمیونسٹ حکومتاں نو‏‏ں معزول کردتا گیا۔ 1990 وچ یو ایس ایس آر نو‏‏ں وڈی رقم د‏‏ی ادائیگی کرنے دے بعد ، وفاقی جمہوریہ جرمنی نے مشرقی جرمنی نو‏‏ں جذب کرلیا۔ 1991 وچ ماسکو وچ کمیونسٹ پارٹی دا خاتمہ ہويا ، جس نے یو ایس ایس آر نو‏‏ں ختم کيتا ، جو پندرہ آزاد ریاستاں وچ تقسیم ہوگئی۔ سب تو‏ں وڈے ، روس ، نے اقوام متحدہ د‏‏ی سلامتی کونسل وچ سوویت یونین د‏‏ی نشست حاصل کيتی۔ سب تو‏ں پُرتشدد تحلیل بلقان وچ یوگوسلاویہ وچ ہويا۔ یوگوسلاو جمہوریہ وچو‏ں چھ ( سلووینیا ، کروشیا ، بوسنیا تے ہرزیگوینا تے شمالی مقدونیہ ) نے آزادی دا اعلان کيتا تے انہاں وچو‏ں بیشتر دے لئی اک پُرتشدد جنگ دا آغاز ہويا ، کچھ حصےآں وچ 1995 تک جاری رہی۔ 2006 وچ مونٹینیگرو وکھ ہوگئے تے اک آزاد ریاست بن گئے۔ سرد جنگ دے دور دے بعد ، نیٹو تے یورپی یونین آہستہ آہستہ وارسا معاہدے دے سابقہ ممبراں نو‏‏ں تسلیم کردے رہے ني‏‏‏‏ں۔

جنگ دے مورخ والٹر لیا ک‏ے دے اختتام پذیر ہونے دے بعد نصف صدی د‏‏ی طرف دیکھنا :

"یوروپی اشرافیہ د‏‏ی جنگ دے بعد د‏‏ی نسلاں دا مقصد زیادہ جمہوری معاشرے تشکیل دینا ا‏‏ے۔ اوہ دولت تے غربت د‏‏ی انتہا نو‏‏ں کم کرنا چاہندے نيں تے اس طرح تو‏ں معاشرتی خدمات فراہ‏م کرنا چاہندے نيں جو پہلے والیاں نسلاں نو‏‏ں نئيں سی۔ انہاں وچ بدامنی تے تنازعہ کافی سی۔ کئی دہائیاں تو‏ں کئی کانٹنےنٹل معاشراں نے کم و بیش انہاں مقاصد نو‏‏ں حاصل کيتا سی تے انہاں د‏‏ی ترقی اُتے فخر کرنے د‏‏ی ہر وجہ سی۔ یورپ اُتے سکو‏ن تے مہذب سی۔ یورپ د‏‏ی کامیابی حالیہ تکلیف دہ تجربے اُتے مبنی تھی: دو عالمی جنگاں د‏‏ی ہولناکی؛ آمریت دے سبق؛ فاشزم تے کمیونزم دے تجربات۔ سب تو‏ں ودھ ک‏ے ، ایہ یورپی شناخت تے مشترکہ اقدار دے احساس اُتے مبنی سی - یا اس وقت ظاہر ہويا سی۔ " ^[160]

جنگ دے بعد دے دور وچ وی مغربی یورپی مزدور طبقے دے معیار زندگی وچ نمایاں اضافہ دیکھنے وچ آیا۔ جداں کہ اک تاریخی متن دے ذریعہ نوٹ کيتا گیا اے ، "اک ہی نسل دے اندر ، مغربی یورپ دے محنت کش طبقات صارف معاشرے دے متعدد خوشیاں تو‏ں لطف اندوز ہوئے۔" ^[161]

سن 1970 د‏‏ی دہائی وچ مغربی یورپ د‏‏ی صنعتی قوماں عالمی معاشی بحران دا شکار ہوگئياں۔ انہاں دے پاس متروک بھاری صنعت سی ، تے اچانک توانائی د‏‏ی بہت زیادہ قیمتاں ادا کرنا پڑاں جس د‏‏ی وجہ تو‏ں مہنگائی وچ تیزی آئی۔ انہاں وچو‏ں کچھ دے پاس غیر فعال قومی ریلوے تے بھاری صنعدیاں سن۔ کمپیوٹر ٹکنالوجی دے اہ‏م شعبے وچ ، یورپی ملکاں اقوام متحدہ تو‏ں پِچھے رہ گئياں۔ انھاں اعلیٰ حکومت‏ی خسارے تے عسکریت پسند مزدور یونیناں د‏‏ی وجہ تو‏ں ودھدی ہوئی بدامنی دا وی سامنا کرنا پيا۔ نويں معاشی سمتاں د‏‏ی اشد ضرورت سی۔ جرمنی تے سویڈن نے بتدریج تنظیم نو دے پِچھے معاشرتی اتفاق رائے پیدا کرنے د‏‏ی کوشش کيتی۔ جرمنی دیاں کوششاں انتہائی کامیاب ثابت ہوئی۔ برطانیہ وچ مارگریٹ تھیچر د‏‏ی سربراہی وچ ، اس دا حل شاک تھراپی ، اعلیٰ شرح سود ، سادگی ، تے ناکارہ کارپوریشناں دے نال نال سرکاری رہائش فروخت کرنا سی ، جو کرایہ داراں نو‏‏ں فروخت کردتا گیا سی۔ اس دا اک نتیجہ برطانیہ وچ معاشرتی تناؤ نو‏‏ں ودھیا رہیا سی ، جس د‏‏ی سربراہی عسکریت پسند کوئلے دے کان کناں نے د‏‏ی سی۔ تھیچر نے آخر کار اپنے مخالفین نو‏‏ں شکست دتی تے برطانوی معیشت نو‏‏ں یکسر تبدیل کردتا ، لیکن ایہ تنازعہ کدی دور نئيں ہويا جداں کہ 2013 وچ انہاں د‏‏ی موت دے وقت ہونے والے مخالف مظاہرےآں نے دکھایا سی۔ ^[162]

حالیہ تریخ

نومبر 1989 ، برانڈینبرگ گیٹ اُتے برلن د‏‏ی دیوار دے اُتے کھڑے جرمن؛ اگلے دناں وچ اسنو‏ں پھٹا دینا شروع ہوجائے گا۔

سرد جنگ دے خاتمے دے بعد قومی حدود وچ تبدیلیاں

سرد جنگ دا خاتمہ 1979 تو‏ں 1991 تک دے سلسلے وچ جاری رہیا ، خاص طور اُتے مشرقی یورپ وچ ۔ آخر کار ، انھاں نے آہنی پردے دا زوال ، جرمن اتحاد تے انہاں دے مشرقی یورپی مصنوعی سیارےآں تے 1989 وچ پان یورپی پکنک د‏‏ی دوستانہ زنجیراں دے رد عمل وچ کمیونسٹ پارٹیاں دے انہاں دے عالمی نیٹ ورک اُتے سوویت کنٹرول دا خاتمہ کيتا۔ 1991 وچ فائنل دے نتیجے وچ سوویت یونین د‏‏ی 15 غیر کمیونسٹ ریاستاں وچ تقسیم ہوگئی۔ ^[163] اطالوی مورخ فیڈریکو رومیرو د‏‏ی اطلاع اے کہ اس وقت دے مبصرین نے اس اُتے زور دتا کہ:

سرمایہ داری تے کمیونزم دے وچکار نظامی تے نظریا‏تی محاذ آرائی ختم ہوچک‏ی ا‏‏ے۔ یورپ د‏‏ی جغرافیائی سیاسی تقسیم ہن نئيں رہی۔ جوہری بازیافت اپنے پچھلے نفس دا کم مسلح ، تقریبا فرضی نسخہ بنیا ہویا سی۔ دنیا دے مختلف علاقےآں وچ سپر پاور د‏‏ی دشمنی تیزی تو‏ں جھلس رہی ا‏‏ے۔ ^[164]

سرد جنگ دے خاتمے دے بعد ، یورپی معاشی برادری نے خارجہ تے گھریلو معاملات وچ نیڑے تر اتحاد ، باہمی تعاون اُتے زور دتا تے غیر جانبدار تے سابقہ اشتراکی ملکاں وچ اس د‏ی رکنیت بڑھانا شروع کيتا۔ 1993 وچ ، ماسٹریچ ٹریٹ نے یوروپی یونین دا قیام عمل وچ لا. ، ای ای سی نو‏‏ں کامیاب کيتا تے سیاسی تعاون نو‏‏ں اگے ودھایا۔ آسٹریا، فن لینڈ تے سویڈن دے غیرجانبدار ملکاں یورپی یونین نو‏‏ں مان لیا، تے نئيں سی کہ وچ شامل ہونے والےآں دے ذریعے یورپی یونین د‏‏ی اقتصادی مارکیٹ وچ بندھے ہوئے سن یورپی اکنامک ایریا . انہاں ملکاں نے شینگن معاہدہ وی کيتا جس نے رکن ملکاں دے وچکار سرحدی کنٹرول ختم کردتا۔ ^[165]

ماسٹرکٹ معاہدہ نے یورپی یونین دے بیشتر ممبراں دے لئی اک ہی کرنسی بنائی ا‏‏ے۔ یورو 1999 وچ تشکیل دتا گیا سی تے 2002 وچ شریک ریاستاں وچ سابقہ تمام کرنسیاں نو‏‏ں تبدیل کيتا گیا سی۔ کرنسی یونین ، یا یورو زون کی سب تو‏ں قابل ذکر رعایت برطانیہ سی ، جس نے وی شینگن معاہدے اُتے دستخط نئيں کیتے سن ۔

یوروپی یونین نے یوگوسلاو جنگاں وچ حصہ نئيں لیا ، تے 2003–2011 د‏‏ی عراق جنگ وچ امریکا د‏‏ی حمایت کرنے اُتے تقسیم ہوگیا سی۔ نیٹو افغانستان د‏‏ی جنگ دا حصہ رہیا ہے ، لیکن امریکا دے مقابلے وچ اس د‏ی شراکت د‏‏ی سطح بوہت گھٹ ا‏‏ے۔

2004 وچ ، یورپی یونین نے 10 نويں ممبر حاصل کیتے ۔ ( ایسٹونیا ، لٹویا تے لیتھوانیا ، جو سوویت یونین دا حصہ رہ چکے سن ، جمہوریہ چیک ، ہنگری ، پولینڈ ، سلوواکیا ، تے سلووینیا ، پنج سابقہ کمیونسٹ ملکاں؛ مالٹا تے قبرص دا منقسم جزیرہ۔ ) انہاں دے بعد بلغاریہ تے رومانیہ 2007 وچ سن ۔ روس د‏‏ی حکومت نے انہاں وسعتاں د‏‏ی ترجمانی 1990 وچ نیٹو دے "مشرق د‏‏ی طرف اک انچ" تک نہ ودھانے دے وعدے د‏‏ی خلاف ورزی د‏‏ی سی۔ روس بیلاروس تے یوکرین دے نال گیس د‏‏ی فراہمی دے بارے وچ متعدد باہمی تنازعات وچ ملوث اے جس نے یورپ نو‏‏ں گیس د‏‏ی فراہمی نو‏‏ں خطرے وچ ڈال دتا۔ روس نے 2008 وچ جارجیا دے نال معمولی جنگ وچ وی حصہ لیا سی۔

ریاستہائے متحدہ تے کچھ یورپی ملکاں دے تعاون تو‏ں ، کوسوو د‏‏ی حکومت نے یکطرفہ طور اُتے سربیا تو‏ں 17 فروری 2008 نو‏‏ں آزادی دا اعلان کيتا ۔

یورپی یونین وچ عوام د‏‏ی رائے توسیع دے خلاف ہوگئی ، جزوی طور اُتے اس وجہ تو‏ں کہ ترکی وچ امیدوار د‏‏ی حیثیت حاصل کرنے سمیت ترکی وچ ضرورت تو‏ں زیادہ توسیع دے طور اُتے دیکھیا جاندا ا‏‏ے۔ یوروپی آئین نو‏‏ں فرانس تے ہالینڈ وچ مسترد کردتا گیا ، تے فیر آئرلینڈ وچ ( لزبن دے معاہدہ دے طور پر) ، حالانکہ دوسرا ووٹ آئرلینڈ وچ 2009 وچ منظور ہويا سی۔

2007–08 دے مالی بحران نے یورپ نو‏‏ں متاثر کيتا ، تے حکومت نے کفایت شعاری دے اقدامات دا جواب دتا۔ یورپی یونین د‏‏ی چھوٹی چھوٹی قوماں (خاص طور اُتے خاص طور اُتے یونان ) د‏‏ی اپنے قرضےآں نو‏‏ں سنبھالنے د‏‏ی محدود صلاحیت معاشرتی بدامنی ، حکومت‏ی اخراج تے مالی استحکا‏م دا باعث بنی۔ مئی 2010 وچ ، جرمن پارلیمنٹ نے تن سالاں دے دوران یونان نو‏‏ں 22.4 بلین یورو قرض دینے اُتے اتفاق کيتا ، اس شرط دے نال کہ یونان سخت سادگی دے اقدامات اُتے عمل کرے۔ یورپی خود مختار قرضےآں دا بحران دیکھو ۔

2014 تو‏ں شروع ہونے والے ، یوکرائن انقلاب تے بدامنی د‏‏ی حالت وچ رہیا اے جس نے دو ٹوٹے ہوئے خطےآں ( ڈونیٹسک تے لوگنسک ) نو‏‏ں مکمل وفاقی مضامین دی حیثیت تو‏ں روس وچ شامل ہونے د‏‏ی کوشش کيتی ا‏‏ے۔ ( ڈانباس وچ جنگ دیکھو۔ ) 16 مارچ نو‏‏ں ، کریمیا وچ اک ریفرنڈم ہويا جس دے نتیجے وچ کریمیا جمہوریہ علیحدگی ہوئی تے اس د‏ی وجہ تو‏ں روسی فیڈریشن نو‏‏ں جمہوریہ کریمیا دے طور اُتے بین الاقوامی سطح اُتے غیر تسلیم شدہ الحاق کرلیا گیا۔

جون 2016 وچ ، برطانیہ وچ یوروپی یونین وچ ملک د‏‏ی رکنیت تو‏ں متعلق اک ریفرنڈم وچ ، 52٪ رائے دہندگان نے یورپی یونین چھڈنے دے حق وچ ووٹ دتا ، جس د‏‏ی وجہ تو‏ں بریکسٹ علیحدگی دے پیچیدہ عمل تے مذاکرات ہوئے ، جس د‏‏ی وجہ تو‏ں دونے دے لئی سیاسی تے معاشی تبدیلیاں ہوئیاں۔ برطانیہ تے بقیہ یورپی یونین دے ملکاں۔ برطانیہ نے 31 جنوری 2020 نو‏‏ں EU چھڈ دتا۔

کرونولوجی

• 700 ق م: ہومر نے دتی الیاڈ مرتب کيتا ، جو اک مہاکاوی نظم اے جو یوروپی ادب دے پہلے توسیعی کم د‏‏ی نمائندگی کردا ا‏‏ے۔
• 4040 BC ق م: ہیروڈوٹس نے تاریخاں وچ ایتھنین سیاسی آزادی دا دفاع کيتا۔
• 323 ق م: سکندر اعظم مر گیا تے اس دے مقدونیائی سلطنت (ایشیاء تک بہت دور تک پہنچنے والے) ٹکڑے۔
• 44 ق م: جولیس سیزر دا قتل۔ رومن جمہوریہ اپنے عارضی بحران وچ داخل ہوگیا۔
• 27 ق م: رومن سلطنت دا اوکٹاویان دے تحت قیام۔

'AD'

• 45–55 (ca): پہلے عیسائی سرزمین یونان تے روم وچ اجتماعات۔
• 293: ڈیوکلیٹیئن ٹیٹراچی تشکیل دے ک‏ے سلطنت د‏‏ی تنظیم نو کردی ا‏‏ے۔
• 330: عظیم | قسطنطنیہ نے قسطنطنیہ نو‏‏ں اپنے راجگڑھ وچ ، نیا روم بنا دتا۔
• 5 55: تھیوڈوسس اول د‏‏ی موت دے بعد ، سلطنت مستقل طور اُتے مشرقی رومن سلطنت (بعد وچ بازنطیم) تے مغربی رومن سلطنت وچ تقسیم ہوگئی۔
• 476: اوڈاسر نے روہنا نو‏‏ں گرفتار کرلیا تے مغرب وچ آخری رومن بادشاہ نو‏‏ں معزول کردتا: روايتی طور اُتے مغربی رومن سلطنت د‏‏ی آخری تریخ دے طور اُتے دیکھیا جاندا ا‏‏ے۔
• 527: جسٹینین I تاج پوش بازنطیم دا شہنشاہ ا‏‏ے۔ [[[کارپیس جوریس سویلیس]]] ، ڈائجسٹ (رومن قانون) د‏‏ی ترمیم دا حکم دیندا ا‏‏ے۔
• 7 77: رومن کیتھولک دا آغاز اینگلو سیکسن انگلینڈ دا عیسائی بنانا (مشن تے گرجا گھر اس تریخ تو‏ں پہلے ہی معرض وجود وچ آ چکے سن ، لیکن روم تو‏ں انہاں دے رابطے ڈھیلے سن یا کوئی وجود نئيں)
• 600: سینٹ کولمبینس اک خط وچ "یورپ" د‏‏ی اصطلاح استعمال کردا ا‏‏ے۔
• 655: جوس سرپرست۔
• 1 681: خان اسپرخ بلغارس د‏‏ی رہنمائی کردا اے تے متعدد مقامی دے نال اتحاد سلاو نے بازنطینی سلطنت اُتے [[جنگ وچ حملہ کيتا [اونگال]] ، بلغاریہ تشکیل دے رہے ني‏‏‏‏ں۔
• 718: بلغاریہ د‏‏ی طرق بازنطینی سلطنت نو‏‏ں یورپ اُتے عربی حملے روکنے وچ مدد کردا اے ، تے قسطنطنیہ دا محاصرہ توڑ دیندا ا‏‏ے۔
• 722: جزیرber ایبیرین وچ کوواڈونگا د‏‏ی جنگ۔ پیلایو ، اک عمدہ ویسگوٹھ ، نے اک ایسی مسلما‏ن فوج نو‏‏ں شکست دتی جس نے کینٹابرین دے ساحل اُتے فتح حاصل کرنے د‏‏ی کوشش کيتی سی۔ اس تو‏ں عیسائی استوریہ د‏‏ی بادشاہی نو‏‏ں قائم کرنے وچ مدد ملدی اے ، تے ریکنکواسٹا دا آغاز ہُندا ا‏‏ے۔
• 732: ٹورز د‏‏ی لڑائی دے موقع اُتے ، فرانک نے عرباں د‏‏ی یورپ جانے تو‏ں روک دتا
• 800: چارلمگن د‏‏ی حیثیت تو‏ں مقدس رومن شہنشاہ د‏‏ی تاجپوشی۔
• 813: دوراں د‏‏ی تیسری کونسل: پادریاں نو‏‏ں آبادی د‏‏ی مادری زبان وچ تبلیغ کرنے دا حکم دتا گیا ا‏‏ے۔
• 843: معاہدہ ورڈن۔
• 636363: سینٹس سیرل تے میتھوڈیس عظیم موراویا پہنچے ، جس نے سلاو عوام وچ عیسائی مشن شروع کيتا۔
• 864: بلغاریہ دا بورس اول] پوری قوم نو‏‏ں بپتسمہ دیندا اے ، ٹینگری تو‏ں آبادی نو‏‏ں مشرقی آرتھوڈوکس عیسائیت وچ تبدیل
• 872: ناروے دا اتحاد۔
• 6 886: بلغاریائی سیرل تے میتھوڈیس دے طلبا - ساوا ، کلیمن ، نوم ، گورازڈ ، انجلاری - واپس بلغاریہ ، نے پریلاو تے اوہریڈ ادبی اسکول بنائے۔
• 893: سیرلک حروف تہجی ، جو پہلا بلغاریہ سلطنت وچ پریلاو لٹریری اسکول وچ نويں صدی عیسوی دے دوران تیار ہويا ، اوہ بلغاری حروف تہجی دا باضابطہ بن گیا۔
• 895: ہنگری دے عوام د‏‏ی سربراہی وچ آرپیڈ نے کارپیٹین بیسن وچ بسنیا شروع کيتا۔
• 917: بلغاریہ بلغاریہ نے بازنطینی سلطنت نو‏‏ں شکست دتی ، تے بلغاریہ دے شمعون اول نو‏‏ں شہنشاہ قرار دے دتا گیا ، اس طرح بلغاریہ بن گیا an سلطنت۔
• 962: اوٹو I مشرقی فرانسیا نو‏‏ں مقدس رومن سلطنت دے آغاز تو‏ں پوپ نے "شہنشاہ" دے طور اُتے تاج پہنایا۔
• 988 کییوان روس نے عیسائیت نو‏‏ں اپنایا ، جسنو‏ں اکثر روسی آرتھوڈوکس چرچ د‏‏ی اصل دے طور اُتے دیکھیا جاندا ا‏‏ے۔
• 1054: مشرق – مغرب وچ سکزم دا آغاز ، جو صدیاں تو‏ں عیسائی چرچ نو‏‏ں تقسیم کردا ا‏‏ے۔
• 1066: ولیم فاتح دے ذریعہ انگلینڈ دا کامیاب نارمن حملہ۔
• 1095: پوپ اربن دوم نے پہلے صلیبی جنگ دا مطالبہ کيتا۔
• 12 ويں صدی: ادب وچ 12 ويں صدی وچ نصوص د‏‏ی تعداد وچ اضافہ دیکھیا گیا۔ 12 ويں صدی دا پنرجہرن ہُندا ا‏‏ے۔
• 1128: ساؤ میمیڈ د‏‏ی لڑائی ، پرتگالی خودمختاری دا قیام۔
• 1185: بلغاریہ بلغاریائیاں تے ولچاں د‏‏ی بغاوت مخالف بغاوت دے نال دوبارہ خودمختاری بحال ہوئی۔
• 1250: شہنشاہ فریڈرک II د‏‏ی موت؛ جرمنی دے شہنشاہاں د‏‏ی اٹلی وچ کنٹرول استعمال کرنے د‏‏ی موثر صلاحیت دا خاتمہ۔
• 1303: صلیبی جنگ دا دور ختم ہوگیا۔
• 1309–1378: دتی ایگنون پاپیسی
• 1315–1317: شمالی یورپ وچ 1315–1317 دا وڈا قحط
• 1341: پیٹارچ ، " انسانیت دا باپ" ، قدیم دور دے بعد شاعر انعام یافتہ دا پہلا فرد بن گیا۔
• 1337–1453: انگلینڈ تے فرانس دے وچکار سو سال د‏‏ی جنگ۔
• 1348–1351: سیاہ موت نے یورپ د‏‏ی تقریبا about اک تہائی آبادی نو‏‏ں ہلاک کيتا۔
• 1439: جوہانس گٹین برگ نے طباعت انقلاب نو‏‏ں شروع کردے ہوئے کتاباں دے لئی پہلے متحرک قسم تے پہلا پرنٹنگ پریس ایجاد کيتا۔
• 1453: قسطنطنیہ دا زوال تو‏ں عثمانی ترک
• 1492: ریکنکواستا اختتام آئبرین جزیرہ نما وچ ہُندا ا‏‏ے۔ کرسٹوفر کولمبس دے زیر انتظام اک ہسپانوی مہم جو گروپ نويں دنیا وچ اُتریا ا‏‏ے۔
• 1497: واسکو دا گاما ایشیا دے نال براہ راست تجارت شروع کرنے دے لئی ہندوستان روانہ ہويا۔
• 1498: لیونارڈو ڈاُچی پینٹ آخری رات دا کھانا] میلان وچ جدو‏ں نشا. ثانیہ پھل پھُل رہے ني‏‏‏‏ں۔
• 1508: میکسمیلیئن I آخری حکمران "رومیاں دا بادشاہ]" تے "رومیاں دا پہلا منتخب شہنشاہ"۔
• 1517: مارٹن لوتھر نے اپنے [95 مقالے] چرچ دے وٹینبرگ] دے دروازے تو‏ں لگائے جانے دے ناخن اُتے ڈالے ، جس تو‏ں بحث و مباحثہ شروع ہُندا اے جس د‏‏ی وجہ تو‏ں جلد ہی [[پروٹسٹنٹ] اصلاح | اصلاحی]]
• 1519: فرڈینینڈ میگیلن تے جوآن سیبسٹین ایلکانو نے پہلے عالمی طواف دا آغاز کيتا۔ انہاں د‏‏ی مہم 1522 وچ پرت آئی۔
• 1519: ہرنن کورٹس نے اسپین دے لئی میکسیکو د‏‏ی فتح دا آغاز کيتا۔
• 1532: فرانسسکو پیزارو نے اسپین دے لئی پیرو ([[[انہاں دا سلطنت]])) د‏‏ی فتح دا آغاز کيتا۔
• 1543: نیکولاس کوپرینک شائع کردا اے ڈی انقلابی اوربیئم کوئلیسٹیئم (انقلابی انقلابات دے بارے وچ ) ۔
• 1547: ماسکو د‏‏ی گرینڈ ڈچی روس دا سارڈڈم بن گیا۔
• 1582: گریگوریئن کیلنڈر دا تعارف؛ روس نے 1918 تک اسنو‏ں اپنانے تو‏ں انکار کردتا۔
• 1610: گیلیلیو گیلیلی مشتری دے چاند نو‏‏ں دریافت کرنے دے لئی اپنی دوربین دا استعمال کردے ني‏‏‏‏ں۔
• 1618: تیس سال د‏‏ی جنگ نے وسطی یورپ وچ وڈے پیمانے اُتے تباہی مچا دی۔
• 1648: ویسٹفیلیا دا امن تیس سال د‏‏ی جنگ نو‏‏ں ختم کردا اے ، تے ملکی ریاست د‏‏ی سالمیت دے اصول نو‏‏ں متعارف کراندا ا‏‏ے۔
• 1687: آئزاک نیوٹن پرنسیہ میتھیمیٹا شائع کردے نيں ، جس دا روشن خیالی اُتے گہرا اثر پڑدا ا‏‏ے۔
• 1699: معاہدہ کارلوٹز نے [[[عظیم ترکش جنگ| آسٹرو-عثمانی جنگ]]] دا اختتام کيتا۔ اس تو‏ں وسطی یورپ اُتے عثمانی کنٹرول دے خاتمے تے عثمانی جمود دے آغاز د‏‏ی علامت اے ، جس نے وسط برگ بادشاہت نو‏‏ں وسطی تے جنوب مشرقی یورپ وچ غالب طاقت دے طور اُتے قائم کيتا۔
• 1700: ہسپانوی جانشینی د‏‏ی جنگ تے عظیم شمالی جنگ د‏‏ی وباء پہلے یورپین امور اُتے غلبہ حاصل کرنے دے لئی فرانس دے بادشاہ لوئس XIV د‏‏ی امنگاں د‏‏ی جانچ پڑتال کرن گے۔ دوسرا روس دے ظہور وچ اک عظیم طاقت تے اک تسلیم شدہ یوروپی ریاست دا باعث بنے گا۔
• 18 ويں صدی: روشن خیالی دا دور پورے یورپ وچ اک فکری نشاna ثانی پیدا کردا ا‏‏ے۔
• 1707: برطانیہ د‏‏ی بادشاہی د‏‏ی تشکیل برطانیہ د‏‏ی بادشاہی تے اسکاٹ لینڈ د‏‏ی بادشاہی د‏‏ی تشکیل تو‏ں ہوئی ا‏‏ے۔
• 1712: تھامس نیوکومین نے پہلا عملی بھاپ انجن ایجاد کيتا جو صنعتی انقلاب برطانیہ وچ شروع ہُندا ا‏‏ے۔
• 1721: روسی سلطنت د‏‏ی بنیاد۔
• 1775: جیمز واٹ نے برطانیہ وچ صنعتی انقلاب نو‏‏ں تیز کرنے دے لئی اک نواں موثر بھاپ انجن ایجاد کيتا۔
• 1784: امانوئل کانٹ سوال دا جواب: روشن خیالی کيتا اے ؟ '"شائع کردی ا‏‏ے۔
• 1789: فرانسیسی انقلاب دا آغاز تے فرانس وچ مطلق العنان بادشاہت دا اختتام۔
• 1792–1802: فرانسیسی انقلابی جنگاں۔
• 1799: نیپولین فرانس دے آمر د‏‏ی حیثیت تو‏ں اقتدار وچ آیا۔
• 1803–1815: نیپولین دیاں جنگاں نیپولین د‏‏ی شکست اُتے اختتام پذیر۔
• 1806: نپولین نے مقدس رومن سلطنت نو‏‏ں ختم کردتا۔
• 1814–1815: ویانا د‏‏ی کانگریس؛ ویانا دا معاہدہ؛ فرانس گھٹ کر 1789 حدود تک پہنچ گیا ا‏‏ے۔ ردِ عمل د‏‏ی قوتاں پورے یورپ وچ غالب آ رہیاں نيں۔
• 1825: جارج اسٹیفنسن نے اسٹاکٹن تے ڈارلنگٹن ریلوے دنیا وچ مسافراں د‏‏ی آمدورفت دے لئی پہلی بھاپ ٹرین ریلوے دا افتتاح کيتا۔
• 1836: لوئس ڈاگوری پہلی عملی فوٹو گرافی دا طریقہ ایجاد کردا اے ، اثر وچ پہلا کیمرا۔
• 1838: سانچہ:SS ، باقاعدگی تو‏ں شیڈول ٹرانزلانٹک کراسنگ دے لئی بنایا گیا پہلا اسٹیمپشپ خدمت وچ داخل ہُندا ا‏‏ے۔
• 1848: 1848 دے انقلابات تے کمیونسٹ منشور د‏‏ی اشاعت۔
• 1852: کریمین جنگ دا آغاز ، جو 1855 وچ روس دے لئی اک شکست اُتے ختم ہويا۔
• 1859: چارلس ڈارون پرجاتیاں د‏‏ی ابتدا شائع کردا ا‏‏ے۔
• 1861: جیوسیپی گیربلدی د‏‏ی فتوحات دے بعد اٹلی دا اتحاد۔
• 1866: تجارتی لحاظ تو‏ں سب تو‏ں پہلے کامیاب transatlantic ٹیلی گراف کیبل مکمل ہوئے گیا۔
• 1860 د‏‏ی دہائی: روس اپنے خاکےآں نو‏‏ں آزاد کردا اے تے کارل مارکس نے 'داس کیپیٹل' د‏‏ی پہلی جلد نو‏‏ں مکمل کيتا۔
• 1870: فرانکو پروشین جنگ تے دوسری فرانسیسی سلطنت دا خاتمہ۔
• 1871: جرمنی دا اتحاد اوٹو وون بسمارک د‏‏ی ہدایت پر۔
• 1873: 1873 د‏‏ی گھبراہٹ واقع ہُندا ا‏‏ے۔ لمبی افسردگی شروع ہُندا ا‏‏ے۔
• 1878: [بلغاریہ د‏‏ی پرنسیپ | بلغاریہ]] د‏‏ی از سر نو تشکیل ، سربیا د‏‏ی آزادی ، مونٹی نیگرو ، رومانیہ
• 1885: کارل بینز نے بینز پیٹنٹ - موٹر ویگن ، دنیا دا پہلا آٹوموبائل ایجاد کيتا۔
• 1885: یورپ وچ شہر وچ پہلا مستقل برقی ٹرام نظام (سرائیوو وچ ))۔
• 1895: آگسٹے تے لوئس لومیئر نے اپنی سینماگراف ، اک پورٹیبل کیمرا ، پرنٹر تے پروجیکٹر دے ذریعہ ادا کرنے والے عوام تو‏ں پہلے متوقع فلماں د‏‏ی نمائشاں دا آغاز کيتا۔
• 1902: گوگلیئلمو مارکونی پہلی بار ٹرانساٹلانٹک ریڈیو ٹرانسمیشن گھلدا ا‏‏ے۔
• 1914: آسٹریا دے آرچک فرانز فرڈینینڈ نو‏‏ں قتل کيتا گیا سی۔ پہلی جنگ عظیم شروع ہوئے رہی ا‏‏ے۔
• 1917: ولادیمیر لینن تے بالشویک نے روسی انقلاب وچ اقتدار اُتے قبضہ کيتا۔ آنے والی روسی خانہ جنگی 1922 تک جاری رہندی ا‏‏ے۔
• 1918: پہلی جنگ عظیم جرمنی تے مرکزی طاقتاں د‏‏ی شکست دے نال ختم ہوئی۔ دس لکھ فوجی ہلاک؛ روسی ، جرمن ، آسٹریا ، تے عثمانی سلطنتاں دا خاتمہ۔
• 1918: جرمن سلطنت تے بادشاہی نظام دا خاتمہ۔ ویمر جمہوریہ د‏‏ی بنیاد رکھنا۔
• 1918: یورپ وچ دنیا بھر وچ ہسپانوی فلو د‏‏ی وبا نے لکھاں افراد د‏‏ی جان لے لی۔
• 1918: آسٹریا ہنگری د‏‏ی سلطنت تحلیل ہوگئ۔
• 1919: ورسلز ٹریٹی نے جرمنی نو‏‏ں اپنی کالونیاں ، کئی صوبےآں تے اس د‏ی بحری تے فضائیہ تو‏ں وکھ کردتا۔ فوج نو‏‏ں محدود؛ اتحادیاں نے مغربی علاقےآں اُتے قبضہ کيتا۔ تکرار دا حکم دتا گیا۔
• 1920: لیگ آف نیشنز نے آپریشن شروع کيتا۔ وڈے پیمانے اُتے غیر موثر؛ 1939 د‏‏ی طرف تو‏ں ناکارہ.
• 1921–22: آئرلینڈ تقسیم؛ آئرش فری اسٹیٹ آزاد ہويا تے خانہ جنگی شروع ہوگئی۔
• 1922: بینیٹو مسولینی تے فاشسٹ نے اٹلی وچ اقتدار حاصل کيتا۔
• 1929: دنیا بھر وچ زبردست افسردگی نیو یارک سٹی وچ نیو یارک سٹی وچ اسٹاک مارکیٹ کریش تو‏ں شروع ہويا۔
• 1933: ایڈولف ہٹلر تے نازیاں نے جرمنی وچ اقتدار حاصل کيتا۔
• 1935: اٹلی نے ایتھوپیا اُتے فتح حاصل کيتی۔ لیگ د‏‏ی پابندیاں غیر موثر ني‏‏‏‏ں۔
• 1936: ہسپانوی خانہ جنگی دا آغاز؛ جرمنی تے اٹلی دے تعاون تو‏ں آنے والے نیشنلسٹاں د‏‏ی فتح دے نال 1939 وچ ختم ہويا۔
• 1938: جرمنی نے کرسٹل ناخٹ دے نال یہودیاں اُتے ظلم و ستم ودھایا۔
• 1938: برطانیہ تے فرانس دے ذریعہ جرمنی د‏‏ی خوشی؛ میونخ دا معاہدہ پھٹ جاندا اے چیکوسلواکیہ؛ 1939 وچ جرمنی نے بقیہ حصے اُتے قبضہ کرلیا۔
• 1939: برطانیہ تے فرانس نے جلدی تو‏ں دوبارہ چھڑی چھڑائی۔ یو ایس ایس آر دے نال معاہدے دا بندوبست کرنے وچ ناکا‏م رہیا۔
• 1939: اڈولف ہٹلر تے جوزف اسٹالن مولوٹوف ib ربنبروپ معاہدہ وچ مشرقی یورپ د‏‏ی تقسیم اُتے اتفاق کردے ني‏‏‏‏ں۔
• 1939: جرمنی حملہ پولینڈ ، دوسری جنگ عظیم دا آغاز کر رہیا ا‏‏ے۔
• 1940: ونسٹن چرچل دے ماتحت برطانیہ ، برطانیہ د‏‏ی جنگ جیتنے دے بعد نازیاں دے خلاف مقابلہ کرنے والی آخری قوم بن گیا۔
• 1941: امریکا نے برطانیہ ، آزاد فرانس ، یو ایس ایس آر تے ہور [[دوسری جنگ عظیم دے اتحادیاں] اتحادیاں]] نو‏‏ں وڈے پیمانے اُتے قرضہ لیز امداد شروع کردتی۔ کینیڈا مالی امداد وی فراہ‏م کردا ا‏‏ے۔
• 1941: جرمنی نے باربروسا وچ سوویت یونین اُتے حملہ کيتا۔ ماسکو یا لینن گراڈ اُتے قبضہ کرنے وچ ناکا‏م۔
• 1942: نازی جرمنی نے ہولوکاسٹ - اک حتمی حل دا آغاز ، 6 ملین یہودیاں دے قتل دے نال کيتا۔
• 1943: اسٹالن گراڈ تے کرسک دے بعد ، سوویت افواج نے مشرق وچ نازیاں دے زیر قبضہ علاقے اُتے دوبارہ قبضہ کرنا شروع کردتا۔
• 1944: امریکی ، برطانوی تے کینیڈا د‏‏ی مسلح افواج نازیاں دے زیر قبضہ فرانس اُتے حملہ نورمنڈی پر۔
• 1945: ہٹلر نے خودکشی د‏‏ی ، مسولینی دا قتل ہوگیا۔ دوسری جنگ عظیم یورپ دے نال کھنڈرات وچ ختم ہوئی تے جرمنی نے شکست کھادی
• 1945: اقوام متحدہ تشکیل دتا گیا۔
• 1947: برطانوی سلطنت نے ہندوستان تے پاکستان نو‏‏ں آزادی د‏‏ی آزادی تو‏ں رضاکارانہ طور اُتے ختم کرنے دا عمل شروع کيتا۔
• 1947: سرد جنگ اس وقت شروع ہُندا اے جدو‏ں یورپ دا مشرقی بمقابلہ مغرب دا پولرائزڈ ہوجاندا ا‏‏ے۔
• 1948–1951: امریکی مارشل پلان دے ذریعے مغربی یورپ د‏‏ی تعمیر نو دے لئی وڈی رقم فراہ‏م کردا ا‏‏ے۔ یورپی صنعتاں د‏‏ی وڈے پیمانے اُتے جدید کاری تے تجارتی پابندیاں وچ کمی نو‏‏ں تحریک دیندی ا‏‏ے۔
• 1949: نیٹو اتحاد قائم ہويا۔
• 1955: یو ایس ایس آر نے اک حریف فوجی اتحاد ، وارسا معاہدہ تشکیل دتا۔
• 1950: شمعون اعلامیہ نے یورپی اتحاد دے عمل دا آغاز کيتا۔
• 1954: فرانسیسی سلطنت نو‏‏ں ختم کرنا شروع کيتا گیا۔ ویتنام تو‏ں واپسی
• 1956: سویز بحران برطانوی سلطنت د‏‏ی موثر طاقت دے خاتمے دا اشارہ ا‏‏ے۔
• 1956: ہنگری د‏‏ی بغاوت نو‏‏ں سوویت فوجی دستےآں نے شکست دتی۔
• 1957: روم دے معاہداں نے 1958 تو‏ں یورپی معاشی برادری قائم کيتا۔
• 1968: مئی 1968 وچ فرانس وچ ہونے والے واقعات فرانس نو‏‏ں انقلاب دے دہانے اُتے لے گئے۔
• 1968: پراگ اسپرنگ نو‏‏ں وارسا معاہدہ فوجی دستےآں نے شکست دتی۔ کلب آف روم د‏‏ی بنیاد رکھی گئی ا‏‏ے۔
• 1980: لیخ والیسا دے تحت تحریک سولیڈارنوس] د‏‏ی پولینڈ وچ کمیونسٹ حکمرانی کيت‏ی کھلی تے زیر زمین مخالفت شروع ہوئی۔
• 1985: [[میخائل گورباچوف] سوویت یونین دا رہنما بن گیا تے اصلاحات شروع] جو نادانستہ طور اُتے کمیونزم تے سوویت یونین دے خاتمے دا باعث بندا ا‏‏ے۔
• 1986: چرنوبل تباہی واقع ہُندا اے ، تریخ دا بدترین ایٹمی تباہی۔
• 1989: سوویت یونین دے سوا تمام وارسا معاہدہ ملکاں وچ کمیونزم دا تختہ الٹ گیا۔ برلن وال دا زوال (مشرق تے مغرب دے وچکار غیر منظم سرحدی گزرگاہ دا افتتاح ، جس نے دیوار نو‏‏ں مؤثر طریقے تو‏ں کسی حد تک مطابقت تو‏ں محروم کردتا)۔
• 1990: جرمنی دا دوبارہ اتحاد۔
• 1991: یوگوسلاویہ دا توڑ تے یوگوسلاو جنگاں دا آغاز۔
• 1991: سوویت یونین دا تحلیل] تے دولت مشترکہ آزاد ریاست د‏‏ی تشکیل۔
• 1993: ماسٹرکٹ ٹریٹی نے یوروپی یونین دا قیام عمل وچ لیایا۔
• 1997–99: ہانگ کانگ تے مکاؤ چین نو‏‏ں چین دے حوالے کرنے دے نال یوروپی ایشیاء وچ نوآبادیات‏ی سلطنت دا خاتمہ۔
• 2004: سلووینیا ، ہنگری ، جمہوریہ چیک ، سلوواکیہ ، پولینڈ ، لتھوانیا ، لٹویا ، ایسٹونیا ، قبرص تے مالٹا یوروپی یونین وچ شامل ہاں۔
• 2007: رومانیہ تے بلغاریہ یورپی یونین وچ شامل ہاں۔
• 2008: عظیم کساد بازاری شروع ہوئے رہی ا‏‏ے۔ یورپ دے کچھ حصےآں وچ بے روزگاری وچ اضافہ ہويا۔
• 2013: کروشیا شامل ہوئی یورپی یونین۔
• 2014: یوکرائن وچ انقلاب تے روس ، یوکرین تے یوروپی یونین دے وچکار شدید تناؤ۔
• 2015: یوروپی مہاجر بحران شروع ہوئے رہیا ا‏‏ے۔
• 2020: برطانیہ یوروپی یونین چھڈ دیندا اے ۔
• 2020: کوویڈ-19 وبائی مرض ، سب تو‏ں زیادہ اٹلی ، اسپین تے برطانیہ متاثر ہويا ا‏‏ے۔

ہور ویکھو

• ما پہلے یورپ د‏‏ی تریخ
• ہیلنیائی دور
• رومی سلطنت
• بازنطینی سلطنت
• قرون وسطی
• نشاۃ ثانیہ
• دریافت کيت‏ی عمر
• دریافتاں دے زمانے دے بعد اہ‏م انکشافات
• استعمار
• روشن خیالی دا دور
• اٹلانٹک انقلابات
• یورپ وچ قوم پرستی دا عروج
• صنعتی انقلاب
• ہاؤس آف یوروپیئن ہسٹری ، میوزیم 2016 وچ برسلز وچ کھلنے والا اے
• مورخین د‏‏ی لسٹ ، سب تو‏ں وڈے تریخ داناں اُتے مشتمل
• تریخ دے جریدے د‏‏ی لسٹ # یورپ
• تریخ دے سب تو‏ں وڈے یورپی شہراں د‏‏ی لسٹ
• یورپ وچ خودمختار ریاستاں دے پیش روواں د‏‏ی لسٹ
• یوروپ - تشکیل د‏‏ی تریخ دے مطابق خودمختار ریاستاں د‏‏ی لسٹ
• یورپ وچ خودمختار ریاستاں د‏‏ی ٹائم لائن
• سلطنتاں د‏‏ی لسٹ
• قرون وسطی دے عظیم طاقتاں د‏‏ی لسٹ
• جدید عظیم طاقتاں د‏‏ی لسٹ
• اٹلانٹک دنیا
• مغربی رہتل د‏‏ی تریخ
• بلقان د‏‏ی تریخ
• یورپی یونین د‏‏ی تریخ دا خط زمانی

کتابیات

سروے

• بلم ، جیروم ایٹ ال۔ یورپی دنیا (2 جلد 2 ایڈی۔ 1970) یونیورسٹی د‏‏ی درسی کتاب۔ حصہ 1، قرون وسطی 1815؛ حصہ 2 1815 دے بعد تو‏ں آن لائن Archived 2020-08-01 at the وے بیک مشین
• ڈیوس ، نارمن یورپ: اک تریخ (1998) ، یونیورسٹی د‏‏ی جدید نصابی کتاب
• ہ‏‏م جنس پرستاں ، پیٹر تے آر دے ویب ماڈرن یورپ: سن 1815 (1973) آن لائن ، یونیورسٹی د‏‏ی درسی کتاب
  • ہ‏‏م جنس پرستاں ، پیٹر تے آر دے ویب ماڈرن یورپ: 1815 (1973) دے بعد سے ، یونیورسٹی د‏‏ی درسی کتاب
• میکے ، جان پی۔ وغیرہ۔ مغربی معاشرے د‏‏ی تریخ (2 جلد 2010) 1300 پی پی؛ یونیورسٹی د‏‏ی درسی کتاب
• مونکور ، جیمز اے ایڈ. یورپی تاریخی سیرت دے لئی تحقیقی رہنما: 1450 – موجودہ (4 جلد 1992)؛ 2140 پی پی؛ 200 وڈے سیاسی تے فوجی رہنماواں دے لئی تاریخی گائڈ
• رابرٹس ، جے ایم دی ہسٹری آف یورپ (1997) ، سروے
• سمز ، برینڈن۔ یورپ: جدوجہد بالادستی دے لئی ، 1453 تو‏ں لے ک‏ے موجودہ (2013) تک سروے

جغرافیہ تے اٹلس

• کیمبرج ماڈرن ہسٹری اٹلس (1912) آن لائن مفت ۔ 141 نقشے
• کیچپول ، برائن۔ جدید دنیا د‏‏ی نقشہ تریخ (1982)
• ڈاربی ، ہائی کورٹ ، تے ایچ فلارڈ ، ای ڈی۔ نیو کیمبرج ماڈرن ہسٹری ، جلد.۔ 14: اٹلس (1970)
• ایسٹ ، ڈبلیو گورڈن۔ یورپ دا اک تاریخی جغرافیہ (چوتھا سن 1950)
• ہییووڈ ، جان۔ عالمی تریخ دے اٹلس (1997) آن لائن مفت
• ہورابین ، جے ایف دوسری اٹلی د‏‏ی جنگ کيت‏ی اک اٹلس تریخ (9 جلد 1941–45) 7 جلد آن لائن مفت
• کنڈر ، ہرمن تے ورنر ہلجیمن۔ اینکر اٹلس آف ورلڈ ہسٹری (2 جلد 1978)؛ جدید تجزیا‏‏تی نقشے ، زیادہ تر یورپ کے
• او برائن ، پیٹرک کے۔ اٹلس آف ورلڈ ہسٹری (2007) آن لائن مفت
• Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found. Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found. Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
• رینڈ میک نیلی اٹلس آف ورلڈ ہسٹری (1983) ، نقشے # 76-81۔ ہیملن تاریخی اٹلس دے بطور آن لائن مفت برطانیہ وچ شائع ہويا
• رابرٹسن ، چارلس گرانٹ۔ اک تاریخی تے وضاحتی متن (1922) آن لائن مفت دے نال 1789 تو‏ں 1922 تک جدید یورپ دا اک تاریخی اٹلس
• آئی پیڈ دے لئی یونانی تے رومن ورلڈ کے ٹالبرٹ ، رچرڈ جے اے بیرنگٹن اٹلس (پرنسٹن یوپی 2014) سانچہ:آئی ایس بی این ؛ قدیم یونان تو‏ں دیر رومن سلطنت تک 102 انٹرایکٹو رنگ دے نقشے۔
• تاریخی اٹلس ویکیپیڈیا دے نقشے؛ کوئی حق اشاعت نئيں
• اٹلی دے جرمنی ویکیپیڈیا دے نقشے؛ کوئی حق اشاعت نئيں

وڈی اقوام

• Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found. Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found. Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
• کیر ، ریمنڈ ، ایڈی۔ سپین: اک تریخ (2000)
• کلارک ، کرسٹوفر ایم آئرن کنگڈم: پرشیا دا عروج و زوال ، 1600–1947 (2006)
• ڈیوس ، نارمن جزیرے: اک تریخ (2001) ، برطانیہ تے آئرلینڈ
• Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found. Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found. Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
• فریزر ، ربیکا۔ برطانیہ د‏‏ی کہانی: رومیاں تو‏ں اج تک: اک داستان تریخ (2006)
• ہولورن ، ہاجو۔ جلد 1: جدید جرمنی د‏‏ی تریخ: اصلاح ؛ جلد 2: جدید جرمنی د‏‏ی تریخ: 1648–1840 ؛ جلد 3: جدید جرمنی د‏‏ی تریخ: 1840–1945 (1959)۔ اک معیاری علمی سروے۔
• کامین ، ہنری۔ اسپین د‏‏ی اک جامع تریخ (1973)
• Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found. Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found. Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
• ہومز ، جارج ، ایڈ۔ آکسفورڈ نے قرون وسطی دے یورپ د‏‏ی تریخ (2001)
• ہومز ، جارج ، ایڈ۔ آکسفورڈ نے اٹلی د‏‏ی سچائی د‏‏ی تریخ (1997)
• جونز ، کولن۔ فرانس د‏‏ی کیمبرج السٹریٹڈ ہسٹری (1999)
• کچن ، مارٹن دی کیمبرج السٹریٹڈ ہسٹری آف جرمنی (1996)۔
• مورگن ، کینتھ او ، ایڈی. آکسفورڈ نے برطانیہ د‏‏ی تریخ د‏‏ی سچائی (1984)
• Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found. Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found. Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
• ریانسوسکی ، نکولس وی۔ ، تے مارک ڈی اسٹین برگ۔ روس د‏‏ی تریخ (2 جلد 2010)
• ساگررا ، اڈا۔ جرمنی د‏‏ی اک سماجی تریخ (2003)
• قبراں ، رابرٹ ، انگریزی تے انہاں د‏‏ی تریخ (2014) جدید ترین تریخ؛ آن لائن جائزہ
• Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found. Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found. Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.

کلاسیکی

• بورڈ مین ، جان ، یٹ۔ ای ڈی آکسفورڈ ہسٹری آف یونان اینڈ ہیلینسٹک ورلڈ (دوسرا ادارہ 2002) 520 پی پی
• بورڈ مین ، جان ، یٹ۔ ای ڈی آکسفورڈ ہسٹری آف رومن ورلڈ (2001)
• کارٹلیج ، پال۔ قدیم یونان د‏‏ی کیمبرج د‏‏ی سچ Historyت تریخ (2002)

اخیر رومن

• ہیدر ، پیٹر ۔ سلطنتاں تے بربیرین: زوال دا روم تے تریخ پیدائش (آکسفورڈ یونیورسٹی پریس؛ 2010)؛ 734 صفحات؛ ہجرت ، تجارت تے ہور مظاہرےآں د‏‏ی جانچ پڑتال کردی اے جس نے پہلی صدی وچ یورپ دے اک قابل شناخت وجود د‏‏ی تشکیل کيتی۔
• جونز ، اے ایچ ایم بعدازاں رومن سلطنت ، 284-602: اک سماجی ، معاشی ، تے انتظامی سروے (2 جلد 1964)
• مچل ، اسٹیفن۔ بعد د‏‏ی رومن سلطنت د‏‏ی تریخ ، سن 284-641: قدیم دنیا د‏‏ی تبدیلی (2006)

قرون وسطی

• ڈیوس ، RHC قرون وسطی دے یورپ د‏‏ی تریخ (دوسرا ادارہ 2000)
• فرگسن ، والیس دے یورپ انہاں ٹرانزیشن ، 1300–1520 (1962) آن لائن Archived 2020-08-01 at the وے بیک مشین
• ہانوالٹ ، باربرا۔ قرون وسطی: اک سچustت تریخ (1999)
• ہومز ، جارج ، ایڈ۔ قرون وسطی دے یورپ د‏‏ی آکسفورڈ السٹریٹڈ ہسٹری (2001)
• کوینگسبرجر ، HG قرون وسطی دا یورپ 400-1500 (1987)
• ریڈل ، جان ایم ، قرون وسطی د‏‏ی اک تریخ ، 300-1500 (2008)

ابتدائی جدید

• The Culture of Power and the Power of Culture. The Culture of Power and the Power of Culture. The Culture of Power and the Power of Culture.
• کیمرون ، یوآن۔ ابتدائی جدید یورپ: آکسفورڈ د‏‏ی تریخ (2001)
• فریڈرک ، کارل جے دی ایج آف دتی باروک ، 1610–1660 (1962)؛ عنوان دے باوجود ، ایہ یورپ د‏‏ی اک وسیع پیمانے اُتے سماجی ، ثقافتی ، سیاسی تے سفارتی تریخ ا‏‏ے۔ 14 دن دے قرض لینے د‏‏ی کاپی
• ہسمر ، اٹلی۔ ابتدائی جدید دور وچ اسکینڈینیویا؛ کسان بغاوتاں تے جادوگرنیاں دے شکار تو‏ں لے ک‏ے آئین دے مسودہ تیار کرنے والے یومن (2014)
• Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found. Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found. Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
• رائس ، یوجین ایف ابتدائی جدید یورپ دیاں بنیاداں ، 1460–1559 (دوسرا ادارہ 1994) 240 پی پی
• میری مین ، جان۔ جدید یورپ د‏‏ی اک تریخ: نشا From ثانیہ تو‏ں لے ک‏ے موجودہ (تیسرا ادارہ۔ 2009 ، 2 جلد) ، 1412 پی پی
• اسکاٹ ، ہمیش ، ایڈ۔ آکسفورڈ ہینڈ بک آف ابتدائی جدید یورپی تریخ ، 1350–1750: جلد اول: لوک تے مقام (2015)۔
  • The Oxford Handbook of Early Modern European History, 1350–1750. The Oxford Handbook of Early Modern European History, 1350–1750. The Oxford Handbook of Early Modern European History, 1350–1750.
• اسٹوئ ، جان۔ یورپ انفولڈنگ ، 1648–1688 (دوسرا ادارہ 2000)۔
• Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found. Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found. Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
• ویزنر ، میری ای ابتدائی جدید یورپ ، 1450–1789 (کیمبرج ہسٹری آف یورپ) (2006)

جدید یورپی تریخ اُتے ماضی دے نظریات

• ایریل ، ایڈورڈ میڈ۔ جدید تریخ دا خاکہ؛ نقشہ مطالعہ دے نال اک نصاب . نیو یارک: میکملن نو‏‏ں ، 1921۔
• ٹیلر ، ولیم کوک ، چارلس ڈیوک ینج ، تے جی ڈبلیو کاکس۔ جدید تریخ دا طالب علم دا دستی؛ پرنسپل یورپی ملکاں دے عروج و پیشرفت ، انہاں د‏‏ی سیاسی تریخ ، تے انہاں د‏‏ی معاشرتی حالت وچ تبدیلیاں اُتے مشتمل؛ یورپیاں دے ذریعہ قائم کالونیاں د‏‏ی تریخ دے نال ۔ 1880۔

19 ويں صدی

• اینڈرسن ، ایم ایس دی ایسینڈسی آف یورپ: 1815–1914 (تیسرا ادارہ 2003)
• بلیننگ ، ٹی سی ڈبلیو ایڈ۔ انیہويں صدی: یورپ 1789–1914 (شارٹ آکسفورڈ ہسٹری آف یورپ) (2000) 320 پی پی
• برٹن ، کرین۔ دہائی دا انقلاب ، 1789–1799 (1934)۔ " آن لائن یورپ د‏‏ی تریخ اُتے لینگر سیریز وچ ۔
• بروون ، جیوفری۔ یورپ تے فرانسیسی امپیریم ، 1799–1814 (1938) آن لائن ۔
• کیمرون ، رونڈو۔ فرانس تے یوروپ د‏‏ی معاشی ترقی ، 1800–1914: امن تے جنگ دے بیج (1961) ، وسیع پیمانے اُتے معاشی تے کاروباری تریخ د‏‏ی فتح ۔
• ایونس ، رچرڈ جے ۔ حصول اقتدار: یورپ 1815–1914 (2016) ، 934 پی پی
• گلڈیا ، رابرٹ۔ بیریکیڈس اینڈ بارڈرز: یورپ 1800–1914 (جدید دنیا د‏‏ی شارٹ آکسفورڈ ہسٹری) (تیسرا ادارہ 2003) 544 پی پی ، آن لائن 2nd ای ڈی ، 1996 Archived 2020-08-20 at the وے بیک مشین
• Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found. Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found. Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
• کرٹیز ، جی اے ایڈ دستاویزات برائے سیاسی تریخ وچ یورپی براعظم 1815-191939 (1968) ، 507 پی پی؛ کئی سو مختصر دستاویزات
• میسن ، ڈیوڈ ایس۔ جدید یوروپ د‏‏ی اجمالی تریخ: لبرٹی ، مساوات ، یکجہت‏ی (2011) ، 1700 سے
• میری مین ، جان ، تے جے ایم ونٹر ، ایڈی۔ یوروپ 1789 تو‏ں 1914: عمر تے صنعت د‏‏ی سلطنت دا انسائیکلوپیڈیا (5 جلد 2006)
• رم ، اگاسی۔ انیہويں صدی وچ یورپ 1789–1905 (1984)۔
• رچرڈسن ، Hubert NB A ڈکشنری آف نپولین اینڈ ہز ٹائمز (1921) آن لائن مفت 489 pp
• اسٹین برگ ، جوناتھن۔ بسمارک: اک زندگی (2011)
• سلمی ، ہناں۔ 19 ويں صدی دا یورپ: ثقافتی تریخ (2008)۔
• ٹیلر ، AJP جدوجہد برائے مہارت برائے یورپ وچ 1848–1918 (1954) آن لائن مفت ؛ جدید سفارتی تریخ
• سیمسن ، ڈیوڈ۔ یورپ چونکہ نیپولین (1923) آن لائن مفت 524 پی پی

1900 تو‏ں

• ترجمہ ، ایرک Dorn. کی اک یورپ د‏‏ی تریخ وچ ویہويں صدی (2004) 548 پی پی
• بکانن ، ٹام. یورپ دے شورش زدہ امن: 1945 موجودہ کرنے دے لئی (Blackwell د‏‏ی یورپ د‏‏ی تریخ) (2012)
• کھانا پکانا ، برنارڈ اے کے بعد یورپ 1945: اک انسائیکلوپیڈیا (2 ج; 2001), 1465 پی پی
• ڈیوس, نارمن. یورپ وچ جنگ 1939–1945: کوئی آسان فتح (2008)
• عزیز, I. C. B. تے ایم آر ڈی دے پیر eds. آکسفورڈ دے ساتھی دے لئی دوسری جنگ عظیم (2006)
• فرینک ، میتھیو. بنانے اقلیتاں تریخ: آبادی د‏‏ی منتقلی وچ ویہويں صدی دے یورپ کی (آکسفورڈ ، 2017). 464 پی پی. آن لائن دا جائزہ لینے دے
• Grenville, J. A. S. A دنیا د‏‏ی تریخ وچ ویہويں صدی (1994). آن لائن مفت
• Hallock, سٹیفنی A. دنیا وچ 20th صدی: اک موضوعات‏‏ی نقطہ نظر (2012)
• Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
• Judt ، ٹونی. جنگ دے بعد: اک تریخ دے بعد یورپ 1945 (2006)
• مارٹل ، گورڈن ، ایڈ. اک ساتھی دے لئی یورپ ، 1900–1950 (2011) 32 مضامین د‏‏ی طرف تو‏ں علماء کرام; زور اُتے تریخ
• Mazower ، مارک. تاریک براعظم: یورپ د‏‏ی ویہويں صدی کے (2000) 512 پی پی
• میرامان, جان, تے جے موسم سرما, eds. یورپ دے بعد 1914: انسائیکلوپیڈیا د‏‏ی عمر جنگ تے تعمیر نو (5 والیوم. 2006)
• Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
• Paxton ، رابرٹ او ، تے جولی Hessler. یورپ وچ ویہويں صدی (5th ایڈیشن 2011.
• Pollard, سڈنی, ایڈ. مال و دولت تے غربت: اک اقتصادی 20th صدی د‏‏ی تریخ (1990), 260 پی پی; عالمی نقطہ نظر آن لائن مفت
• Sontag ، ریمنڈ جیمز. اک ٹوٹے ہوئے دنیا 1919–1939 (1972) ، وسیع لے ک‏ے تریخ دے بین جنگی یورپ; مفت آن لائن قرضے دے لئی
• Stearns, پیٹر, ایڈ. اس انسائیکلوپیڈیا د‏‏ی دنیا د‏‏ی تریخ (2001)
• پتھر ، ڈین ، ایڈ. آکسفورڈ گٹکا د‏‏ی جنگ دے بعد یورپ د‏‏ی تریخ (2015).
• اورکیا ، فیلپ. یورپ 1989 دے بعد: اک تریخ (پرنسٹن ، 2016) اقتباس, 440 پی پی
• Toynbee, آرنلڈ, ایڈ. سروے دے بین الاقوامی امور کے: ہٹلر د‏‏ی یورپ 1939–1946 (1954) آن لائن
• Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.

زراعت تے معیشت

• Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found. Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found. Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
• بیورنڈ ، آئیون ٹی۔ ویہويں صدی دے یورپ د‏‏ی معاشی تریخ (2013)
• Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found. Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found. Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
• Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found. Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found. Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
• Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found. Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found. Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
• گراس ، نارمن یورپ تے امریکا وچ زراعت د‏‏ی تریخ (1925)۔ مفت آن لائن ایڈیشن
• ملوارڈ ، ایلن ایس تے ایس بی ساؤل۔ کانٹنےنٹل یورپ د‏‏ی معیشت د‏‏ی ترقی: 1850–1914 (1977)
• مرے ، جیکولین۔ پہلی یورپی زراعت (1970)
• پولارڈ ، سڈنی ، ایڈ۔ دولت تے غربت: 20 واں صدی د‏‏ی معاشی تریخ (1990) ، 260 پی پی؛ آن لائن مفت عالمی تناظر
• پاؤنڈز ، NJG قرون وسطی دے یورپ د‏‏ی معاشی تریخ (1994)
• سلیشر وین باتھ ، BH مغربی یورپ د‏‏ی زرعی تریخ ، AD 500-1850 (1966)
• تھورپ ، ولیم لانگ۔ بزنس اینالز: ریاستہائے متحدہ ، انگلینڈ ، فرانس ، جرمنی ، آسٹریا ، روس ، سویڈن ، نیدرلینڈز ، اٹلی ، ارجنٹائن ، برازیل ، کینیڈا ، جنوبی افریقہ ، آسٹریلیا ، ہندوستان ، جاپان ، چین (1926) ہر اک دے حالات د‏‏ی سرخی دا خلاصہ سہ ماہی سال 1790–1925

ڈپلومیسی

• البرچٹ کیری ، رینی۔ ویانا د‏‏ی کانگریس دے بعد تو‏ں یورپ د‏‏ی اک سفارتی تریخ (1958)، 736 پی پی؛ اک بنیادی تعارف ، 1815–1955 آن لائن مفت ادھار
• سیاہ ، جیریمی ڈپلومیسی د‏‏ی تریخ (2011)
• Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found. Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found. Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
• کرٹیز ، جی اے ایڈ دستاویزات برائے سیاسی تریخ وچ یورپی براعظم 1815-191939 (1968) ، 507 پی پی؛ کئی سو مختصر دستاویزات
• لانجر ، ولیم۔ عالمی تریخ دا اک انسائیکلوپیڈیا (5 ويں سن 1973) ، بہت تفصیل دا خاکہ
• میکملن ، مارگریٹ۔ جنگ جو امن ختم ہوئی: روڈ ٹو 1914 (2013) 1890 تو‏ں 1914 تک محیط اے
• مووت ، آر بی تریخ یورپی ڈپلومیسی ، 1451–1789 (1928) 324 صفحات آن لائن Archived 2020-12-20 at the وے بیک مشین
• پیٹری ، چارلس۔ اس تو‏ں پہلے د‏‏ی سفارتی تریخ ، 1492–1713 (1949) ، پورے یورپ اُتے محیط ا‏‏ے۔ آن لائن
• پیٹری ، چارلس۔ ڈپلومیٹک ہسٹری ، 1713–1933 (1946) ، وسیع خلاصہ آن لائن مفت آن لائن کوئسٹیا وچ بھی
• شروئڈر ، پال۔ آن لائن یورپی سیاست د‏‏ی تبدیلی 1763–1848 (1994) آن لائن ؛ جدید سفارتی تریخ
• سنٹاگ ، ریمنڈ جیمز۔ 1871–1932 (1933) یورپی ڈپلومیٹک تریخ آن لائن مفت
• اسٹینر ، زارا۔ وہ لائٹس جو ناکا‏م ہوگئياں: یورپی بین الاقوامی تریخ 1919–1933 (2007)
• اسٹینر ، زارا۔ تاریکی د‏‏ی فتح: یورپی بین الاقوامی تریخ 1933–1939 (2011)
• ٹیلر ، AJP یورپ وچ مہارت حاصل کرنے دے لئی جدوجہد ، 1848–1918 (1954)

سلطنتاں تے تعامل

• بیلی ، CA ایڈ۔ برطانوی سلطنت دا اٹلس (1989)۔ اسکالرز دے ذریعہ سروے؛ بھاری مثال دے طور پر
• برینڈن ، پیئرز برطانوی سلطنت دا زوال تے زوال ، 1781–1997 (2008) ، اک وسیع پیمانے اُتے سروے
• کوٹریل ، آرتھر ایشیاء وچ مغربی طاقت: اس دا سست رائز تے سوئفٹ فال ، 1415–1999 (2009) مشہور تریخ۔ اقتباس
• ڈارون ، جان تیمر لین دے بعد: عالمی سلطنتاں دا عروج تے زوال ، 1400–2000 (2008)۔
• جیمز ، لارنس۔ برطانوی سلطنت دا عروج و زوال (1997)
• پوددار، پریم، تے لارس Jensen کی، EDS، postcolonial ادب دے لئی اک تاریخی ساتھی: کانٹنےنٹل یورپ تے اس سلطنتاں (ایڈنبرا UP، 2008)، اقتباس وی پورے متن آن لائن
• Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found. Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found. Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.

نظریات تے سائنس

• ہیلبرون ، جان ایل ، ایڈی. آکسفورڈ دے ساتھی تریخ د‏‏ی جدید سائنس (2003)
• Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found. Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found. Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
• وینر ، فلپ پی. لغت د‏‏ی تریخ د‏‏ی تریخ (5 جلد 1973)

مذہب

• فورینزا ، روزاریو۔ "ویہويں صدی دے کیتھولک ازم دے بارے وچ نويں تناظر۔" معاصر یورپی تریخ 28.4 (2019): 581-595 DOI: https://doi.org/10.1017/S0960777319000146
• لیٹوریٹی ، کینتھ اسکاٹ۔ انقلابی دور وچ عیسائیت: انیہويں تے ویہويں صدیاں وچ عیسائیت د‏‏ی تریخ (5 جلد 1958–69) جلد 1 ، 2 ، تے 4 ملک بہ ملک تفصیلی کوریج دے لئی
• میک کلوچ ، ڈائرمائڈ۔ عیسائیت: پہلا تن ہزار سال (2011)

سماجی

• The Oxford Handbook of the History of Crime and Criminal Justice. 2016. ISBN 978-0-19-935233-3. The Oxford Handbook of the History of Crime and Criminal Justice. 2016. ISBN 978-0-19-935233-3. The Oxford Handbook of the History of Crime and Criminal Justice. 2016. ISBN 978-0-19-935233-3.
• میہور ، مریم جو۔ مغربی یورپ وچ تعلیم: اک معاشرتی تریخ (1985)
• Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found. Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found. Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
• اسٹارنز ، پیٹر این ، ایڈ۔ یورپی معاشرتی تریخ دا انسائیکلوپیڈیا (6 جلد 2000) ، 3000 پی پی جامع کوریج
• اسٹارنز ، پیٹر این ، تے ہیرک چیپ مین۔ اتھل پتھل وچ یورپی معاشرے: سن 1750 (1975) دے بعد تو‏ں معاشرتی تریخ ۔
• ٹپٹن ، ایف۔ تے رابرٹ ایلڈرک ۔ یوروپ د‏‏ی معاشی تے معاشرتی تریخ (1987) ، دو جلداں
• Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found. Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found. Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
• Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found. Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found. Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.

جنگ

• آرچر ، کرسٹن I ؛؛ جان آر فیرس ، ہولگر ایچ ہیروگ۔ جنگ کيت‏ی عالمی تریخ (2002)
• پہلی عالمی جنگ کیمبرج د‏‏ی تریخ (3 جلد 2014) آن لائن Archived 2016-08-20 at the وے بیک مشین
• دوسری عالمی جنگ کیمبرج د‏‏ی تریخ (3 جلد 2015) آن لائن Archived 2016-08-20 at the وے بیک مشین
• کرٹ ویل ، CRMF عظیم جنگ کيت‏ی تریخ ، 1914141918 (1934) ، عام فوجی تریخ آن لائن مفت

• Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found. Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found. Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
• ڈوپیو ، آر ارنسٹ ، ہارپر انسائیکلوپیڈیا آف ملٹری ہسٹری: 3500 ق م تو‏ں موجودہ (1993)
• گیروارتھ ، رابرٹ ، تے ایریز منیلا۔ "عالمی جنگ دے طور اُتے عظیم جنگ: امپیریل تنازعات تے ورلڈ آرڈر د‏‏ی تشکیل نو ، 1911–1923۔" سفارتی تریخ 38.4 (2014): 786–800۔ آن لائن
• گیروتھ ، رابرٹ ، تے ایریز منیلا ، ایڈی۔ جنگ وچ سلطنتاں: 1911–1923 (2014) ، اسکالرز دے 12 بہت وسیع مضامین۔ اقتباس
• گولڈ سکبل ، ایڈرین تے جان کیگن۔ رومن وارفیئر (2000)
• ہورن ، جان ، ایڈی۔ پہلی جنگ عظیم دا ساتھی (2012)
• کیگن ، جان۔ جنگ کيت‏ی تریخ (1994)
• کینیڈی ، پال۔ عظیم طاقتاں دا عروج و زوال (1989)
• پیرٹ ، پیٹر ، ایڈ۔ جدید حکمت عملی دے ساز (1986) ، جنگ دے خیالات
• The Napoleonic Wars. 2013. ISBN 978-0-19-959096-4. The Napoleonic Wars. 2013. ISBN 978-0-19-959096-4. The Napoleonic Wars. 2013. ISBN 978-0-19-959096-4.
• اسٹیونسن ، ڈیوڈ ۔ تباہی: پہلی عالمی جنگ بطور سیاسی المیہ (2004) وڈی تشریح ، 560 پی پی
• اسٹراچن ، ہیو ۔ پہلی جنگ عظیم: جلد اول: اسلحہ (2004): اک اہ‏م علمی ترکیب۔ 1914–16 د‏‏ی مکمل کوریج؛ 1245pp
• Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found. ؛ سفارت کاری اُتے زور دینے دے نال جامع جائزہ
• موسم سرما ، جے ایم پہلی جنگ عظیم دا تجربہ (دوسرا ادارہ 2005) ، حالات مضامین؛
• زیلر ، سیمس ڈبلیو تے ڈینیئل ایم ڈوبوائس ، ای ڈی۔ دوسری جنگ عظیم دے ساتھی (2 جلد 2013) ، 1030 پی پی؛ اسکالرز دے ذریعہ جامع جائزہ

خواتین تے صنف

• اینڈرسن ، بونی ایس تے جوڈتھ پی زنسر۔ ان د‏‏ی اپنی اک تریخ: یوروپ وچ خواتین تریخ تاں پہلے تو‏ں لے ک‏ے موجودہ تک (دوسرا ایڈ 2000)
• برسٹل ، رینیٹ ، وغیرہ۔ ای ڈی مرئی بننا: خواتین یورپی تریخ وچ (تیسرا ادارہ 1997) ، 608 پی پی؛ اسکالرز دے مضامین
• فری ، لنڈا ، مارشا فری ، جوائن شنائیڈر۔ مغربی یورپی تریخ وچ خواتین: آن لائن دی Archived 2020-05-21 at the وے بیک مشین انتخابی تاریخی ، جغرافیائی تے موضوعی کتابیات (1982) منتخب کرن
• ہفتن ، اولوین۔ اس تو‏ں پہلے دا امکان: مغربی یورپ وچ خواتین د‏‏ی تریخ ، 1500–1800 (1996)
• Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found. Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found. Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
• Karen Offen (2010). Surveying European Women's History since the Millenium: A Comparative Review. pp. 154–177.
• Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found. Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found. Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
• Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found. Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found. Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.

حوالے

1. Geoffrey Parker, "States Make War But Wars Also Break States,"Journal of Military History (2010) 74#1 pp. 11–34
2. A new skull of early Homo from Dmanisi, Georgia. https://semanticscholar.org/paper/0c9c26004aa8d7b3709d887928bdbcee3b6db815.
3. "The Human Journey: Early Settlements in Europe". http://www.humanjourney.us/europe.html. Retrieved on

   24 March 2017. "Human fossil evidence from sites such as Atapuerca in Spain suggests that they were a form of Homo erectus (sometimes called Homo ergaster)."
4. Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
5. https://www.smithsonianmag.com/smart-news/oldest-gold-object-unearthed-bulgaria-180960093/
6. "Ancient Crete". Oxfordbibliographiesonline.com. 15 February 2010. http://oxfordbibliographiesonline.com/display/id/obo-9780195389661-0071. Retrieved on

   17 May 2012.
7. Durant, The Life of Greece; The Story of Civilization Part II, (New York: Simon & Schuster) 1939:11.
8. Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
9. Tandy, p. xii. "Figure 1: Map of Epirus showing the locations of known sites with Mycenaean remains"; Tandy, p. 2. "The strongest evidence for Mycenaean presence in Epirus is found in the coastal zone of the lower Acheron River, which in antiquity emptied into a bay on the Ionian coast known from ancient sources as Glykys Limin (Figure 2-A)."
10. Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
11. "Aegeobalkan Prehistory – Mycenaean Sites". http://aegeobalkanprehistory.net/img_articles/thumbs/tmb_75.jpg. Retrieved on

    17 May 2012.
12. The Synchronisation of Civilisations in the eastern Mediterranean in the Second Millennium BC III, Proceedings of the SCIEM 2000 – 2nd EuroConference, Vienna, 28 May – 1 June 2003
13. Use and appreciation of Mycenaean pottery in the Levant, Cyprus and Italy, Gert Jan van Wijngaarden, Amsterdam Archaeological Studies
14. The Mycenaeans and Italy: the archaeological and archaeometric ceramic evidence, University of Glasgow, Department of Archaeology
15. Emilio Peruzzi, Mycenaeans in early Latium, (Incunabula Graeca 75), Edizioni dell'Ateneo & Bizzarri, Roma, 1980
16. Brian Todd Carey, Joshua Allfree, John Cairns (2006). Warfare in the Ancient World Pen and Sword, سانچہ:آئی ایس بی این
17. "The Diadochi and the Hellenistic Age". Historical Atlas of the Mediterranean. http://explorethemed.com/Diadochi.asp?c=1. Retrieved on

    ۲۳ اگست ۲۰۱۸.
18. Bowersock, "The Vanishing Paradigm of the Fall of Rome" Bulletin of the American Academy of Arts and Sciences 49.8 (May 1996:29–43) p. 31.
19. Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
20. Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
21. Susan Wise Bauer, The History of the Medieval World: From the Conversion of Constantine to the First Crusade (2010)
22. Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
23. Fletcher, Banister, "Sir Banister Fletcher's A History of Architecture", Architectural Press; 20 edition (1996), سانچہ:آئی ایس بی این, p. 172
24. "The History of the Bubonic Plague". https://web.archive.org/web/20061218044248/http://dpalm.med.uth.tmc.edu/courses/BT2003/BTstudents2003_files/Plague2003.htm.
25. "Scientists Identify Genes Critical to Transmission of Bubonic Plague". .niaid.nih.gov. https://web.archive.org/web/20071007012619/http://www3.niaid.nih.gov/news/newsreleases/1996/plague.htm. Retrieved on

    31 January 2010.
26. Ralph R. Frerichs. "An Empire's Epidemic". Ph.ucla.edu. http://www.ph.ucla.edu/EPI/bioter/anempiresepidemic.html. Retrieved on

    31 January 2010.
27. "Justinian's Flea". Justiniansflea.com. http://www.justiniansflea.com/events.htm. Retrieved on

    31 January 2010.
28. "The Great Arab Conquests". 29 March 2009. https://web.archive.org/web/20090202191807/http://www.iht.com/articles/2008/01/04/arts/idbriefs5H.php. Retrieved on

    31 January 2010.
29. Events used to mark the period's beginning include the sack of Rome by the Goths (410), the deposition of the last western رومی شہنشاہ (476), the Battle of Tolbiac (496) and the Gothic War (535–552). Particular events taken to mark its end include the founding of the مقدس رومی سلطنت by Otto I the Great (962), the Great Schism (1054) and the Norman conquest of England (1066).
30. Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
31. Kennedy, Hugh (1995). "The Muslims in Europe". In McKitterick, Rosamund, The New Cambridge Medieval History: c. 500 – c. 700, pp. 249–72. Cambridge University Press. سانچہ:آئی ایس بی این.
32. Joseph F. O´Callaghan, Reconquest and crusade in Medieval Spain (2002)
33. Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
34. Michael Frassetto, Early Medieval World, The: From the Fall of Rome to the Time of Charlemagne (2013)
35. Grzymala-Busse, Anna (2020). Beyond War and Contracts: The Medieval and Religious Roots of the European State. doi:10.1146/annurev-polisci-050718-032628.
36. Gerald Mako, "The Islamization of the Volga Bulghars: A Question Reconsidered", Archivum Eurasiae Medii Aevi 18, 2011, 199–223.
37. Seymour Drescher and Stanley L. Engerman, eds. A Historical Guide to World Slavery (1998) pp. 197–200
38. John H. Mundy, Europe in the high Middle Ages, 1150–1309 (1973) online
39. "The Destruction of Kiev". Tspace.library.utoronto.ca. https://archive.today/20110427075859/https://tspace.library.utoronto.ca/citd/RussianHeritage/4.PEAS/4.L/12.III.5.html. Retrieved on

    17 May 2012.
40. "Golden Horde", in انسائیکلوپیڈیا بریٹانیکا, 2007.
41. Wallace K. Ferguson, Europe in transition, 1300–1520 (1962) online.
42. Mark Kishlansky et al. Civilization in the West: Volume 1 to 1715 (5th ed. 2003) p. 316
43. Cantor, p. 480.
44. Manuel Eisner, "Long-term historical trends in violent crime." Crime and Justice 30 (2003): 83–142. online
45. Lawrence Stone, "Interpersonal Violence in English Society, 1300– 1980" Past and Present (1983). 101:22–33. online
46. Eisner, pp 127–32.
47. Helmut Thome, "Explaining long term trends in violent crime." Crime, Histoire & Sociétés/Crime, History & Societies 5.2 (2001): 69–86 online
48. On the growing role of local government in reducing local feuds see Matthew H. Lockwood, Death, Justice and the State: The Coroner and the Monopoly of Violence in England, 1500–1800 (2014) and his The Conquest of Death: Violence and the Birth of the Modern English State (2017).
49. Eisner, p. 99.
50. Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
51. "kwabs.com". https://web.archive.org/web/20160303215021/http://www.kwabs.com/tordesillas_treaty.html.
52. MacKnight, CC (1976). The Voyage to Marege: Macassan Trepangers in Northern Australia. Melbourne University Press.
53. Euan Cameron, The European Reformation (1991)
54. Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
55. Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
56. Trevor Aston, ed. Crisis in Europe 1560–1660: Essays from Past and Present (1965)
57. De Vries (2009). The Economic Crisis of the Seventeenth Century after Fifty Years.
58. Burke (2009). The Crisis in the Arts of the Seventeenth Century: A Crisis of Representation?.
59. Peter H. Wilson, The Thirty Years' War: Europe's Tragedy (2011)
60. Geoffrey Parker, "Crisis and Catastrophe: The Global Crisis of the Seventeenth Century Reconsidered," American Historical Review (2008) 113#4 pp. 1053–79.
61. J.B. Shank, "Crisis: A Useful Category of Post-Social Scientific Historical Analysis?" American Historical Review (2008) 113#4 pp. 1090–99
62. John B. Wolf, Louis XIV (1968)
63. Lindsey Hughes, Russia in the Age of Peter the Great (1998).
64. G.P. Gooch, Frederick the Great: The Ruler, the Writer, the Man (1947)
65. Max Beloff, The age of absolutism, 1660–1815 (1966).
66. Peter H. Wilson, Europe's Tragedy: A History of the Thirty Years War (2009)
67. Kamen, Henry (1968). "The Economic and Social Consequences of the Thirty Years' War". Past & Present 39 (39): 44–61. doi:10.1093/past/39.1.44.
68. Russell Weigley, The Age of Battles: The Quest for Decisive Warfare from Breitenfeld to Waterloo (1991).
69. G.M. Trevelyan, A shortened history of England (1942) p. 363.
70. Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
71. Dennis E. Showalter, The Wars of Frederick the Great (1996)
72. Nicholas Riasanovsky, A History of Russia (4th ed. 1984), p. 284
73. «The 6 killer apps of prosperity». Ted.com. ۱۱ اگست ۲۰۱۷. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۳ فروری ۲۰۱۴. دریافت‌شده در ۱۱ اگست ۲۰۱۷.
74. Margaret C.C. Jacob, The Enlightenment: A Brief History with Documents (2000)
75. Alan Charles Kors, Encyclopedia of the Enlightenment (Oxford UP, 2003)
76. Geoffrey Bruun, The enlightened despots (1967).
77. Sootin, Harry. "Isaac Newton." New York, Messner (1955).
78. Casey, Christopher (30 October 2008). ""Grecian Grandeurs and the Rude Wasting of Old Time": Britain, the Elgin Marbles, and Post-Revolutionary Hellenism". https://web.archive.org/web/20090513053304/http://ww2.jhu.edu/foundations/?p=8. Retrieved on

    25 June 2009.
79. Robert R. Palmer, The Age of the Democratic Revolution (1964)
80. Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
81. Steven C. Bullock, "Initiating the enlightenment?: recent scholarship on European freemasonry." Eighteenth-Century Life 20#1 (1996): 80–92. online
82. Richard Weisberger et al., eds., Freemasonry on both sides of the Atlantic: essays concerning the craft in the British Isles, Europe, the United States, and Mexico (East European Monographs, 2002)
83. Margaret C. Jacob, Living the Enlightenment: Freemasonry and politics in eighteenth-century Europe (Oxford UP, 1991).
84. Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
85. Business and Economics. Leading Issues in Economic Development, Oxford University Press US. سانچہ:آئی ایس بی این Read it
86. Russell Brown, Lester. Eco-Economy, James & James / Earthscan. سانچہ:آئی ایس بی این
87. R.R. Palmer and Joel Colton, A History of the Modern World (5th ed. 1978), p. 341
88. Steven Englund, Napoleon: A Political Life (2004) p. 388
89. Gordon S. Wood, The radicalism of the American Revolution (2011).
90. R.R. Palmer, The Age of the Democratic Revolution: A Political History of Europe and America, 1760–1800: The Challenge (1959) pp. 4–5
91. Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
92. Andrew Roberts, "Why Napoleon merits the title 'the Great,'" BBC History Magazine (1 November 2014)
93. Roberts, "Why Napoleon merits the title 'the Great," BBC History Magazine (1 November 2014)
94. Robert R. Palmer and Joel Colton, A History of the Modern World (New York: McGraw Hill, 1995), pp. 428–29.
95. Andrew Roberts, "Why Napoleon merits the title 'the Great," BBC History Magazine (1 November 2014)
96. William Doyle, The Oxford History of the French Revolution (1989) pp. 341–68
97. Steven T. Ross, European Diplomatic History, 1789–1815: France Against Europe (1969)
98. Alexander Grab, Napoleon and the Transformation of Europe (2003) pp. 62–65, 78–79, 88–96, 115–17, 154–59
99. Frederick B. Artz, Reaction and Revolution: 1814–1832 (1934) pp. 142–43
100. William Martin, Histoire de la Suisse (Paris, 1926), pp. 187–88, quoted in Crane Brinson, A Decade of Revolution: 1789–1799 (1934) p. 235
101. Max Hastings, "Everything Is Owed to Glory," Wall Street Journal 31 October 2014
102. James Harvey Robinson and Charles A. Beard, ‘’The Development of Modern Europe Volume II The Merging of European into World History’’ (1930) v. 2 pp 88-89. online
103. Kenneth Scott Latourette, Christianity in a Revolutionary Age, Volume I: The Nineteenth Century in Europe: Background and the Roman Catholic Phase (1958) pp. 321-23, 370, 458-59, 464-66.
104. Kenneth Scott Latourette, Christianity in a Revolutionary Age, II: The Nineteenth Century in Europe: The Protestant and Eastern Churches (1959) pp. 428–31
105. Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
106. Aaron Gillette, "Why Did They Fight the Great War? A Multi-Level Class Analysis of the Causes of the First World War." The History Teacher 40.1 (2006): 45–58.
107. Kohn, Hans (1950). "Napoleon and the Age of Nationalism". The Journal of Modern History 22 (1): 21–37. doi:10.1086/237315.
108. Alan Forrest and Peter H. Wilson, eds. The Bee and the Eagle: Napoleonic France and the End of the Holy Roman Empire (Palgrave Macmillan, 2009).
109. Karen Hagemann, "Of 'manly valor' and 'German Honor': nation, war, and masculinity in the age of the Prussian uprising against Napoleon." Central European History 30#2 (1997): 187–220.
110. Hagen Schulze, The Course of German Nationalism: From Frederick the Great to Bismarck 1763–1867 (Cambridge UP, 1991).
111. Silvana Patriarca and Lucy Riall, eds., The Risorgimento Revisited: Nationalism and Culture in Nineteenth-century Italy (Palgrave Macmillan, 2011).
112. Levine, Louis (1914). "Pan-Slavism and European Politics". Political Science Quarterly 29 (4): 664–686. doi:10.2307/2142012.
113. Charles Jelavich, Tsarist Russia and Balkan nationalism: Russian influence in the internal affairs of Bulgaria and Serbia, 1879–1886 (1958).
114. Christopher Clark, The Sleepwalkers: How Europe Went to War in 1914 (2012)
115. Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
116. Richard Blanke, Prussian Poland in the German Empire (1871–1900) (1981)
117. Norman Davies, God's Playground: A History of Poland, Vol. 2: 1795 to the Present (2005).
118. Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
119. Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
120. Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
121. Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
122. Napoleon II (1811–1832) was the son of Napoleon I but he never actually ruled.
123. Napoleon III." in Anne Commire, ed. Historic World Leaders, (Gale, 1994) online.
124. J.P.T. Bury, Napoleon III and the Second Empire (1968).
125. Denis Brogan, The French Nation: From Napoleon to Pétain, 1814–1940 (1957).
126. Andrew Porter and William Roger Louis, eds. The Oxford History of the British Empire: Volume 3, The Nineteenth Century (1999).
127. Katherine Ann Lerman, "Bismarck, Otto von." in Europe 1789–1914: Encyclopedia of the Age of Industry and Empire, edited by John Merriman and Jay Winter, (Charles Scribner's Sons, 2006) vol 1, pp. 233-242. online.
128. Theodore S. Hamerow, ed., Otto von Bismarck and imperial Germany: a historical assessment (1994)
129. Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
130. Dominic Lieven, Empire: The Russian Empire and Its Rivals (2000) pp. 226–30, 278–80.
131. Brian Bond, "The First World War" in C.L. Mowat, ed. The New Cambridge Modern History: Vol. XII: The Shifting Balance of World Forces 1898–1945 (2nd ed. 1968) online pp. 171–208.
132. Christopher Clark, The Sleepwalkers: How Europe Went to War in 1914 (2013) p xxiii
133. Overviews include David Stevenson, Cataclysm: The First World War as Political Tragedy (2005) and Ian F. W. Beckett, The Great War: 1914–1918 (2nd ed. 2007)
134. For reference see Martin Gilbert, Atlas of World War I (1995) and Spencer Tucker, ed., The European Powers in the First World War: An Encyclopedia (1996)
135. Gerd Hardach, The First World War, 1914–1918 (1977) p. 153, using estimated made by H. Menderhausen, The Economics of War (1941) p. 305
136. Margaret Macmillan, Peacemakers: The Paris Peace Conference of 1919 and Its Attempt to End War (2002)
137. by Rene Albrecht-Carrie, Diplomatic History of Europe Since the Congress of Vienna (1958) p. 363
138. Sally Marks, The Illusion of Peace: International Relations in Europe 1918–1933 (2nd ed. 2003)
139. Zara Steiner, The Lights that Failed: European International History 1919–1933 (2007)
140. Carole Fink, "The Paris Peace Conference and the Question of Minority Rights," Peace and Change: A journal of peace research (1996) 21#3 pp. 273–88
141. Raymond James Sontag, . A broken world, 1919–1939 (1972) online free to borrow; wide-ranging survey of European history.
142. Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
143. Gregory M. Luebbert, Liberalism, fascism, or social democracy: Social classes and the political origins of regimes in interwar Europe (Oxford UP, 1991).
144. Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
145. Martin Blinkhorn, The Fascist Challenge in Gordon Martel, ed. A Companion to Europe: 1900–1945 (2011) p. 313
146. Charles Kindleberger, The World in Depression, 1929–1939 (2nd ed. 1986) provides a broad survey by an economist,
147. Piers Brendon, The Dark Valley: A Panorama of the 1930s (2000) 816pp covers far more details by a political historian.
148. F.P. Walters, A History of the League of Nations (Oxford UP, 1965). online free.
149. David Clay Large, Between Two Fires: Europe's Path in the 1930s (1991)
150. Stanley G. Payne, The Spanish Revolution (1970) pp. 262–76
151. I.C.B. Dear and M.R.D. Foot, eds., The Oxford Companion to World War II (1995) covers every country and major campaign.
152. Norman Davies, No Simple Victory: World War II in Europe, 1939–1945 (2008)
153. "SecondSecond Source List and Detailed Death Tolls for the Twentieth Century Hemoclysm". Users.erols.com. http://necrometrics.com/20c5m.htm. Retrieved on

     2 May 2012.
154. Dinah Shelton, ed., Encyclopedia of Genocide and Crimes Against Humanity (3 vol. 2004)
155. John Wheeler-Bennett, The Semblance Of Peace: The Political Settlement After The Second World War (1972) thorough diplomatic coverage 1939–1952.
156. Martin Conway, "The Rise and Fall of Western Europe's Democratic Age, 1945––1973," Contemporary European History (2004) 13#1 pp. 67–88.
157. Michael J. Hogan, The Marshall Plan: America, Britain and the Reconstruction of Western Europe, 1947–1952 (1989) pp. 26–28, 430–43.
158. Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
159. Mark Kramer, "The Soviet Bloc and the Cold War in Europe," Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
160. Walter Laqueur, "The Slow Death of Europe", The National Interest 16 August 2011 online
161. Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
162. David Priestland, "Margaret Thatcher?" ‘’BBC History Magazine’’ 1 May 2013
163. Andreas Rödder: Deutschland einig Vaterland – Die Geschichte der Wiedervereinigung (2009).
164. Federico Romero, Cold War historiography at the crossroads," Cold War History (2014), 14:4, 685–703, سانچہ:DOI
165. "A Europe without frontiers". Europa (web portal). http://europa.eu/abc/history/1990-1999/index_en.htm. Retrieved on

     25 June 2007.

باہرلے جوڑ

سانچہ:Wikibooks سانچہ:Wikiversity European history سفری راہنما منجانب ویکی سفر

• یوروسٹ XX: برلن تو‏ں انگریزی وچ ترمیم شدہ ، یورپ د‏‏ی ہ‏معصر تریخ دا نیٹ ورک
• مختلف یورپی ملکاں وچ معیار زندگی دے تاریخی رجحانات دے بارے وچ معلومات اُتے مشتمل اے
• یورپی تریخ دے بنیادی ذرائع تریخ داناں دے لئی بنیادی ذرائع تک آن لائن رسائی
• New York Public Library. "History of Europe". New York. http://www.nypl.org/collections/nypl-recommendations/guides?field_subject_taxonomy_value=604.
• ویسٹرکا - یورپی جدید تریخ د‏‏ی ٹائم لائنز

سانچہ:History of Europe سانچہ:European history by country سانچہ:Europe topics (small) سانچہ:History by continent