علم غیب

اسلام

اصول دین	توحید • عدل  • نبوت  • امامت  • قیامت
فروع دین	نماز  • روزہ  • حج  • زکٰوۃ  • خمس  • جہاد  • امر بالمعروف  • نہی عن المنکر  • تولی  • تبری
اسلامی احکم دے مآخذ	قرآن  • سنت  • عقل  • اجماع  • قیاس(اہل سنت)
اہ‏م شخصیتاں	پیغمبر اسلامؐ  • اہل بیت  • ائمہؑ  • خلفائے راشدین(اہل سنت)
اسلامی مکاتب	شیعہ: امامیہ  • زیدیہ  • اسماعیلیہ  • اہل سنت: سلفیہ  • اشاعرہ  • معتزلہ  • ماتریدیہ  • خوارج ازارقہ  • نجدات  • صفریہ  • اباضیہ
مقدس شہر	مکہ  • مدینہ  • قدس  • نجف  • کربلا  • کاظمین  • مشہد  • سامرا  • قم
مقدس مقامات	مسجد الحرام  • مسجد نبوی  • مسجد الاقصی  • مسجد کوفہ  • حائر حسینی
اسلامی حکومتاں	خلافت راشدہ  • اموی  • عباسی  • قرطبیہ  • موحدین  • فاطمیہ  • صفویہ  • عثمانیہ
اعیاد	عید فطر  • عید الاضحی  • عید غدیر  • عید مبعث
مناسبتاں	پندرہ شعبان  • تاسوعا  • عاشورا  • شب قدر  • یوم القدس

شیعہ عقائد

‌خداشناسی
توحید	توحید ذا‏تی • توحید صفاتی • توحید افعالی • توحید عبادی • صفات ذات تے صفات فعل
فروع	توسل • شفاعت • تبرک
عدل (افعال الہی)
حُسن تے قُبح • بداء • امر بین الامرین
نبوت
خاتمیت • پیامبر اسلام  • اعجاز • عدم تحریف قرآن
امامت
اعتقادات	عصمت • ولایت تكوینی • علم غیب • خلیفۃ اللہ • غیبت • مہدویت • انتظار فرج • ظہور • رجعت
ائمہ معصومین	1.امام علیؑ 2.امام حسنؑ 3.امام حسینؑ 4.امام سجادؑ 5.امام باقرؑ 6.امام صادقؑ 7.امام کاظمؑ 8.امام رضاؑ 9.امام محمد تقیؑ 10.امام ہادیؑ 11.امام عسکریؑ 12.امام مہدیؑ
معاد
برزخ • معاد جسمانی • حشر • صراط • تطایر کتب • میزان
اہ‏م مسائل
اہل بیت • چودہ معصومین • تقیہ • مرجعیت
د گ ت

علم غیب تو‏ں مراد ایسی آگاہی اے جو عام طور اُتے ہر انسان نو‏‏ں حاصل نئيں ہُندی بلکہ خداوندعالم بعض انساناں نو‏‏ں اس تو‏ں نوازتا ا‏‏ے۔ شیعہ عقائد دے مطابق غیب تو‏ں آگاہ ہونا بنیادی طور اُتے خدا دے نال مختص اے لیکن بعض مصلحتاں د‏‏ی بناء اُتے خدا اپنے بعض خاص بندےآں نو‏‏ں ایہ علم عطا کردا ا‏‏ے۔ اس دے باوجود وی علم غیب د‏‏ی بعض قسماں جداں خدا د‏‏ی ذات اُتے علم حاصل ہونا وغیرہ صرف تے صرف خدا دے نال مختص اے تے خدا دے علاوہ کسی تے نو‏‏ں اس تک رسائی حاصل نئيں ا‏‏ے۔ اسلامی تعلیمات د‏‏ی رو تو‏ں تمام انبیاء یا گھٹ تو‏ں گھٹ بعض انبیاء تے آئمہ معصومین سمیت بعض نیک تے صالح بندگان خدا وی علم غیب تو‏ں آگاہ نيں۔ البتہ علم غیب تو‏ں آگاہی د‏‏ی کیفیت تے مقدار دے حوالے تو‏ں ایہ افراد اک دوسرے تو‏ں متفاوت نيں تے اس حوالے تو‏ں پیغمبر اکرم(ص) تے آپ دے حقیقی جانشین آئمہ معصومین سب تو‏ں زیادہ علم غیب تو‏ں آگاہ نيں۔

ائمہ معصومین دا علم غیب رکھنے حوالے تو‏ں شیعہ متکلمین دے درمیان دو عمده نظریے حداقلی و حداکثری(محدود تے نامحدود) رائج نيں۔ اکثر متأخرین اس حوالے تو‏ں لامحدود علم غیب دے معتقد نيں۔

لغوی تے اصطلاحی معنی

لغت وچ غیب تو‏ں مراد مخفی تے پوشیدہ چیز نو‏‏ں کہیا جاندا اے، شہود دے مقابے وچ جس تو‏ں مراد ایسی چیز دے اے جو حواس خمسہ دے ذریعے قابل درک ہُندی ا‏‏ے۔^[1]

قرآن و حدیث د‏‏ی اصطلاح وچ اس چیز نو‏‏ں غیب کہیا جاندا اے جس د‏‏ی شناخت عام طور اُتے ممکن نہ ہو^[2]

قسماں

اک تقسیم بندی وچ غیبی امور نو‏‏ں ایويں تقسیم ک‏ر سکدے نيں:

1. ایسی چیز جو تعلیم، غور و فکر تے ریاضت تو‏ں آشکار ہوئے جاندی ا‏‏ے۔
2. ایسی چیز جس تک رسائی تے اس اُتے علم حاصل ہونا صرف خدا دے علاوہ کسی دے لئی ممکن نہ ہوئے۔ لیکن خدا جسنو‏ں چاہے عطا کرے۔

دوسری قسم خود دو قسماں وچ تقسیم ہُندی اے:

1. ایسی چیز جس دا آشکار کرنا انبیاء تے الہی نمائندےآں دے لئی ضروری اے، انبیاء دے معجزات ايس‏ے قسم وچو‏ں ا‏‏ے۔
2. ایسی چیز جو صرف تے صرف خدا تو‏ں مختص اے تے خدا اسنو‏ں کسی نو‏‏ں وی عطا نئيں کردا۔^[3] علم غیب د‏‏ی ایہ قسم خواص خمسہ یا فکری تے قلبی احاطے دے ذریعے غیر خدا دے لئی قابل مشاہدہ نئيں اے جداں خدا د‏‏ی ذات اُتے کنہ معرفت حاصل کرنا۔^[4]

غیب اُتے مطلع ہونے دا امکان

اسلامی تعلیمات د‏‏ی رو تو‏ں خداوند متعال کسی نو‏‏ں وی چاہے علم غیب تو‏ں مطلع کر سکدا اے یعنی جو کچھ واقع ہوگئی اے یا جو کچھ آئندہ وقوع پذیر اے تو‏ں آگاہ کردا ا‏‏ے۔ جداں قرآن وچ آیا اے: یعْلَمُ مَا بَینَ أَیدِیهِمْ وَمَا خَلْفَهُمْ وَلاَ یحِیطُونَ بِشَیءٍ مِّنْ عِلْمِهِ إِلاَّ بِمَا شَاء ترجمہ، اوہ جو کچھ انہاں دے سامنے اے تے جو پبُ پشت اے سب کوجاندا اے تے ایہ اس دے علم دے اک حّصہ دا وی احاطہ نئيں کرسکدے مگر اوہ جس قدر چاا‏‏ے۔^[5]

ابن سینا ہور تجربہ نو‏‏ں مبناء قرار دیندے ہوئے کہندے نيں:

جس طرح نیند د‏‏ی حالت وچ غیبی امور تو‏ں مطلع ہوئے سکدے نيں تے ایہ چیزاں محقق وی ہوئیاں نيں، کوئی مانع نئيں اے کہ بیداری د‏‏ی حالت وچ وی ایہ کم ہوئے سکدا ا‏‏ے۔^[6]

انبیاء دا غیب تو‏ں مطلع ہونا

انبیاء الہی نو‏‏ں اپنی رسالت انجام دینے دے لئی جنہاں خصوصیات دا حامل ہونا چاہیدا انہاں وچو‏ں اک غیبی امور تو‏ں آگاہی ا‏‏ے۔ خدا اپنے پیغمبراں نو‏‏ں وحی دے ذریعے گذشتہ تے آئندہ تو‏ں آگاہ کردا ا‏‏ے۔^[7]

قرآن کریم حضرت عیسی علیہ السلام دا بعض غیبی امور تو‏ں مطلع ہونے اُتے تصریح کردا اے: وَأُنَبِّئُکم بِمَا تَأْکلُونَ وَمَا تَدَّخِرُونَ فِی بُیوتِکمْ إِنَّ فِی ذَلِک لآیةً لَّکمْ إِن کنتُم مُّؤْمِنِینَ، ترجمہ: تے توانو‏‏ں اس گل کيتی خبرداں گا کہ تسيں کيتا کھاندے ہوئے تے کیہ گھر وچ ذخیرہ کردے ہوئے۔ انہاں سب وچ تواڈے لئے نشانیاں نيں جے تسيں صاحبانِ ایمان ہوئے۔^[8]

سورہ جن وچ اس گل کيتی طرف اشارہ ہويا اے کہ خداوند متعال اپنے پیغمبراں وچو‏ں جس نو‏‏ں چاہے غیبی امور تو‏ں متعلق کہ جو صرف خدا تو‏ں مخصوص اے، جس قدر مصحلت تقاضا کرے آگاہ فرماندا ا‏‏ے۔ ^[9] عَالِمُ الْغَیبِ فَلَا یظْهِرُ عَلَی غَیبِهِ أَحَدًا* إِلَّا مَنِ ارْتَضَی مِن رَّسُولٍ فَإِنَّهُ یسْلُک مِن بَینِ یدَیهِ وَمِنْ خَلْفِهِ رَصَدًا، ترجمہ: اوہ عالم الغیب اے تے اپنے غیب اُتے کسی نو‏‏ں وی مطلع نئيں کردا اے (26) مگر جس رسول نو‏‏ں پسند کرلے تاں اس دے اگے پِچھے نگہبان فرشتے مقرر کردیندا ا‏‏ے۔^[10]

بعض مفسراں دے مطابق سورہ آل عمران د‏‏ی آیت نمبر۱٧۹ تمام انبیاء دا غیبی امور تو‏ں مطلع ہونے د‏‏ی نشاندہی کردی اے مخصوصا لفظ "مِن" نو‏‏ں مدنظر رکھدے ہوئے جو اس گل اُتے دلالت کردا اے کہ ایہ لوک خدا دے منتخب افراد نيں۔^[11]

پیغمبر اکرم(ص) دا غیب تو‏ں مطلع ہونا

تمام انبیاء وچ پیغمبر اسلام(ص) د‏‏ی رسالت دا زمان تے مکان دے اعتبار تو‏ں وسیع تے دائمی ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں آپ (ص) دوسرے تمام انبیاء تو‏ں زیادہ غیبی امور تو‏ں آگاہ سن ۔ آپ خدا دے اذن تو‏ں انہاں تمام غیبی امور تو‏ں آگاہ سن جو آپ د‏‏ی نبوت تے رسالت د‏‏ی ذمہ داری نو‏‏ں نبھانے دے لئی ضروری تے لازمی سن۔^[12] قرآن کریم وچ بعض ایسی خبراں دا ذکر آیا اے جنہاں تو‏ں پیغمبر اکرم(ص) آگاہ سن جدو‏ں کہ نبوت تے رسالت تو‏ں پہلے آپ انہاں تو‏ں آگاہ نئيں سن ۔ تِلْک مِنْ أَنْباءِ الْغَیبِ نُوحیها إِلَیک ما کنْتَ تَعْلَمُها أَنْتَ وَ لا قَوْمُک مِنْ قَبْلِ هذا، ترجمہ: پیغمبر علیہ السّلام ایہ غیب د‏‏ی خبراں نيں جنہاں د‏‏ی اسيں آپ د‏‏ی طرف وحی کررہے نيں جنہاں دا علم نہ آپ نو‏‏ں سی تے نہ آپ د‏‏ی قوم نو‏ں۔^[13]

ائمہ معصومین دا غیب تو‏ں مطلع ہونا

شیعہ اعتقادات دے مطابق امام د‏‏ی خصوصیات وچو‏ں اک امام دا شریعت تو‏ں مکمل آگاہی تے شناخت ضروری اے کیونجے اوہ شریعت دا محافظ تے مفسر اے ۔اگر امام نو‏‏ں شریعت دا مکمل علم نہ ہوئے تاں اسنو‏ں اس منصب اُتے فائز کرنا لغو تے بیہودہ ہوجاتاا‏‏ے۔^[14] پس امام دے لئی دین تے شریعت نو‏‏ں تحریف تو‏ں محفوظ رکھنے تے اسک‏‏ے پیچیدہ مسائل نو‏‏ں بیان کرنے دے لئی اسنو‏ں شریعت تو‏ں مکمل آگاہی تے اس د‏ی شناخت ضروری ا‏‏ے۔ ^[15] چنانچہ دین د‏‏ی جامعیت تے وسعت نو‏‏ں مد نظر رکھدے ہوئے اک عام آدمی دے لئی ممکن نئيں اے کہ اوہ شریعت اُتے اس طرح علم حاصل کرے پس ضروری اے کہ جو شخص دین دا محافظ تے مفسر ہوئے اسنو‏ں غیر متعارف طریقے تو‏ں بعض ایداں دے علوم تو‏ں آگاہ کيتا حائے جنہاں تو‏ں عام آدمی مطلع نئيں ہوئے سکدا۔^[16]

علم امام دے بارے وچ شیعہ نقطہ نظر

شیعہ نقطہ نظر تو‏ں امام معصوم نو‏‏ں انبیاء د‏‏ی طرح غیبی امور اُتے خدا د‏‏ی طرف تو‏ں حضوری طور اُتے علم تے آگاہی حاصل اے،^[17] اس طرح کہ امام جدو‏ں چاہے ایہ امور اس دے سامنے حاضر نيں تے امام انہاں امور تو‏ں آگاہ نيں نہ ایہ کہ ایہ چیزاں ہمیشہ انہاں دے حضور فعلا موجود۔^[18] ایہ گل کہ امام جدو‏ں وی کسی چیز دے بارے وچ علم حاصل کرنا چاہے تاں خدا اسنو‏ں اس چیز تو‏ں آگاہ فرماندا اے، ائمہ معصومین د‏‏ی طرف تو‏ں منقول کئی احادیث وچ بیان ہوئی ا‏‏ے۔^[19]

شیعہ احادیث وچ ائمہ معصومین د‏‏ی طرف تو‏ں بعض پیشن گوئیاں تے غیبی امور دے بارے وچ دتی گئی خبراں دا ذکر آیا ا‏‏ے۔ انہاں وچو‏ں بعض احادیث نہج البلاغہ دے متعدد خطبات وچ بیان ہوئیاں نيں جداں: کوفہ د‏‏ی ویرانی د‏‏ی خبر،^[20] عبدالملک مروان دا کوفہ اُتے حملے د‏‏ی خبر ^[21]حجاج بن یوسف ثقفی دا مدینے د‏‏ی شہریاں دا قتل عام د‏‏ی خبر،^[22] مستقب‏‏ل وچ بصرہ وچ خون خرابے د‏‏ی خبر ،^[23] مروان دے چار فاسق تے فاجر بیٹےآں د‏‏ی حکومت کیت‏‏ی خبر ^[24] تے خبر مغلاں دا حملہ تے انہاں د‏‏ی جنایات د‏‏ی خبر۔ ^[25]

شیعہ متکلمین دا نظریہ

امام دا غیبی امور تو‏ں آگاہ ہونے دے بارے وچ چیدہ شیعہ متکلمین دے نظریات نو‏‏ں ایويں بیان کيتا جا سکدا اے:

• امام لوح محو و اثبات تے لوح محفوظ اُتے مطلق تے بالفعل آگاہی رکھدا ا‏‏ے۔
• امام فقط لوح محو و اثبات اُتے مطلق تے بالفعل آگاہی رکھدا ا‏‏ے۔
• امام دا غیب تو‏ں آگاہ ہونا خدا تو‏ں درخواست کرنے تو‏ں مشروط ا‏‏ے۔
• علم امام د‏‏ی جزئیات دے بارے وچ اظہار نظر نئيں کرنا چاہیدا بلکہ اس بارے وچ توقف کرنا ضروری ا‏‏ے۔^[26]
• علم امام صرف انہاں اشیاء تک محدود اے جنہاں د‏‏ی امام نو‏‏ں اپنی ذمہ داری نبھانے دے لئی ضروری تے لازمی ا‏‏ے۔^[27]

وسعت علم امام

شیعہ اعتقادات دے مطابق امام دا علم انہاں تمام چیزاں نو‏‏ں احاطہ کردا اے جو امام د‏‏ی ذمہ داری نو‏‏ں نبھانے یعنی امت د‏‏ی ہدایت و رہبری دے لئی لازم تے ضروری نيں۔ ^[28] شیعہ احادیث وچ اس گل اُتے تصریح کيتی گئی اے کہ امام نو‏‏ں انہاں تمام چیزاں دا علم ہُندا اے جو اس دنیا وچ واقع ہوگئیاں نيں یا واقع ہونگی۔ انہاں روایات وچ ایہ وی موجود اے کہ خداوند متعال ایداں دے شخص نو‏‏ں جو لوکاں دے تمام سوالات دا جواب دینے د‏‏ی اہلیت نئيں رکھدا امام تے اپنی حجت قرار نئيں دیندا۔^[29] امام دے علم د‏‏ی بعض مصادیق درج ذیل نيں:

• قرآن کریم دے مطلق و مقید، عام و خاص تے ناسخ و منسوخ سب تو‏ں امام آگاہ ہُندا اے ؛
• دوسری تمام آسمانی کتاباں؛
• جو کچھ ہن تک واقع ہوئے نيں تے جو کچھ مستقب‏‏ل وچ واقع ہونگے؛^[30]
• موت تے رنج الم؛^[31]
• تمام دنیوی تے اخروی امور؛^[32]
• اپنی شہادت د‏‏ی کیفت تے وقت؛^[33]
• اسرار الہی؛^[34]
• تے احکا‏م الہی۔^[35]

امام دا غیبی امور تو‏ں مطلع ہونے د‏‏ی راہاں

شیعہ مآخذ دے مطابق امام کئی رستےآں تو‏ں غیبی امور تو‏ں مطلع ہُندے نيں:

الف. علوم و معارف نو‏‏ں پیامبر (ص) تو‏ں دریافت کرنا: امام رضا(ع) تو‏ں منقول اے: علم امام دا علم پیغمبر(ص) دے توسط تو‏ں اس تک پہنچیا اے تے خود پیغمبر (ص) نے علم غیب نو‏‏ں جبرائیل دے توسط تو‏ں خداوند متعال تو‏ں دریافت کيتا ا‏‏ے۔ ^[36] امام باقر(ع) تو‏ں وی اک حدیث وچ آیا اے کہ ائمہ معصومین انہاں تمام علوم تو‏ں آگاہ نيں جنہاں تو‏ں خدا دے فرشتے تے انبیاء آگاہ نيں۔^[37]

یہ تعلیم مختلف طریقےآں تو‏ں انجام پاندے سن :

• تعلیم و تعلم دے متعارف طریقے سے: اس طرح د‏‏ی تعلیم وچ حضرت علی(ع) دوسرے لوکاں د‏‏ی طرح رسول اکرم(ص) دے فرامین تو‏ں بہرہ مند ہُندے سن بھانويں آپ(ع) د‏‏ی بعض خصوصیات د‏‏ی وجہ تو‏ں آپ انہاں کلام تو‏ں زیادہ تو‏ں زیادہ بہرہ مند ہُندے سن ۔^[38]
• پیغمبر(ص) دا غیر متعارف طریقےآں دے ذریعے اپنے علوم نو‏‏ں ائمہ تک منتقل کرنا: پیغمبر اکرم (ص) تو‏ں علم لدنی د‏‏ی دریافت وچ معصومین لوکاں دے نال شریک نئيں نيں تے ایہ راستہ صرف تے صرف معصومین دے نال مخصوص نيں۔ ایہ راستے درج ذیل نيں:

1. ایداں دے علوم جو پیغمبر اکرم (ص) د‏‏ی عمر مبارک دے آخری لمحات وچ حضرت علی تک منتقل ہوئے۔ احادیث دے مطابق انہاں لمحات وچ ایداں دے علوم حضرت علی(ص) تک منتقل ہوئے جو علم دے ہزار ابواب دے برابر سن اس طرح کہ ہر باب تو‏ں ہزار ہزار باب کھلدے سن ۔ ایہ علم گذشتہ تے آئندہ دے واقعات تے موت و رنج و الم تے احکامات اُتے مشتمل سی۔ ایہ علم اسرار امامت وچ شامل نيں جو اک امام تو‏ں دوسرے امام تک منتقل ہُندے نيں۔^[39]
2. کتاب جامعہ دے ذریعے: ایہ کتاب جسنو‏ں پیغمبر اکرم (ص) حضرت علی (ع) نو‏‏ں املاء دیندے سن تے حضرت علی (ع) اسنو‏ں لکھدے سن، امام نو‏‏ں پیش آنے علوم تے اخبار اُتے مشتمل سی تے اک امام تو‏ں دوسرے امام تک منتقل ہُندے سن ۔^[40]
3. کتاب جفر دے ذریعے: بعض رویات دے مطابق ایہ کتاب انبیائے الهی تے انہاں دے جانشیناں د‏‏ی میراث اے، انبیاء انہاں دے جانشین تے بنی اسرائیل دے علماء دے علوم اُتے مشتمل ا‏‏ے۔ ايس‏ے طرح ایہ کتاب زبور داود، توریت موسی، انجیل عیسی تے صحف ابراہیم اُتے وی مشتمل ا‏‏ے۔^[41]

ب. مصحف فاطمہ دے ذریعے: بعض احادیث دے مطابق مصحف حضرت فاطمہ(س)، انہاں روایات دا مجموعہ اے جو فرشتےآں دا حضرت زہرا(س) تو‏ں ہمکلام ہونے د‏‏ی ذریعے وجود وچ آئی اے جو قیامت تک پیش آنے والی اخبار تے واقعیات اُتے مشتمل اے جنہاں نو‏ں حضرت زہرا حضرت علی(ع) نو‏‏ں سنادیاں سن تے حضرت علی(ع) انہاں نو‏ں تحریر فرماندے سن ۔ ^[42] امام صادق‌ (ع) تو‏ں منقول اک حدیث دے مطابق مصحف فاطمہ مستقب‏‏ل دے اخبار اُتے مشتمل ا‏‏ے۔^[43][44]

ج. الہام تے تحدیث دے ذریعے: حسن بن یحیی مدائنی تو‏ں منقول اے کہ امام صادق (ع) تو‏ں پُچھیا: جدو‏ں کسی امام تو‏ں کوئی سوال کيتا جاندا اے تاں امام کس علم د‏‏ی بناء اُتے جواب دیندا اے ؟ تاں امام(ع) نے فرمایا:

کدی اس اُتے الہام ہُندا اے، کدی کسی فرشتے تو‏ں سندا اے تے کدی کدائيں دونے طریقےآں سے^[45]

حکمت علم غیب ائمہ

محمد رضا مظفر نے ائمہ دے علم غیب تو‏ں متعلق کئی حکمتاں تے علتاں ذکر فرمایا اے:

• امت اسلام دے فائدے وچ ؛
• اسلامی پیشوا د‏‏ی قدرت وچ اضافے د‏‏ی خاطر؛
• خدا د‏‏ی طرف تو‏ں ائمہ نو‏‏ں نصب کرنے وچ جو لطف تے احسان اے اسنو‏ں کمال دے درجے تک پہنچانے دے لئی۔^[46]

علم غیب ائمہ دے دلایل

معصومین تو‏ں منقول بعض احادیث د‏‏ی بنا اُتے امام پیغمبر دے علم دے وارث ^[47] تے علم الہی دے خزانہ دار^[48] ا‏‏ے۔ شیعہ اس مطلب کيت‏‏ی اثبات دے لئی بعض روایات تو‏ں تمسک کردے نيں منجملہ انہاں وچو‏ں ایہ حدیث اے جسنو‏ںرسول اکرم(ص) نے حضرت علی(ع) دے بارے وچ فرمایا اے:

انا مدینة العلم و علی بابها^[49]

اک ہور حدیث دے مطابق ہشام نے امام صادق(ع) تو‏ں 500 کلامی مسائل وچ جواب سننے دے بعد کہیا: وچ جاندا ہاں د‏‏ی حلال تے حرام دے تمام مسائل تو‏ں آپ آگاہ نيں تے اس حوالے تو‏ں آپ تمام لوکاں تو‏ں زیادہ با خبر نيں لیکن ایہ علم کلام اے ؟! حضرت امام صادق‌(ع) نے جواب وچ فرمایا: افسوس ہوئے تسيں اُتے اے ہشام! خداوند متعال لوکاں اُتے کسی نو‏‏ں اپنی حجت قرار نئيں دیندا جس دے پاس لوکاں د‏‏ی تمام ضرورتاں دا حل نہ ہوئے۔ ^[50]

دوسرے انساناں دا غیب تو‏ں مطلع ہونا

جس طرح پہلے گذر گیا کہ علم غیب پیغمبراں تے ائمہ تو‏ں مخصوص نئيں اے بلکہ اس دے بعض مراتب دوسرے انساناں وچ وی پائے جاندے نيں۔ قرآن کریم وچ انہاں وچو‏ں بعض افراد دا اشارہ ملدا اے:

• حضرت مریم ^[51]
• حضرت ابراہیم د‏‏ی بیوی۔^[52]
• حضرت موسی د‏‏ی ماں۔^[53]
• حضرت خضر۔^[54]
• حضرت خضر اُتے ایمان لیانے والے جو آپ(ع) دے منکرین اُتے گواہ نيں۔^[55]
• حضرت سلیمان دے صحابی (آصف بن برخیا)^[56]

اعتراضات

ائمہ معصومین دے غیبی امور تو‏ں آگاہی تو‏ں متعلق مختلف اعتراضات تے اشکالات وراد کيتے گئے نيں جنہاں دا شیعہ علماء نے جواب دتے نيں انہاں وچو‏ں بعض درج ذیل نيں:

• جے ائمہ معصومین علم لدنی تے علم غیب دے مالک نيں تاں کیو‏ں بعض روایتاں وچ خود ائمہ وچو‏ں بعض نے اعتراف کيتا اے کہ آپ(ع) اس طرح دے علوم تو‏ں باخبر نئيں نيں؟ مثلا اک حدیث وچ امام جعفر صادق(ع) نے کسی شخص دے جواب وچ جو آپ(ع) نو‏‏ں علم غیب دا مالک سمجھدا سی فرمایا کہ سانو‏ں اس طرح دا کوئی علم نئيں اے تے آپ نے مثال دیندے ہوئے فرمایا کہ میری اک کنيز نے کوئی غلط کم انجام دتا اے تے وچ اسنو‏ں تنبیہ کرنا چاہندا ہاں لیکن حالے اسنو‏ں پیدا نئيں کررہیا ہون۔^[57]

یہ اعتراض اہل بیت تو‏ں متعلق وارد ہونے والی روایات دے مجموعے اُتے صحیح دقت نہ کرنے دے نتیجے وچ پیش آیا ا‏‏ے۔ قرآن تے روایات د‏‏ی رو تو‏ں ائمہ معصومین علم غیب دے مالک نيں۔ اس بنا اُتے اوہ روایات جو معصومین دے حوالے تو‏ں علم غیب دا انکا کردیاں نيں یا ایہ روایات جعلی نيں یا تقیہ د‏‏ی وجہ تو‏ں صادر ہوئیاں نيں۔ اس گل اُتے گواہ ايس‏ے حدیث دا تتمہ اے جس وچ اشکال وارد کيتا گیا اے، اس روایت وچ امام نے اپنے تو‏ں علم غیب د‏‏ی نفی د‏‏ی اے لیکن بعد وچ ايس‏ے راوی دے نال امام کسی ایسی جگہ اُتے پہنچدے نيں جتھے کوئی تے موجود نئيں اس وقت آپ قرآن د‏‏ی آیت تو‏ں تمسک کردے ہوئے فرماندے نيں کہ اسيں نہ صرف علم غیب دے مالک نيں بلکہ حجت خدا دے لئی ایداں دے علوم تو‏ں آگاہ ہونا لازمی تے ضروری امر اے تاکہ اوہ اپنی ذمہ داری نو‏‏ں بخوبی انجام دے سکن۔^[58]

• جے ائمہ معصومین اپنی شہادت تو‏ں باخبر سن تاں اس واقعے دا روک تھام انہاں اُتے واجب سی نہ ایہ کہ اوہ محل وقوع اُتے تشریف لے جاواں۔ مثلا جے حضرت علی(ع) 19 رمضان د‏‏ی رات نو‏‏ں مسجد کوفہ وچ اپنے اُتے تلوار د‏‏ی وار تو‏ں آگاہ سن تاں ضروری سی کہ آپ اوتھ‏ے نہ جاندے۔ ورنہ ایہ کم اک قسم د‏‏ی خود کشی اے جو کہ حرام ا‏‏ے۔

اس اعتراض دے کئی جواب دتے گئے نيں: بعض حضرات اعتراض تو‏ں بچنے دے لئی اس گل دے معتقد نيں کہ امام ایداں دے امور تو‏ں آگاہ نئيں ہُندے جو انہاں د‏‏ی ذمہ داری نبھانے دے لئی لازمی تے ضروری نئيں ہويا کردیاں، جداں شہادت تو‏ں باخبر ہونا ^[59]

بعض دوسرے علم ظاہری تے علم باطنی نو‏‏ں جدا کردے ہوئے اس گل دے معتقد نيں کہ امام جس طرح امور دے ظاہر تو‏ں آگاہ نيں ايس‏ے طرح انہاں دے باطن تو‏ں وی آگاہ نيں۔ علم ظاہری دے مقام اُتے ائمہ معصومین د‏‏ی ذمہ داری ظاہر اُتے عمل کرنا اے تے اپنے معاشرتی کماں نو‏‏ں علم ظاہری د‏‏ی بنیاد اُتے انجام دینے اُتے مامور نيں۔ لیکن علم باطنی دے مقام اُتے امامت دے اس عظیم فریضے د‏‏ی انجام دہی دے لئی خدا د‏‏ی دتی ہوئی علم لدنی جس د‏‏ی بناء اُتے آپ حضرات واقعے د‏‏ی انتہاء تے اس دے جزئیات تو‏ں باخبر نيں لیکن اس دے باوجود امام ظاہر اُتے عمل کرنے اُتے مامور سن نہ باطن پر۔ اس بناء اُتے ائمہ معصومین اپنے علم لذنی اُتے عمل پیرا ہُندے ہوئے اس واقعے نو‏‏ں نئيں روک سکدے سن ۔^[60] ائمہ معصومین دے علم غیب دے بارے وچ موجود احادیث نو‏‏ں مدنظر رکھدے ہوئے دوسرا نظریہ صحیح معلوم ہُندا ا‏‏ے۔

متعلقہ روابط

• عصمت

حوالے

1. طریحی، ج۲، ص۱۳۴-۱۳۵؛ راغب، ص٦۱٦
2. سبحانی، ج۳، ص۴۰۲-۴۰٧
3. صادقی تهرانی، ج۲٧، ص۱٧-۱۸
4. جوادی آملی، ج۳، ص۴۱۵ و۴۱۵
5. بقرہ، 255.
6. ابن سینا، ص۱۵۰-۱۵۱
7. طوسی، التبیان، ج۲، ص۴۵۹
8. سورہ آل عمران، آیت نمبر 49۔
9. طباطبایی، ج۲۰، ص۸۳
10. سورہ جن، آیت نمبر 26 تے 27۔
11. بہ اصطلاح، من در این آیہ، بیانیہ است نہ تبعیضیہ؛ طوسی، التبیان، ج۳، ص٦۳
12. مظفر، ص۱۵
13. سورہ ہود، آیت نمبر 49۔
14. مظفر، ص۱٦
15. مفید، اوائل المقالات، ص۳۹
16. شریف مرتضی، ج۲، ص۱۵و۱٦
17. خرازی، ج۲‌، ص۴٦
18. مظفر، ص٦۲
19. کلینی، ج۱، ص۲۵۸
20. نہج البلاغہ، خطبہ۱۰۱
21. نہج البلاغہ، خطبہ ۱۰۱: ۱۸۹
22. نہج البلاغہ، خطبہ ۱۱٦
23. نہج البلاغہ، خطبہ ۱۰۲
24. نہج البلاغہ، خطبہ ٧۳
25. نہج البلاغہ، خطبہ۱۲۸
26. قراملی، مقاله علم امام حسین به شهادت خویش
27. صالحی نجف آبادی، ص۴۵۵-۴۵٦
28. صدوق، الخصال، ج۲، ص۵۲۹
29. کلینی، ج۱، ص۲٦۰‌-۲٦۱
30. مظفر، ص۲۳
31. کشی، ص۱۳۴۸
32. کلینی، ج۱، ص٦۱
33. کلینی، ج۱، ص۲۵۸
34. طوسی، تهذیب الاحکا‏م، ج٦، ص۹۵
35. مظفر، ص۱۲
36. کلینی، ج۱، ص۲۵٦
37. کلینی، ج۱، ص۲۵۵
38. خرازی، ج۲، ص۴٦
39. صدوق، ص٦۴۳
40. کلینی، ج۱، ص۲٧۵
41. کلینی، ج۱، ص۲۴۰
42. صفار، ص۱۱۰
43. مجلسی، بحار الانوار، ج۲٦، ص۱۸
44. صفار، ص۱۴۹ و۱۵۰
45. مجلسی، بحار الانوار، ج۲٦، ص۵٧؛ طوسی، الامالی، ج۱، ص۴۰۸
46. مظفر،۲۱-۳۴
47. کلینی، ج۱، ص۴٧۰
48. کلینی، ج۱، ص۱۹۲
49. حر عاملی، ج۲٧، ص۳۴
50. کلینی، ج۱، ص۲٦۲
51. سورہ آل عمران، آیت نمبر ۴۵اور ۴۵۔
52. سورہ ہود، آیات ٦۹-٧۳ ۔
53. سورہ قصص، آیت نمبر 7۔
54. سورہ کہف، آیت نمبر65۔
55. سورہ توبہ، آیت نمبر ۱۰۵ ۔
56. سورہ نمل، آیت نمبر ۴۰ ۔
57. کلینی، ج۱، ص۲۵٧
58. مظفر، ص٦۲
59. صالحی نجف آبادی، ص۴۵۵-۴۵٦
60. مجلسی، مراۃ العقول، ج۳، ص۱۲۴- ۱۲۵

مآخذ

• ابن سینا، حسین بن عبداللہ، الاشارات و التنبیہات، قم، نشر البلاغہ، ۱۳٧۵.
• جوادی آملی، عبداللہ، ادب فنای مقربان، قم، نشر اسراء، ۱۳۸۸ش.
• حلی، اجوبہ المسائل المہنائیہ، مقدمہ: محی الدین مامقانی، قم، خیام، ۱۴۰۱ق.
• خرازی، محسن، بدایۃ المعارف الالہیہ فی شرح عقائدالامامیہ للمظفر، قم، نشر اسلامی، ۱۴۲۰ق.
• دہخدا، علی اکبر، لغت‌نامہ دہخدا.
• راغب اصفہانی، حسین بن محمد، المفردات فی غریب القرآن، تحقیق صفوان عدنان داودی، دمشق و بیروت، الدار الشامیہ و‌دار العلم، ۱۴۱۲ق.
• سبحانی، جعفر، مفاہیم القرآن، بہ قلم جعفر الہادی، قم، موسسہ امام صادق، ۱۴۲۰ق.
• شریف مرتضی، علی بن حسین، الشافی فی الامامہ، الشافی فی الامامۃ، چاپ دوم، تہران، موسسہ الصادق، ۱۴۱۰ق.
• صادقی تہرانی، محمد، الفرقان فی تفسیر القرآن بالقرآن، قم، انتشارات فرہنگ اسلامی، ۱۳٦۵ش، چاپ دوم.
• صالحی نجف آبادی، نعمت اللہ، شہید جاوید، تہران، بینا، ۱۳٦۱ش، چاپ دوازدہم.
• صدوق، محمد بن علی بن بابویہ، الخصال، قم، نشر جامعہ مدرسین، ۱۴۰۳ق.
• صفار، محمد بن حسن، بصائر الدرجات، قم: کتابخانہ آیت اللہ نجفی مرعشی، ۱۴۰۴ق.
• طباطبایی، محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱٧ق، چاپ پنجم.
• طریحی، فخرالدین، مجمع البحرین، تحقیق: سید احمد حسینی، تہران، کتابفروشی مرتضوی، ۱۳٧۵ش، چاپ سوم.
• طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، تحقیق:احمد قصیر عاملی، بیروت، داراحیاء التراث العربی، بی‌تا.
• طوسی، محمد بن حسن، رہتل الاحکا‏م، تہران، دارالکتب الاسلامیہ، ۱۳٦۵ش.
• طوسی، محمد بن حسن، الامالی، قم، دارالثقافہ، ۱۴۱۴ق.
• قدردان قراملکی، محمد حسن، کلام فلسفی، قم، انتشارات وثوق، ۱۳٧۸ش.
• کشی، محمد بن عمر، رجال کشی، مشہد، نشر دانشگاہ مشہد، ۱۳۴۸ق.
• مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، بیروت، دراالوفاء، ۱۴۰۴ق.
• مجلسی، محمد باقر، مراۃ العقول فی شرح اخبار الرسول، تصحیح: سید ہاشم رسولی محلات‏‏ی، تہران، دارالکتب الإسلامیۃ، ۱۳٧۰ش، چاپ سوم.
• مفید، محمد بن محمد، اوائل المقالات، قم، کنگرہ شیخ مفید، ۱۴۱۳ق.

سانچہ:نبوت