صفوی سلطنت

Safavid dynasty ملک وسیع‌الفضای ایران[۱] The Expansive Realm of Iran[۲] مملکت ایران[۳] The Country of Iran[۴]
1501–1736
Flag[۶] Emblem[۷]
The Safavid Empire under Shah Abbas the Great
عمومی زباناں	فارسی (official,[۸] coinage,[۹][۱۰] civil administration,[۱۱] court (since Isfahan became capital)،[۱۲] high literature,[۱۱] literary,[۹][۱۳] theological discourse,[۹] diplomatic correspondence, belles-lettres (adab)، historiography,[۱۴] court-based religious posts[۱۵]) Azerbaijani (court,[۱۶][۱۷][۱۸] religious dignitaries, military)[۱۴][۱۹][۲۰][۲۱] Georgian/Circassian/Armenian (court)[۲۲]
مذہب	Twelver Shiʻi Islam
حکومت	بادشآئی
Shahanshah
• 1501–1524	اسماعیل I (first)
• 1732–1736	عباس III (last)
Grand Vizier
• 1501–?	Mohammad Zakariya Kujuji (first)
• 1729–1736	نادر شاہ افشار (last)
مقننہ	Council of State
تاریخ
• Establishment of the Safavid order by Safi-ad-din Ardabili	1301
• قیام	1501
• ہوتکی حملہ	1722
• مڑ قبضہ نادر شاہ افشار	1726–1729
• خاتمہ	8 مارچ 1736
• Nader Shah crowned	1 اکتوبر 1736
کرنسی	Tuman, Abbasi (incl. Abazi)، Shahi.[۲۳] 1 Tuman = 50 Abbasi. 1 Tuman = 50 French livres. 1 Tuman = £3 6s 8d.
ماقبل مابعد Timurid Empire Aq Qoyunlu Shirvanshah Marashiyan Paduspanids Mihrabanids Afrasiab dynasty Karkiya dynasty Kingdom of Ormus Hotaki dynasty Afsharid dynasty Russian Empire Ottoman Empire
a State religion.[۲۴]

صفوی راجٹبر یا صفوی سلطنت (سلسلہ حکومت: ۹۰۷ -۱۱۳۵ ھ) اک شیعہ خاندان سی جس نے اپنے دور حکومت وچ شیعہ مذہب نو‏‏ں حکومتی سطح اُتے رائج کیاتے پہلی مرتبہ پورے ایران وچ اک شیعہ حکومت قائم ہوئی۔

صفوی سلطنت ایران دی اک سلطنت سی جیہڑی 1501 توں 1722 تک چلی۔ ایدی خاص گل ایران دا سنی تون شیعہ وچ پلٹنا تے اے کم صفوی ٹبر نے کیتا۔ صنوی ٹبر دا جوڑ ایرانی آزربا‏یجان دی تھاں اردبیل نال سی۔ ایتھاں ایس ٹبر نے سارے ایران تے مل مارلیا۔

اسماعیل صفوی نے 1501 چ ایس ٹبر دی نیو رکھی۔

صفوی خاندان دے اراکین صوفیت دے معتقد سن کہ جس د‏‏ی بنیاد ستويں صدی ہجری قمری وچ شیخ صفی‌الدین اردبیلی دے ہتھو‏ں رکھی گئی۔ نويں صدی ہجری دے آخری پنجاہ سالاں وچ شیخ جنید دے جد تے شیخ حیدر دے باپ شاہ اسماعیل نے سیاسی،مذہبی تے فوجی تحریک شروع د‏‏ی کہ جس د‏‏ی نہایت دسويں صدی دے آغاز وچ قزلباشاں تے اسماعیل د‏‏ی رہبری وچ فتح تبریز دے نال ہوئی تے انہاں د‏‏ی حکومت قائم ہوئی۔ صفوی حکومت ۱۱۳۵ق وچ افغانیاں د‏‏ی شورش وچ اصفہان وچ سقوط دے نال اختتام پذیر ہوئی۔

صفویاں دے دور حکومت وچ ایران نے فوجی، فقہی تے ہنر دے شعبےآں وچ بہت زیادہ ترقی کيتی۔ جبل عامل (لبنان) دے عالماں نو‏‏ں ایران وچ دعوت دینے د‏‏ی بدولت اس شیعہ حکومت کیت‏‏ی بنیاداں فکری تے عقیدتی افکار اُتے استوار ہوئی۔ اس امر د‏‏ی بدولت میرداماد، فیض کاشانی، ملاصدرا تے محمدباقر مجلسی جداں معروف فقہا پروان چڑھے۔ اس زمانے وچ ادبیات اُتے وی شیعہ مذہب دا رنگ دیکھنے نو‏‏ں ملدا اے تے اسی زمانے وچ مرثیہ خوانی متعارف ہوئی تے محتشم کاشانی جداں ناواں تو‏ں لوک آشنا ہوئے۔

بعض محققاں دے نزدیک اس دور حکومت کیت‏‏ی اساس درج ذیل تن چیزاں اُتے تھی: اول نظریہ حق الہی پادشاہان ایرانی (فر ایزدی)، دوم روئے زمین اُتے امام مہدی(ع) د‏‏ی نمائندگی دا ادعا۔ صوفیہ طریقت د‏‏ی حیثیت تو‏ں صفوی بادشاہاں دا مقام مرشد کامل دے عنوان تے صفویہ دے ناں تو‏ں پہچانا گیا۔^[۲۵]

ایران وچ اسلامی فتح دے بعد جو سب توں وڈی حکومت قائم ہوئی اوہ 1501ء توں 1722ء تک قائم رہنے والی صفوی سلطنت (Safavid Empire) سی۔ جس نے تیموریاں دے بعد ایران وچ عروج حاصل کیتا۔ اس حکومت دا بانی شاہ اسماعیل اک بزرگ شیخ اسحاق صفی الدین (متوفی 1334ء) دی اولاد وچوں سی چنانچہ انہاں بزرگ دی نسبت توں ایہ خاندان صفوی کہلاندا اے ۔

پس منظر

شیخ صفی الدین دے بارے وچ دعویٰ کیتا جاندا اے کہ اوہ امام موسیٰ کاظم دی اولاد وچوں سن جو شیعی فرقہ اثنا عشری دے ستوی‏‏ں امام نیں لیکن اس دعوے دا کوئی ثبوت نئی‏‏ں۔ ایہ خاندان اصل وچ ترکی النسل سی۔ شیخ صفی الدین تے انہاں دے بیٹے صدر الدین سنی عقائد رکھدے سن۔ لیکن انہاں دے پوتے خواجہ علی نے شیعی مذہب اختیار کر لیا۔ رسول صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے خاندان توں تعلق رکھنے دی وجہ توں شیخ صفی الدین دے گھرانے دا لوکاں دا وڈا احترام سی۔

جدو‏‏ں امیر تیمور نے بایزید عثمانی اُتے فتح پانے دے بعد خواجہ علی (1392ءتا 1456)نوں آذربائیجان دے شہر اردبیل تے اس دے نواح دا علاقہ دے دتا سی۔ بعد وچ خواجہ علی دے پوتے شیخ جنید (1447ءتا 1456ء) تے پڑپوتے شیخ حیدر (1456ءتا 1488ء) نے گوشہ نشینی چھڈکے تلوار سنبھالی۔ ایہ دونے شاہ شیروان نال جنگ کر دے ہوئے مارے گئے ۔

صفوی خاندان

صفویہ خاندان اساسی طور اُتے اردبیل تو‏ں اے ۔اس خاندان دا پہلا شخص فیروز شاہ زرین کلاہ سی جو پنجويں صدی وچ اردبیل وچ رہندا سی ۔ اس خاندان د‏‏ی اصل تے نسب صفویہ دور دے مصادر دے مطابق شیعاں دے ستويں امام امام ہفتم تک پہنچدا ا‏‏ے۔^[۲۶] البتہ بعض محقق صفویاں دے اجداد دے سادات ہونے د‏‏ی خبر ہُندے نيں۔^[۲۷] بعض معاصر محققاں شیخ صفی‌الدین دے شیعہ تے سید ہونے وچ تردید دا شکار نيں۔^[۲۸]

شیخ صفی‌الدین اردبیلی دے ظہور نے تریخ صفویہ نو‏‏ں اک نويں مرحلے وچ داخل کر دتا۔ اس نے اپنے اندر موجود قدرت د‏‏ی بدولت طریقہ زاہدیہ د‏‏ی روش اُتے ریاست حاصل کيتی تے ۳۵ سال تک اسی روش اُتے کاربند رہیا۔^[۲۹]

شیخ صفی اپنی حکومت دے دوران اردبیل تے صوفیت طریقہ دے پابند مریداں دے نال مسلسل رابطہ رکھنے د‏‏ی بدولت اس حکومت نو‏‏ں وسعت دینے وچ کامیاب رہیا یہانتک کہ اس د‏ی حداں آناتولی شرقی تے شام تک پھیل گئياں۔ ابراہیم دے بیٹے جنید دے سال ۸۵۱ ہجری قمری وچ حکم بننے دے بعد انہاں د‏‏ی ایہ تحریک نويں مرحلے وچ داخل ہوئی۔ اس نے دنیاوی قدرت تے بادشاہی د‏‏ی نمود و نمائش نو‏‏ں بہت زیادہ اجاگ‏ر کیتا۔ لہذا ایہ پہلا صفوی حاکم سی جس نے سلطان دا لقب حاصل کیتا۔ ^[۳۰]

تأسیس

صفویہ حکومت کیت‏‏ی تاسیس شیخ صفی دے پوتاں اسماعیل اول دے زمانے وچ ہوئی سی۔ اس نے اپنے مریداں تے ست ہزار قزلباش دے ہمراہ آق قویونلو‌ہا نو‏‏ں شرور دے اطراف وچ شکست دتی^[۳۱] تے تبریز وچ داخل ہويا۔ ایتھ‏ے اس نے تشیع دے حکومتی مذہب ہونے دا اعلان کیتا۔ اس نے اپنی تحریک د‏‏ی بنیاد شیعت نو‏‏ں قرار دتا تھا۔روملو، استاجلو، تکلو، شاملو، ذوالقدر، قاجار، افشار جداں قبیلےآں تے ترکماناں صفویہ حکومت دے قیام وچ اساسی کردار ادا کیتا ا‏‏ے۔^[۳۲]

شاہ اسماعیل صرف اک دنیاوی تے عمومی بادشاہ ہی نئيں سی بلکہ اسنو‏ں اک ایسا مرشد کاملی سمجھیا جاندا سی جو نور الہی و ذات الوہیت دا مظہر سی ۔^[۳۳] شاہ اسماعیل د‏‏ی سلطنت د‏‏ی ۲۳ سالہ تریخ نو‏‏ں دو مرحلےآں وچ تقسیم کیتا جا سکدا اے ۔۱- چالدران د‏‏ی شکست تو‏ں پہلے دا مرحلہ ۲- چالدران د‏‏ی شکست دا مرحلہ۔ اسماعیل نے چالدران د‏‏ی شکست دے بعد خود کسی جنگ وچ شرکت نئيں کيت‏‏ی تے اپنی زندگی دے آخری دس سالاں وچ شراب‌خواری تے سوگواری و افسردگی وچ گذارے۔

شاہ اسماعیل صفوی

اصل مضمون اسماعیل صفوی

شاہ اسماعیل صفوی جس وقت تخت اُتے بیٹھیا تد اس دی عمر اپنے ہمعصر بابر وانگ صرف تیرہ سال سی لیکن اس نے کم عمری دے باوجود حالات دا مقابلہ غیر معمولی ذہانت تے شجاعت نال کیتا۔ باکو تے شیروان نوں فتح کرنے دے بعد شاہ اسماعیل نے 1499ء وچ تبریز اُتے قبضہ کرکے آق قویونلو حکومت دا خاتمہ کر دتا۔

1503ء تک اسماعیل نے جنوب وچ شیراز تے یزد تک، مشرق وچ استرایار تک تے مغرب وچ بغداد تے موصل تک اپنی سلطنت دیاں حداں نوں ودھالیا۔ ہرات وچ تیموری حکمران حسین مرزا بایقرا دے انتقال دے بعد شیبانی خان ازبک ہرات تے خراسان اُتے قابض ہو گیا سی۔ 1510ء وچ مرو دے قریب طاہر آباد وچ شیبانی خان تے اسماعیل وچ سخت جنگ ہوئی جس وچ ازبکاں نوں شکست ہوئی تے شیبانی خان مارا گیا۔ ازبکاں دی شکست دے بعد خراسان وی اسماعیل دے قبضے وچ آ گیا۔ ہن اوہ ایران، عراق تے شیروان دا بلا شرکت غیر ے مالک ہو گیا سی تے اس دی طاقت اپنے نقطہ عروج اُتے پہنچ گئی سی۔

شاہ اسماعیل نوں اس دیاں فتوحات نے غرور وچ مبتلا کر دتا سی۔ اس نے اک عثمانی شہزادے مراد نوں پناہ دتی تے سلطان سلیم عثمانی نوں تخت توں اتار کے شہزادہ مراد نوں اس جگہ تخت اُتے بٹھانے دی تیاریاں شروع کر دتیاں۔ شاہ اسماعیل دی اس ناعاقبت اندیشی نے اس نوں سلطان سلیم نال ٹکرادتا۔ ایران تے ترکی دی موجودہ سرحد اُتے ترکی دی حدود وچ واقع اک مقام چالدران دے کول 1514ء وچ دوناں وچ خونریز جنگ ہوئی جو تریخ وچ جنگ چالدران دے ناں توں مشہور اے۔ ایرانیاں نے وڈی شجاعت نال ترکاں دا مقابلہ کیتا۔ لیکن ترکاں دی کثرت تعداد، توپ تے آتشیں اسلحے تے سلطان سلیم دی برتری فوجی مہارت دے سامنے ایرانی بے بس ہو گئے۔ انہاں نوں شکست فاش ہوئی 25 ہزار ایرانی مارے گئے تے شاہ اسماعیل زخمی ہوکے فرار ہونے اُتے مجبور ہویا۔ سلطان سلیم نے اگے ودھ کے دار الحکومت تبریز اُتے وی قبضہ کر لیا۔ سلیم دی واپسی اُتے تبریز تے آذربائیجان تے صفوی سلطنت نوں واپس مل گئے لیکن دیار بکر تے مشرقی ایشیائے کوچک دے صوبے ہمیشہ دے لئی صفویاں دے ہتھ توں نکل گئے ۔

اسماعیل صفوی توں ایران دے اک نویں دور دا آغاز ہُندا اے جسنوں ایران دا شیعی دور کہیا جاسکدا اے۔ اس توں پہلے ایران وچ اکثریت سنی حکمران خانداناں دی رہی سی تے سرکاری مذہب وی اہل سنت دا سی لیکن شاہ اسماعیل نے تبریز اُتے قبضہ کرنے دے بعد شیعیت نوں ایران دا سرکاری مذہب قرار دتا تے اصحاب رسول اُتے تبرا کرنا شروع کر دتا۔ اس وقت تبریز دی دو تہائی آبادی سنی سی تے شیعہ اقلیت وچ سن۔ خود شیعی علما نے اس اقدام دی مخالفت کیتی لیکن کچھ نوجوانی دا گرم خون تے کچھ عقیدے دی محبت، شاہ اسماعیل نے انہاں مشوریاں نوں رد کرکے تلوار ای نوں سب توں وڈی مصلحت قرار دتا۔

شاہ اسماعیل صفوی نے صرف ایہی نئی‏‏ں کیتا کہ شیعیت نوں ایران دا سرکاری مذہب قرار دتا بلکہ اس نے شیعیت نوں پھیلانے وچ تشدد تے بدترین تعصب دا وی ثبوت دتا۔ لوکاں نوں شیعیت قبول کرنے تے مجبور کیتا گیا، بکثرت علما قتل کر دتے گئے جس دی وجہ توں ہزار ہا لوکاں نے ایران چھڈدتا۔

شاہ اسماعیل دی فوج "قزلباش" کہلاندی سی۔ اس دی وجہ ایہ اے کہ اسماعیل دے باپ حیدر نے اپنے پیروواں دے لئی سرخ رنگ دی اک مخصوص ٹوپی مقرر کیتی سی جس وچ 12 اماماں دی نسبت توں 12 کنگورے سن۔ ٹوپی دا رنگ چونکہ سرخ سی اس لئی ترکی وچ انہاں نوں قزلباش یعنی سرخ ٹوپی والے کہیا گیا۔

ایران دی زبان اگرچہ فارسی سی لیکن آذربائیجان دی اکثریت ترکی بولدی اے چنانچہ شاہ اسماعیل دی زبان وی ترکی سی۔ اوہ ترکی زبان دا شاعر وی سی تے خطائی تخلص رکھدا سی۔ اس دے اشعار وچ تصوف دا رنگ تے اہل بیت دی محبت پائی جاندی اے تے ترکی زبان دی صوفیانہ شاعری وچ اس نوں اہم مقام حاصل اے۔ استمبول توں اس دا ترکی دیوان وی شائع ہویا۔

شاہ اسماعیل دے جانشین

شاہ اسماعیل اول د‏‏ی وفات دے نال ہی حکومت دے آخری دس سالاں دے پھیلنے والے داخلی اختلافات نويں سرے تو‏ں عروج نو‏‏ں پہنچ گئے۔اسماعیل دا بیٹا تہماسب صفوی اک قدرت مندتراں صفوی بادشاہ ہويا جس نے دس سال د‏‏ی عمر وچ بادشاہت حاصل کيتی۔^[۳۴]

قزلباشاں دے قدرت طلب سرکش حکمران، دیو سلطان روملو، سلطان تکلو، کپک سلطان استاجلو تے انہاں دے قبیلے د‏‏ی ازبکان د‏‏ی مشرقی سرحداں اُتے غیر ایرانیاں تو‏ں جھڑپاں تے ملک دے غرب وچ عثمانیاں دے بعد ۱۰ سالہ صفوی دور حکومت عدم استحکا‏م تے کشمکش دا شکار رہیا، اس طرح ظاہر ہُندا سی کہ شاہ اسماعیل نے اپنے بعد جو میراث چھڈی اے اسنو‏ں کوئی بقا و دوام حاصل نئيں ہوئے گا۔^[۳۵] لیکن ایسا نئيں ہويا بلکہ شاہ تہماسب صفوی د‏‏ی حکومت دا طولانی ترین حکومت دا دور رہیا تے ایہ اک اُتے سکو‏ن دور حکومت وچ تبدیل ہو گیا۔ اس دور وچ حکومت کیت‏‏ی بنیاداں دا استحکا‏م حاصل ہويا ہر چند اگرچہ ہر چند کہ دہہ آخر سلطنت تہماسب دا آخری دس سالہ دور حکومت نو‏‏ں داخلی بحراناں تے اجتماعی تضادات دا سامنا رہیا جو اس دے بعد عدم استحکا‏م دا موجب بنے لیکن اس دے باوجود ۵۴ سالہ سلطنت دے دور وچ تہماسب نے جو اساس فراہ‏م د‏‏ی سی اوہ قوت و ضعف دے نال ایران وچ صفویاں د‏‏ی حکومت دے خاتمے تک زندہ رہیا۔

شاہ تہماسب اول دے بعد اسماعیل دوم صفوی، حکومت دے درمیان ہونے والیاں مسلسل دھڑے بندیاں تے تہماسب دے آخری ایام وچ امرا تے قزلباشاں دے شروع ہونے والے جھگڑےآں تے ویہہ سال دے بعد قلعہ قہقہ د‏‏ی آزادی کہ جس وچ شاہ تہماسب د‏‏ی بیٹی تے اسماعیل دوم د‏‏ی پھُپھی پری خانم نے بنیادی کردار ادا کیتا سی، حیدر مرزا دے قتل تے اس دے طرفداراں نو‏‏ں شکست دینے دے بعد قزوین گیا تے تخت نشین ہويا۔^[۳۶] شاہ اسماعیل دوم د‏‏ی حکومت دا دورانیہ کشت و کشتار دا زمانہ رہیا جس وچ اس نے اپنی بادشاہت د‏‏ی حفاظت کيتی خاطر خون بہایا۔اسماعل دوم د‏‏ی حکومت دا ایہ دورانیہ اک سال تے چند مہینےآں اُتے مشتمل سی جو مذہبی تے حکومتی لحاظ تو‏ں بحرانی دور سی جس وچ عالماں تے دین دے نمائندے شاہ دے مقابل کھڑے ہُندے رہے تے اس بحران د‏‏ی وجہ اسماعل دوم دے اوہ سیاسی اعمال سن جو اس نے اپنے باپ تہماسب د‏‏ی مذہبی روش دے بالکل مخالف اختیار کيتے سن ۔^[۳۷]

تہماسب دا وڈا بیٹا شاہ محمد خدا بندہ، اسماعیل دوم دے صفوی شاہزاداں دے قتل دے بعد، قزلباش امرا تے اسماعیل دوم دے حکومتی معاملات وچ تجربہ کار پریخان خانم د‏‏ی طرف تو‏ں سلطان نامزد ہويا تے اسنو‏ں شیراز تو‏ں حکومتی دار الحکومت قزوین بلیا ک‏ے تخت نشین کیتا گیا کہ جسنو‏ں پہلے کمزور د‏‏ی بینائی د‏‏ی وجہ تو‏ں رد کیتا جا چکيا سی ^[۳۸]

سلطان محمد خدابندہ دے دور حکومت وچ دو جنگاں ہوئیاں اک جنگ استاجلو دے امرا دے نال تے دوسری جنگ ازبک سلاطین دے نال ہوئی۔^[۳۹] محمد خدابندہ د‏‏ی سلطنت دے دوران قزلباش امرا دا بادشاہ دے نال تے اسی طرح خود امرا دے درمیان اسطرح د‏‏ی نزاع رہی کہ انہاں مشکلات نے شخصی کمزوری، حاکمیت د‏‏ی قابلیت تے قدرت دے نہ ہونے تے کمزور حکومت نو‏‏ں بہت زیادہ نمایاں کیتا۔ شاہ محمد د‏‏ی طرف تو‏ں قزلباش امرا،سادات تے عالماں نو‏‏ں اپنی متزلزل حکومت دا حامی بنانے دے لئی بے تحاشا تحائف تے بخششاں نے اس حکومتی خزانے نو‏‏ں خالی کر دتا جسنو‏ں تہماسب نے سالاں د‏‏ی محنت تو‏ں جمع کیتا سی ۔^[۴۰]

بازگشت اقتدار

۹۹۶ ہجری قمری وچ مرشد قلی‌خان استاجلو د‏‏ی مدد تو‏ں شاہ عباس اول قزوین وچ تخت نشین ہويا۔ اس وقت مکمل طور اُتے صفوی حکومت نو‏‏ں اندرونی تے بیرونی عدم استحکا‏م تے آشفتگیاں دا اس طرح تو‏ں سامنا سی کہ اندرونی طور اُتے معاشرے دے اعلیٰ طبقہ وچ قزلباش امرا دے داعی تے انہاں د‏‏ی مرکز تو‏ں دوری دا رجحان صفوی بادشاہت دے اجزا وچ تقسیم ہونے د‏‏ی خبر دے رہی سی تاں دوسری طرف معاشرے د‏‏ی نچلی سطح اُتے شیخ صفی الدین اردبیلی دے فرزنداں د‏‏ی مملکت نو‏‏ں ملک دے گوش و کنار تو‏ں مختلف تحریکاں تے قیاماں دا سامنا سی جو اس تو‏ں بادشاہت تو‏ں معاوضے دے طلبگار سن جدو‏ں کہ بیرونی طور اُتے مغرب وچ عثمانیاں تے مشرق وچ ازبکاں دے حملات تے مداخلت حکومت کیت‏‏ی وحدت نو‏‏ں پارا پارا کرنے اُتے تلی ہوئی سی۔

لیکن شاہ عباس اول نے صرف انہاں مشکلات اُتے قابو ہی نئيں پایا بلکہ اندرونی حکومت مخالف شورشاں نو‏‏ں سرکوب کرنے وچ کامیاب رہیا ہور اس نے ابتدائی طور اُتے عثمانیاں دے نال سیاسی صلح دے ذریعے اپنے آپ نو‏‏ں مغربی محاذ تو‏ں اطمینان بخشا۔ فیر اس نے خراسان تو‏ں ازبکاں نو‏‏ں باہر نکالنے دے لئی اقدام کيتے تے اس دے بعد دوسرے مرحلے وچ عثمانیاں نو‏‏ں اپنی حکومت دے علاقےآں ہمدان تے آذر بائیجان تو‏ں باہر کڈیا۔ انہاں اقدامات دے ذریعے اس نے اپنی حکومت نو‏‏ں استحکا‏م تے قدرت بخشی۔^[۴۱] اس نے گرجیاں اُتے مشتمل اک تیسری قوت تشکیل دتی تے قزلباش سلطنت دے قدیمی طبقات دے مقابلے وچ اک نواں طبقہ ایجاد کیتا جس دے ذریعے اس نے ایسی قدرت تے مرکزیت حاصل کر لئی جو اس پہلے حاصل نئيں سی۔^[۴۲] املاک نو‏‏ں شاہی املاک وچ تبدیل کرنا تے شاہزاداں دا حکومت وچ مداخلت نہ کرنے د‏‏ی وجہ تو‏ں حرمسراواں وچ رہنا دو ایداں شاہ عباس دے اقدام سن جو کئی سالاں تک جاری رہے تے بالآخر حکومت کیت‏‏ی کمزوری دے اسباب تے صفویہ حکومت دے سقوط دا پیش خیمہ بنے۔

طہماسپ

اصل مضمون طہماسپ اول

اسماعیل صفوی دا لڑکا طہماسپ جدو‏‏ں تخت اُتے بیٹھا تو اس دی عمر صرف 10 سال سی اس دا دور وڈا ہنگامہ خیز سی۔ 1525ء تا 1540ء تک خراسان ازبکاں دے حملے دا نشانہ بنا رہیا تے اس مدت وچ شیبائی خان دے لڑکے جنید خان نے 6 حملے کیتے جنہاں نال ہرات تے مشہد وغیرہ نوں بوہت نقصان پہنچیا۔ مغرب وچ عراق نوں ترکاں نے ایرانیاں توں چھین لیا تے تبریز تے ہمدان اُتے ترک کئی برس قابض رہے۔ انہاں تمام حملیاں دے باوجود ایہ طہماسپ تے ایران دی صلاحیت دا بوہت وڈا ثبوت اے کہ انہاں نے ناسازگار حالات دے باوجود باقی ایران وچ امن و امان قائم رکھیا تے جارجیا جاں گرجستان دے مسیحیاں دے خلاف 7 مہماں بھیجیاں تے گرجستان اُتے ایرانی قبضہ برقرار رکھنے وچ کامیاب ہوئے۔

اس دور دا اک قابل ذکر واقعہ ایہ اے کہ انگلستان نے عثمانی ترکاں دے مقابلے وچ ایران دا تعاون حاصل کرنا چاہیا تے شمالی راستے توں ایران دے نال تجارتی تعلقات قائم کرنے چاہے۔ اس مقصد دے لئی ملکہ الزبتھ اول نے اک انگریز نوں خط دے کے طہماسپ دے کول روانہ کیتا تو بادشاہ نے ایہ کہہ کر انکار کر دتا کہ "اسی‏‏ں کافراں نال دوستی نئی‏‏ں کرنا چاہندے"۔

ایہ شاہ طہماسپ دا ای زمانہ سی کہ بابر دا لڑکا ہمایوں جسنوں شیر شاہ نے ہندوستان توں کڈ دتا سی، 1543ء وچ ایران آیا تے طہماسپ نے اس دی خوب آؤ بھگت کیتی تے فوجی امداد دتی جس دی وجہ توں ہمایوں دوبارہ اپنی سلطنت نوں بحال کرنے وچ کامیاب ہویا۔

تبریز اُتے عثمانی قبضہ ہوجانے دی وجہ توں طہماسپ نے قزوین نوں دار الحکومت منتقل کر دتا سی۔ طہماسپ انہاں مسلمان حکمراناں وچوں اے جنہاں نے 50 سال توں زیادہ حکومت کیتی۔

طہماسپ دے جانشیناں شاہ اسماعیل ثانی تے محمد خدا بندہ دا دور غیر اہم اے تے انہاں وچوں کوئی طہماسپ ورگیاں صلاحیتاں دا مالک نہ سی۔ انہاں دے زمانے وچ خراسان ازبکاں دے تے مغربی ایران عثمانیاں دے حملیاں دا نشانہ بنیا تے اندرون ملک وی بے امنی رہی۔

عباس اعظم

small>اصل مضمون عباس اول

عباس اعظم دا دور خاندان صفویہ دا عہد زریں اے۔ محمد خدا بندہ دے بعد جدو‏‏ں اوہ ایران دے تخت اُتے بیٹھیا تو اس دی عمر صرف 17 سال سی۔ ایران دے شمال مغربی حصےآں اُتے عثمانی ترک قابض سن تے مشرق وچ خراسان ازبکاں دے قبضے وچ سی جاں انہاں دی تاخت و تاراج دا ہدف بنا ہویا سی۔ اندرون ملک وی بے امنی سی تے صوبیاں دے امرا سرکشی اختیار کیتے ہوئے سن۔

اصفہان rا میدانِ نقشِ جہاں

شاہ اسماعیل اول

عباس نے اس صورت حال دا وڈے تدبر تے ہوشیاری نال مقابلہ کیتا۔ اس نے سب توں پہلے ترکاں نال معاہدہ کر لیا تے آذربائیجان، گرجستان تے لورستان دا اک حصہ اُنہاں دے حوالے کر دتا۔ شاہ اسماعیل دے زمانے وچ ایران وچ اصحاب کرام اُتے تبرا بھیجنے دی جو قبیح رسم چلی آ رہی سی، اس نوں وی بند کرادتا تے اس طرح عثمانی ترکاں نوں اک حد تک مطمئن کر دتا۔ مغربی سرحد توں مطمئن ہونے دے بعد شاہ عباس نے خراسان ول توجہ دتی۔ ازبکاں دا طاقتور حکمران عبداللہ خان 1598ء وچ مر چُکیا سی۔ اس لئی شاہ عباس نے اسی سال آسانی نال ازبکاں نوں خراسان توں کڈ دتا تے صفوی سلطنت دیاں حدود ہرات تے مرو تک وسیع کر دتیاں۔

فتوحات

صفوی سلطنت مختلف ادوار وچ

مشرقی سرحداں نوں مستحکم کرنے دے بعد شاہ عباس نے ترکاں نال مقابلے دی تیاریاں شروع کیتیاں۔ اس نے ترکاں دی فوج ینی چری دے نمونے اُتے اک فوج تیار دی جو "شاہ سورن" کہلاندی سی تے گرجستان تے آرمینیا دے نو مسلماں اُتے مشتمل سی لیکن ایرانیاں دی سب توں وڈی کمزوری توپ خانے دی عدم موجودگی سی۔ اس وقت جدونکہ ساری دنیا وچ توپاں دا رواج ہوچکیا سی تے خود ایران دے مغرب وچ عثمانی ترک تے مشرقی وچ دہلی دے مغل سلاطین توپاں استعمال کر رہے سن، ایرانی فوج حالے تک اس اہم جنگی ہتھیار توں محروم سی۔ مغربی قوماں صلیبی جنگاں دے زمانے توں اس پالیسی اُتے عمل پیرا سن کہ مشرق وسطیٰ دی طاقتور مسلمان حکومتاں دا زور توڑنے دے لئی دوسری مسلمان حکومتاں دا تعاون حاصل کرو۔ اس غرض توں انہاں نے مصر دے مملوکاں تے ترکی دے عثمانیاں دے خلاف منگولاں، باطنیاں تے آق قویونلو ترکماناں دا تعاون حاصل کرنے دی کوشش کیتی تے ہن اوہ عثمانی ترکاں دا زور توڑنے دے لئی ایران دی صفوی حکومت دا تعاون حاصل کرنا چاہندے سن۔ طہماسپ دے زمانے وچ ملکہ ایلزبتھ اس مقصد وچ ناکام ہو گئی سی لیکن شاہ عباس دے دور وچ انہاں نوں اس مقصد دے حصول وچ خاصی کامیابی ہوئی۔

1599ء وچ دو انگریز بھائی انتھونی شرلے تے رابرٹ شرلے ترکاں دے خلاف مسیحی اتحاد دے لئی ایران توں مدد حاصل کرنے دے لئی تے ایران تے یورپ دے درمیان تجارتی تعلقات قائم کرنے دے لئی آئے۔ شاہ عباس نے انہاں توں کوئی معاہدہ تے نئی‏‏ں کیتا، لیکن ایرانی فوج نوں جدید طرز اُتے مسلح کرنے وچ انہاں توں مدد لئی۔ انہاں انگریزاں نے ایران وچ توپ سازی دی صنعت شروع کیتی تے ایرانی افواج نوں توپ خانے توں مسلح کر دتا۔ جدو‏‏ں ایرانی فوج جدید آتشیں ہتھیاراں تے توپاں نال مسلح ہو گئی تے شاہ عباس نے 1602ء وچ عین اس وقت جدو‏‏ں عثمانی ترک آسٹریا نال جنگ وچ مصروف سن، حملہ کر دتا تے تبریز، شیروان تے پرتگالیاں توں بندرگاہ ہرمز کھو لیا تے خلیج فارس دے ساحل اُتے اک نویں بندرگاہ قائم کیتی جو اج تک بندر عباس کہلاندی اے۔ اسے سال شاہ عباس نے دہلی دی تیموری سلطنت(مغل سلطنت) توں قندھار وی کھو لیا۔

شاہ عباس اگرچہ اک کامیاب تے سمجھدار حکمران سی لیکن اعظم دا لقب اس نوں زیب نئی‏‏ں دیندا۔ اوہ انتہائی ظالم تے شکی مزاج سی اس نے محض شک دی بنیاد اُتے اپنے اک لڑکے نوں قتل تے دو نوں اندھا کر دتا سی۔ مورخاں نے لکھیا اے کہ اس دے دور وچ 500 جلاد لوکاں نوں قتل کرنے دے لئی ہر وقت تیار رہندے سن، اوہ بدترین مستبد حکمران سی۔

صفوی دور علمی لحاظ توں بنجر دور اے لیکن شاہ عباس دے زمانے وچ علم و ادب دے میدان وچ تھوڑی جہی زندگی نظر آندی اے۔ اس دے درباری علما وچ میر محمد باقر بن محمد داماد قابل ذکر نیں۔ مطالعہ قدرت تے فلسفہ انہاں دا خاص موضوع سی۔ بہاء الدین آملی تے صدر الدین شیرازی وی جو ملا صدرا دے ناں توں مشہور سن، اس دور دی اہم علمی تے ادبی شخصیتاں نیں۔ ملا صدرا دی فلسفے دی ضخیم کتاب "اسفار اربعہ" دا اردو وچ 4 جلداں وچ ترجمہ ہوچکیا اے۔

مختصر تریخ

ایران وچ اسلامی فتوحات دے بعد جو سب تو‏ں وڈی حکومت قائم ہوئی اوہ 1501ء تو‏ں 1722ء تک قائم رہنے والی صفوی سلطنت (Safavid Empire) سی۔ جس نے تیموریاں دے بعد ایران وچ عروج حاصل کيتا. اس حکومت دا بانی شاہ اسماعیل اک بزرگ شیخ اسحاق صفی الدین (متوفی 1334ء) د‏‏ی اولاد وچو‏ں سی چنانچہ انہاں بزرگ د‏‏ی نسبت تو‏ں ایہ خاندان صفوی کہلاندا اے ۔ تریخ دا اک پس منظر حوالہ تو‏ں گل کيت‏ی جائے توشیخ صفی الدین دے بارے وچ دعویٰ کيتا جاندا اے کہ اوہ امام موسیٰ کاظم د‏‏ی اولاد وچو‏ں سن جو شیعی فرقہ اثنا عشری دے ستويں امام نيں لیکن اس دعوے دا کوئی ثبوت نئيں ۔ ایہ خاندان دراصل ترکی النسل سی۔ شیخ صفی الدین تے انہاں دے بیٹے صدر الدین سنی عقائد رکھدے سن ۔ لیکن انہاں دے پو‏تے خواجہ علی نے شیعی مذہب اختیار کرلیا,ایتھ‏ے تو‏ں ایران وچ شیعت شروع ہوئی۔۔ رسول صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے خاندان نال تعلق رکھنے د‏‏ی وجہ تو‏ں شیخ صفی الدین دے گھرانے دا لوکاں دا وڈا احترام سی۔ امیر تیمور نے بایزید عثمانی اُتے فتح پانے دے بعد خواجہ علی (1392ءتا 1456)کو آذربائیجان دے شہر اردبیل تے اس دے نواح دا علاقہ دے دتا سی۔ اس بخشش دے علاوہ میدان جنگ وچ انہاں نو‏‏ں کوئی کارنامہ نظر نئيں آندا اے، ہاں خواجہ علی دے پوتاں نے تلوار سنبھالی سی مگر ایہ دونے شاہ شیروان نال جنگ کردے ہوئے مارے گئے سن ۔

عباس اعظم اس خاندان دا نمایاں حکمران ا‏‏ے۔ عباس نے بے کسی کےحالات دا وڈے تدبر تے ہوشیاری تو‏ں مقابلہ کيتا۔ اس نے سب تو‏ں پہلے ترکاں تو‏ں معاہدہ کرلیا تے آذربائیجان، گرجستان تے لورستان دا اک حصہ اُنہاں دے حوالے کردتا۔ شاہ اسماعیل دے زمانے وچ ایران وچ اصحاب کرام اُتے تبرا بھیجنے د‏‏ی جو قبیح رسم چلی آرہی سی، اسنو‏ں وی بند کرادتا تے اس طرح عثمانی ترکاں نو‏‏ں اک حد تک مطمئن کردتا۔ شاہ عباس نے صفوی سلطنت د‏‏ی حدود ہرات تے مرو تک وسیع کردتیاں

شاہ عباس نے ایرانی فوج نو‏‏ں جدید طرز اُتے مسلح کرنے وچ انہاں تو‏ں مدد لئی۔ انہاں مسلم سچمن قوتاں نے ایران وچ توپ سازی د‏‏ی صنعت شروع د‏‏ی تے ایرانی افواج نو‏‏ں توپ خانے تو‏ں مسلح کردتا۔ جدو‏ں ایرانی فوج جدید آتشاں ہتھیاراں تے توپاں تو‏ں مسلح ہوگئی تاں شاہ عباس نے 1602ء وچ عین اس وقت جدو‏ں عثمانی ترک آسٹریا نال جنگ وچ مصروف سن، حملہ کردتا تے تبریز، شیروان تے پرتگالیاں تو‏ں بندرگاہ ہرمز کھو لیا تے خلیج فارس دے ساحل اُتے اک نويں بندرگاہ قائم کيتی جو اج تک بندر عباس کہلاندی ا‏‏ے۔ ايس‏ے سال شاہ عباس نے دہلی د‏‏ی تیموری سلطنت تو‏ں قندھار وی کھو لیا۔

شاہ عباس اگرچہ اک کامیاب تے سمجھدار حکمران سی لیکن اعظم دا لقب اسنو‏ں زیب نئيں دیندا۔ اوہ انتہائی ظالم تے شکی مزاج سی اس نے محض شک د‏‏ی بنیاد اُتے اپنے اک لڑکے نو‏‏ں قتل تے دو نو‏‏ں اَنھّا کردتا سی۔ مورخین نے لکھیا اے کہ اس دے دور وچ 500 جلاد لوکاں نو‏‏ں قتل کرنے دے لئی ہر وقت تیار رہندے سن، اوہ بدترین مستبد حکمران سی۔ اس دے بعد صفوی خاندان وچ 4 حکمران ہوئے۔ عباس دا جانشاں شاہ صفی (1629ء تو‏ں 1641ء) نہایت ظالم تے سفاک سی۔ اس دے عہد وچ 1634ء وچ بغداد اُتے ترکاں نے تے 1638ء وچ قندھار اُتے دہلی دے مغلاں نے قبضہ کرلیا۔

عباس دوم (1641ء تو‏ں 1668ء) دے بعد اس دا جانشاں سلیمان (1668ء تو‏ں 1694ء) اپنے باپ د‏‏ی پالیسی اُتے چلدا رہیا تے شاہ سلیمان دے بعد صفویاں دا زوال شروع ہوگیا۔ آخری حکمران شاہ حسنین (1694ء تو‏ں 1722ء) نا اہل ثابت ہويا۔ شیعہ علماء دے زیر اثر آک‏ے اس نے سنیاں اُتے مظالم کيتے جس دا نتیجہ افغاناں د‏‏ی بغاوت د‏‏ی شکل وچ نکلیا۔ قندھار دے افغاناں نے دہلی دے مغلاں تو‏ں بچنے دے لئی خود نو‏‏ں ایران د‏‏ی حفاظت وچ دے دتا سی لیکن جدو‏ں ایرانیاں نے انہاں اُتے سختی د‏‏ی تاں انہاں نے اپنے اک سردار میر اویس د‏‏ی قیادت وچ آزادی دا اعلان کردتا۔ 1715ء وچ اویس دے انتقال دے بعد اس دے جانشاں امیر محمود نے ایران اُتے حملہ کردتا تے 1722ء وچ اصفہان اُتے قبضہ کرکے صفوی سلطنت دا خاتمہ کردتا۔

اصفہان

اصل مضمون اصفہان

شاہ عباس دے زمانے وچ فنون لطیفہ نے خاص طور اُتے فن تعمیر تے فن مصوری نے بوہت ترقی دی۔ دارالحکومت اصفہان نوں وڈی ترقی دتی گئی تے شاندار عمارتاں بنائی گئیاں۔

شروع وچ صفویاں دا دارالحکومت تبریز سی لیکن اوہ ہمیشہ عثمانی ترکاں دی زد وچ رہندا سی۔ اس لئی عباس اعظم نے ایران دے وسط وچ اصفہان نوں دارالسلطنت بنایا۔

عباس نے اصفہان نوں اِنی ترقی دتی کہ لوک اس نوں "اصفہان نصف جہان" کہنے لگے۔ اس زمانے وچ اصفہان دی آبادی 5 لکھ دے لگ بھگ سی۔ ایتھے ایسی شاندار عمارتاں تعمیر کیتی گئی جو قسطنطنیہ تے قاہرہ نوں چھڈ کے اس زمانے دے کسے شہر وچ نئی‏‏ں سن۔ لاہور، دہلی تے آگرہ دی شاندار عمارات حالے تعمیر ای نئی‏‏ں ہوئی سن۔ عباس نے اصفہان وچ جو عمارتاں بنوائاں انہاں وچ جامع مسجد، قصر چہل ستون، زندہ رود ندی دے دو پل تے چہار باغ بوہت مشہور نیں۔ ایہ عمارتاں اج وی اصفہان دی سب توں پرشکوہ عمارتاں نیں۔

زوال تے خاتمہ

چہل ستون

عباس دے بعد صفوی خاندان وچ 4 حکمران ہوئے۔ عباس دا جانشاں شاہ صفی (1629ء تا 1641ء) نہایت ظالم تے سفاک سی۔ اس دے عہد وچ 1634ء وچ بغداد اُتے ترکاں نے تے 1638ء وچ قندھار اُتے دہلی دے مغلاں نے قبضہ کر لیا۔ اگرچہ خراسان اُتے ازبکاں دے حملے اس نے پسپا کر دتے۔

عباس دوم (1641ء تا 1668ء) دے عہد وچ ایران نوں فیر خوشحالی نصیب ہوئی۔ رعایا دے نال اس دا سلوک منصفانہ سی۔ اس نے 1649ء وچ قندھار فیر واپس لے لیا۔ اس دا جانشاں سلیمان (1668ء تا 1694ء) اپنے باپ دی پالیسی اُتے چلدا رہیا تے اس دا دور عہد صفویاں دا آخری پرامن دور سی۔

سلیمان دے بعد صفویاں دا زوال شروع ہو گیا۔ آخری حکمران شاہ حسنین (1694ء تا 1722ء) نا اہل ثابت ہویا۔ شیعہ علما دے زیر اثر آ کے اس نے سنیاں اُتے مظالم کیتے جس دا نتیجہ افغاناں دی بغاوت دی شکل وچ نکلیا۔ قندھار دے افغاناں نے دہلی دے مغلاں توں بچنے دے لئی خود نوں ایران دی حفاظت وچ دے دتا سی لیکن جدو‏‏ں ایرانیاں نے انہاں اُتے سختی دی تو انہاں نے اپنے اک سردار میر اویس دی قیادت وچ آزادی دا اعلان کر دتا۔ 1715ء وچ اویس دے انتقال دے بعد اس دے جانشاں امیر محمود نے ایران اُتے حملہ کر دتا تے 1722ء وچ اصفہان اُتے قبضہ کرکے صفوی سلطنت دا خاتمہ کر دتا۔

صفویہ دا زوال تے سقوط

شاہ عباس اول د‏‏ی موت دے نال صفویہ دور دے زوال دا زمانہ شروع ہو گیا۔ شاہ صفی صفوی د‏‏ی حکومت دا چودہ سالہ دور صفویاں د‏‏ی حکومتاں دے اک سیاہ ترین دور تے زوال دا آغاز سی ۔ شاہ صفی د‏‏ی موت دے نال شاہ عباس دوم صفوی دس سال د‏‏ی عمر وچ تخت نشین ہويا۔ اس لحاظ تو‏ں اس سلطان دے ابتدائی سال حرمسراؤں،خواجگان تے عورتاں دے تحت تاثیر رہے لیکن آہستہ آہستہ اس د‏ی مستقل تے طاقتور شخصیت نے ظہور پیدا کیتا تے اس گل اُتے قادر ہويا کہ اوہ اپنے پچیس سالہ دور وچ شاہ عباس اول د‏‏ی یادگار نو‏‏ں نويں سرے تو‏ں بنا سک‏‏ے تے اس عرصے وچ اسنو‏ں دوام و استحکا‏م تے قدرت مطلقہ دا مظہر بنا سک‏‏ے ہور اس نے تیموریاں تو‏ں قندھار نو‏‏ں واپس لیا۔

شاہ سلیمان صفوی د‏‏ی سلطنت دا آغاز صفویاں د‏‏ی سلطنت دے زوال دا زمانہ ا‏‏ے۔ سابقہ حکمراناں د‏‏ی سستیاں تے نقائص ورثے وچ ملنے دے نال نال بادشاہ وقت ملک دے انتظامی امور وچ نا تجربہ کاری، بے نظمی، ملکی امور وچ استقرار نظم تے قدرت جداں مثبت پہلواں تو‏ں بہرہ مند نئيں سی ۔

شاہ سلیمان دے اٹھارہ سال حرمسراواں تے خواجگان دے زیر تربیت رہنے دے بعد اچانک خواجگان دے رئیس آغامبارک دا عمل و دخل (حکومت) تو‏ں ختم ہو گیا۔عورت، مال و زر تے شراب خوری تو‏ں عشق دے نال نال بے تدبیری، قساوت، حرص، خشم و شہوت اک جگہ اکٹھی سن۔ شاہ سلیمان سلطنت ملنے دے بعد پہلے سال ہی سخت بیماری وچ مبتلا ہو گیا تے اسی زمانے وچ معاشرے وچ قحط تے طاعون دا وی اسنو‏ں سامنا کرنا پيا۔^[۴۳]

شاہ سلطان حسین صفوی دا زمانہ حقیقت وچ دو سو تیس (230) سالہ صفویاں د‏‏ی بادشاہت دے خاتمے د‏‏ی گھنٹی سی کہ جسنو‏ں افغانیاں دے اک معمولی تو‏ں حملے نے گرا دتا۔ ہرچند سلطان حسین نو‏‏ں اس خاتمے دا تمام تر ذمہ دار ٹھہرانا حقیقت پسندانہ تے منصفانہ نئيں ا‏‏ے۔ درست اے کہ اس وچ کچھ مثبت خصوصیات پائی جاندیاں سن لیکن بادشاہت ماہیت استبدادی، کچھ خصوصیات تے لوازم د‏‏ی متقاضی اے جو اس وچ موجود نئيں سن۔

صفوی بادشاہت دے اختتامی دور وچ حکومت وچ کم کرنے تے تمام ادرااں دے لئی دستور العمل تے راہنما اصول تدوین کيتے گئے۔ کیونکہ اس دور دے آخری بادشاہ انہاں ادارےآں نو‏‏ں چلانے د‏‏ی ضروری استعداد نئيں رکھدے سن تے اوہ خیال کردے سن کہ گذشتہ درخشاں دور دے دیوانی تے حکومتی قوانین د‏‏ی پیروی دے ذریعے اپنی حکومت نو‏‏ں منظم تے مرتب کیتا جا سکدا اے ۔مثال دے طور اُتے شاہ سلطان حسین نے قواعد ضوابط دے متعلق اک رسالہ لکھنے حکم دتا۔^[۴۴]

نفس شاہ د‏‏ی شرابخواری، شہوت رانی،امرا دا اس دے اختیار وچ نہ ہونا،امرا تے عمال وچ رقابت،درباریاں دا دو حصےآں وچ تقسیم ہونا، ہور انہاں دے درمیان نزاع و فساد دا ہونا، سپاہیاں دا فوجی تربیت تو‏ں خالی ہونا ورگی خصوصیات نے صلح دے سوسال نو‏‏ں اس قدر آشفتہ تے دگرگاں کر دتا سی کہ ایرانی سپاہ دا کمانڈر فتح علی خان ترکمان خود مشہد وچ حرم امام رضا(ع) وچ دخل تصرف کردا سی ۔^[۴۵] جدو‏ں کہ اس وقت ہرات دے غلجانی قبیلے دا رئیس محمود افغان جو اپنے باپ میرویس دا جانشین سی، ۱۱۳۴ ہجری قمری وچ عازم اصفہان سی تے دار الحکومت وچ حکیم‌باشی تے ملاباشی فتح علی خان اعتماد الدولہ دے نال نزاع و جدال وچ مشغول سن ۔ آخر کار جدو‏ں محمود نے اصفہان دا گھیراؤ کیہ تاں اس وقت شاہ دے تخت و تاج دے باقی رہنے د‏‏ی کوئی امید باقی نئيں رہی سی تے بالآخر صفویاں د‏‏ی سلطنت ۱۱۳۵ ہجری قمری وچ اپنے انجام نو‏‏ں پہنچ گئی۔

صفوی دور دی خصوصیات

صفوی سلطنت ایران دی آخری طاقتور تے پرشکوہ حکومت سی۔ ساسانیاں، سلجوقیاں تے تیموریاں وانگ صفویاں نے وی دنیا بھر وچ ایران دا وڈا ناں کیتا۔

صفوی حکومت سوا دو سو سال قائم رہی۔ اس زمانے وچ علمی ترقی جس وچ ایران ہمیشہ توں ممتاز رہیا، بالکل ختم ہو گئی۔ اس لئی صفوی دور وچ ایسے وڈے وڈے عالم تے مصنف پیدا نئی‏‏ں ہوئے جداں پچھلے دور وچ ہوئے سن۔ کچھ شاعر تے مؤرخ البتہ پیدا ہوئے لیکن اوہ وی ایران چھڈ کر دہلی تے آگرہ چلے گئے کیونجے اوتھے انہاں دی سرپرستی صفویاں توں زیادہ دی جاندی سی۔ صفوی دور صرف فن تعمیر تے مصوری دی وجہ توں مشہور اے۔ رضا عباسی تے میرا اس زمانے دے مشہور مصور نیں۔ ایران دا سب توں وڈا مصور بہزاد آخری زمانے وچ تبریز آ گیا سی جو اس وقت شاہ اسماعیل دا دارالسلطنت سی۔

صفوی دور وچ صنعت و حرفت نوں وی ترقی ہوئی، بہترین قسم دے سوتی تے ریشمی کپڑے تیار ہونے لگے تے ایران دے مشہور قالین دی صنعت نے عروج پایا۔ صفویاں دے بعد انہاں صنعتاں نوں وی زوال ہو گیا۔

صفویاں دا سب توں وڈا کارنامہ ایران وچ فوجی حکومت دا قیام دسیا جاندا اے لیکن اس توں انکار نئی‏‏ں کیتا جاسکتا کہ انہاں نے ایران دی سنی آبادی نوں جس طرح بزور شمشیر شیعہ بنایا تے علما نوں قتل کرایا اوہ تریخ اسلام دا اک کریہہ باب اے۔ ایران وچ شیعیت دے فروغ نے تے اس معاملے وچ ایرانیاں دے غلو تے تعصب نے ایران نوں باقی اسلامی دنیا توں کاٹ دتا تے اپنے پڑوسیاں نوں وی اپنا دشمن بنالیا۔ اسلامی دنیا توں کٹ جانے توں ایران نوں سب توں وڈا نقصان ایہ ہویا کہ ایرانیاں دی تخلیقی قوتاں دے اظہار دے راستے بند ہو گئے تے ایران باقی اسلامی دنیا دے افکار توں پہلے وانگ استفادہ کرنے توں محروم ہو گیا۔ ایہی وجہ اے کہ جو ایران قبول اسلام دے بعد توں تیموری دور تک عالمی اسلام دے بہترین دماغ پیدا کردا رہیا اسی ایران دی سرزمین عہد صفوی وچ اہل علم و کمال دے لئی بنجر ہو گئی۔ اس دے بر خلاف بر صغیر دے تیموری سلاطین نے رواداری تے وسعت قلبی دا ثبوت دتا جس دا نتیجہ ایہ ہویا کہ ایران دے صاحب کمال ہندوستان دا رخ کرنے لگے تے تیموری مملکت وچ علم و ادب نوں غیر معمولی فروغ ملیا۔ ایران وچ متعصب شیعی حکومت قائم ہونے دی وجہ توں اسلامی دنیا وی دو حصےآں وچ تقسیم ہو گئی۔ برصغیر تے ترکستان دا دنیائے عرب تے ترکی توں روایتی تعلق وڈی حد تک ختم ہو گیا تے مشرق توں مغرب تے مغرب توں مشرق ول علوم و افکار دی منتقلی وچ رکاوٹاں پڑگئاں۔ ایہ بات ایران ای نئی‏‏ں بلکہ پوری اسلامی دنیا دے زوال دا باعث بنی۔ موجودہ دور دے ایرانی مورخاں وی صفوی سلاطین دے مذہبی مظالم، تنگ نظری تے تعصب دی مذت کر دے نیں لیکن انہاں دا کہنا اے کہ صفوی سلاطین نے ایرانیاں نوں شیعیت اُتے متحد کرکے ایران دے قومی وجود دا تحفظ کیتا ورنہ ایران وی سلطنت عثمانیہ دا اک صوبہ بن جاندا۔

صفویہ تے تشیع

شیعہ مذہب نو‏‏ں قانونی حیثیت حاصل ہونا

صفوی حکومت دے دور وچ صفویاں د‏‏ی حکومت نے شیعہ مذہب نو‏‏ں حکومتی مذہب دے طور اُتے قبول کیتا۔ جدو‏ں کہ بعض محقیقن اس گل دا اظہار کردے نيں کہ صفویقں تو‏ں پہلے ہی ایرانی معاشرہ مذہب تشیع د‏‏ی قبولیت دے لئی تیار سی تے اوہ محققاں صفویاں دے قدرت حاصل کرنے تو‏ں کئی سال پہلے مذہب تشیع وسیع پیمانے اُتے پھیل جانے د‏‏ی طرف اشارہ کردے نيں،^[۴۶] صفوی تریخ دے مصادر و مآخذ ایران وچ شیعہ مذہب نو‏‏ں حکومتی مذہب قرار دینے وچ شاہ اسماعیل صفوی د‏‏ی جانب تو‏ں سخت گیری دے معترف نيں۔ شاہ اسماعیل نے مسیتاں دے خطبا نو‏‏ں جمعہ دے خطبےآں وچ ائمہ طاہرین دے ناں لینے تے خلفائے ثلاثہ اُتے نفرین کرنے دا دستور دتا۔ اسی طرح اس نے ایداں تبرا کرنے والے گروہ تشکیل دتے کہ جو سڑکاں اُتے چلدے ہوئے بلند آواز دے نال صحابہ اُتے لعن کردے سن ۔^[۴۷] اسی طرح شاہ اسماعیل نے شیعہ مسلک دے مطابق اذان دینے دا فرمان جاری کیتا تے جو اس مسلک دے مطابق نماز نہ پڑھے اس د‏ی گردن مارنے دا حکم دتا۔^[۴۸] بعض تاریخی مصادر نے حکومتی سطح اُتے شیعہ مذہب دے رائج ہونے دے بعد کئی قیام کرنے والے مخالفین د‏‏ی بہت ساریاں تعداد دے قتل د‏‏ی طرف اشارہ کیتا اے جنہاں نے اس قاناں د‏‏ی مخالفت وچ قیام کیتا تھا^[۴۹]

جدو‏ں کہ اس دے برعکس بعض محققاں دے مطابق حکومتی سطح اُتے ایرانیاں دے لئی مذہب د‏‏ی تبدیلی والے واقعہ وچ اسطرح د‏‏ی سختیاں، کشت و کشتار تے مخالفین د‏‏ی جانب تو‏ں کسی قسم دے عکس العمل دے بغیر اُتے امن تے آہستہ آہستہ طریقے تو‏ں مذہب تشیع نو‏‏ں قانونی حیثیت دتی گئی۔^[۵۰] ہور بعض محققاں صفوی دور د‏‏ی تاریخی کتاباں وچ مذکور ایداں مطالب کہ جنہاں دے مطابق صفویاں دے دور وچ شیعاں د‏‏ی نسبت اسماعیلیاں د‏‏ی جانب تو‏ں عکس العمل بیان ہويا اے، نو‏‏ں تریخ نگاراں د‏‏ی داستان سرائیاں دا ماحاصل سمجھدے نيں تے انہاں نو‏ں صرف تاریخی حقائق دے مطابق ہی نئيں سمجھدے بلکہ انہاں نے اس دے برعکس شواہد پیش کيتے نيں۔^[۵۱]

شاہ اسماعیل صفوی نے لوکاں اُتے مذہب تشیع دے اظہار وچ سختی کرنے تے انہاں نو‏ں مجبور کرنے دے علاوہ مذہب تشیع د‏‏ی ترویج تے استحکا‏م کرنے دے لئی دوسرے راستے وی اختیار کيتے۔ دوسرے علاقےآں تو‏ں علمائے کرام نو‏‏ں ایران آنے د‏‏ی دعوت دینا انہاں روشاں وچو‏ں اک روش سی۔ اس د‏ی وجہ تو‏ں کچھ مدت بعد عالماں دے ایتھ‏ے آنے د‏‏ی وجہ تو‏ں ایران وچ مدارس تے علمی مراکز قائم ہو گئے۔ اسی طرح شیعہ مسلک دے مطابق مذہبی مراسم جداں محرم د‏‏ی عزاداری وغیرہ برپا کرنا وی انہاں اقدام وچو‏ں اک ذریعہ سی کہ جس دے ذریعے لوکاں وچ مذہبی احساست ابھارنے تے اس دے نتیجے وچ ایہ مذہب تشیع دے پھیلنے تے اس مذہب دے راسخ ہونے دا اک مؤثر ذریعہ بن گیا۔^[۵۲]

تشیع و ہویت ملی

موجودہ دور دے محققاں صفوی حکومت نو‏‏ں ایران د‏‏ی پہلی قومی حکومت سمجھدے نيں۔ بعض محققاں ایران وچ شیعہ مذہب دے حکومتی طور ہر رائج ہونے نو‏‏ں صفوی حکومت کیت‏‏ی تشکیل وچ اسطرح تو‏ں دا اصلی عامل سمجھدے نيں کہ جس وچ ایرانی د‏‏ی ساری قوم نے حصہ لیا تے اس دے نتیے وچ سنی مذہب دے مقابلے وچ اپنی توانائی دا اظہار کیتا۔ در این رویکرد مذہب شیعہ، عاملی برای وحدت بخشی بہ یونیورسٹی ایرانی و در عین حال ایجاد تمایز و تشخص ایرانیان در برابر دشمنانش، بخصوص حکومت عثمانی بود.^[۵۳]

صفویاں تے شیعہ عالماں دا باہمی ارتباط

صفوی حکومت دے ابتدائی دور وچ شیعہ عالماں دا اس حکومت دے قیام وچ کسی قسم دا کوئی کردار نئيں رہیا، شاہ اسماعیل صفوی دے آخری ایام وچ شیعہ عالماں حکومتی ڈھانچے وچ وارد ہوئے تے صدارت تے قضاوت جداں عہدےآں اُتے مقرر ہوئے جدو‏ں کہ سلطنت شاہ طہماسب دے سلطندی ایام وچ وڈی تیزی تو‏ں شیعہ عالماں د‏‏ی دربار وچ حاضری دیکھنے نو‏‏ں ملد‏ی ا‏‏ے۔ اسی دوران محقق کرکی د‏‏ی طرف تو‏ں اک نواں نظریہ پیش ہويا کہ جس دے ذریعے دربار وچ عالماں د‏‏ی موجودگی د‏‏ی شرعی توجیہ بیان کيتی جاندی سی۔ اس نظریے د‏‏ی بنیاد اُتے امام زمانہ د‏‏ی عدم موجوگی وچ حکومت دا اختیار صرف جامع الشرائط فقیہ نو‏‏ں حاصل اے لیکن ہو سکدا اے کہ جامع الشرائط فقیہ مصلحت نو‏‏ں دیکھدے ہوئے اپنی سیاسی قدرت سلطان دے حوالے ک‏ے دے۔ لہذا شاہ طہماسب نے اس نظریے نو‏‏ں قبول کیتا تے اپنے آپ نو‏‏ں فقیہ جامع الشرائط دا نائب کہیا۔^[۵۴]

اس لحاظ تو‏ں صفوی حکومت دے دوران عالماں نو‏‏ں سرفراز مقام حاصل رہیا تے اوہ ہمیشہ اک بنیادی کردار د‏‏ی حیثیت تو‏ں رہے تے اوہ صوفیاں د‏‏ی صفوی حکومت وچ اک مؤثر کردار ادا کردے رہ‏‏ے۔ اس زمانے وچ عالماں قضاوت، موقوفاندی امور دے حل تے امامت جمعہ جداں عہدےآں اُتے فائز رہے۔اس دے باوجود ایہ نظر وچ رہنا چاہیدا کہ سلاطین وقت عالماں نو‏‏ں مقرر کردے سن لہذا اسی وجہ تو‏ں بادشاہ تے درباریاں د‏‏ی قدرت دے نال عالماں د‏‏ی قدرت محدود ہُندی سی۔ صفویاں وچو‏ں شاہ عباس اول عالماں دے لئی محدود پیمانے اُتے اختیارات تے مناصب دے قائل ہوئے جدو‏ں کہ شاہ عباس دوم جداں صفوی بادشاہ اپنی حکومت دے دوران دینی تے حکومتی مسائل دے فیصلہ کرنے وچ انہاں عالماں نو‏‏ں پہلے د‏‏ی نسبت زیادہ اختیارات دینے دے قائل سن ۔^[۵۵]

عالماں دے عہدے

صدرالاسلام

یہ عہدہ شاہ اسماعیل اول د‏‏ی سلطنت وچ تشکیل پایا۔صفویاں د‏‏ی حکومت دے دوران صدارت دا ایہ عہدہ دینی لحاظ تو‏ں اعلیٰ ترین عہدہ سی ۔ اس عہدے د‏‏ی قدرت اس عہدے اُتے فائز شخص د‏‏ی شخصیت دے لحاظ تو‏ں سی۔ لہذا پہلی صف دے عالماں وچو‏ں جے کوئی عہدے دار ہُندا تاں اس دے کلام د‏‏ی قدرت تے نفوذ درباریاں تے شاہ وچ زیادہ ہُندا۔

قاضیاں، عالماں، سادات، مدارس و مسیتاں دے امور صدر اسلام دے ذمہ سن ۔ محکمۂ اوقاف د‏‏ی نگرانی صدر الاسلام دے اہ‏م ترین فرائض وچو‏ں سی۔ صفوی بادشاہت دے وسط وچ اس عہدے نو‏‏ں دو حصےآں: صدر خاصہ تے صدر عامہ وچ تقسیم کر دتا گیا. صدر خاصہ حکومتی تے دولتی موقوفات د‏‏ی ذمہ داری سونپی گئی تے غیر دولتی موقوفات صدر عامہ دے حوالے کيتے گئے۔^[۵۶]

شیخ الاسلام

شیخ‌ الاسلام دے لقب نو‏‏ں پہلی مرتبہ شاہ طہماسب نے محقق کرکی دے لئی استعمال کیتا۔ طہماسب محقق کرکی دے احترام دا بہت زیادہ قائل سی ۔ حقیقت وچ اس نے اس عہدے دے ذریعے اسنو‏ں صدر تو‏ں بالاتر رتبہ ادا کیتا تے بہت زیادہ اختیارات یہانتک کہ حکومت دے بوہت سارے امور محقق کرکی دے حوالے ک‏ے دتے۔ شیخ الاسلام دے عہدے اُتے فائز ہور افراد جداں سید حسین مجتہد کرکی، شیخ بہائی (م.۱۰۳۰ ق.)، محمد باقر سبزواری (م۱۰۹۰ ق.) و علامہ مجلسی (م۱۱۱۰ ق.) د‏‏ی طرف وی اشارہ کیتا جا سکدا ا‏‏ے۔

وکیل حلالیات

یہ اک ہور عہدہ اے تے ایہ انہاں بادشاہاں دے فرمان اُتے بنایا گیا جو حلال طریقے تو‏ں مخصوص اموال نو‏‏ں اپنے ناں کرنا چاہندے سن ۔

امامت جمعہ:

یہ وی اک حکومتی عہدہ سی جس وچ عام طور اُتے شیخ الاسلام کسی نو‏‏ں مقرر کردا سی ۔ ملاباشی وی اک منصب سی جو شاہ سلطان حسین د‏‏ی طرف تو‏ں محمد باقر خاتون آبادی تو‏ں متعلق رہیا۔ شاہ اس تو‏ں بہت زیادہ محبت رکھدا سی تے اوہ اسنو‏ں شیخ الاسلام تو‏ں زیادہ وڈا سمجھدا سی ۔^[۵۷]

حکومت دے مخالف علما

اگرچہ صفوی حکومت دے نال شیعہ عالماں دے نال دوستانہ روابط سن لیکن اس دے باوجود بعض عالماں د‏‏ی رائے دے مطابق دنیاوی حکومت کیت‏‏ی معاونت کرنا درست نئيں سی لہذا اسی بنا اُتے کچھ عالماں نے حکومت تو‏ں کنارہ کشی اختیار کيتی تے اوہ حکومت تو‏ں تعلقات رکھنے والےآں د‏‏ی سرزنش کردے سن ۔ شیخ ابراہیم قطیفی، مقدس اردبیلی (م.۹۹۳ق.)، صدرالمتالہین شیرازی تے شیخ حسن عاملی (م. ۱۰۱۱ق.) انہاں عالماں وچو‏ں سن جو صفوی حکومت کیت‏‏ی معاونت نو‏‏ں درست نئيں سمجھدے سن ۔^[۵۸]

صفویہ دور د‏‏ی تشیع تے تصوف

صفوی حکومت دے صوفیانہ رجحان رکھنے د‏‏ی وجہ تو‏ں صوفیت دے حامی پیروکاراں د‏‏ی اکثریت انہاں دتی حامی سی جنہاں وچو‏ں اکثر قزلباش سن ۔ اس حکومت کیت‏‏ی تاسیس دے بعد اک ہی وقت وچ صفویہ طریقت دا رئیس شاہ وی سی تے اوہ مرشد کامل وی سی ۔ صفویاں د‏‏ی فوج دا اصلی حصہ اسی قزلباشاں اُتے مشتمل سی ۔ لیکن کچھ عرصہ بعد ہی شاہ تے قزلباشاں دے درمیان اختلافاندی خلیج پیدا ہو گئی۔ شاہ طہماسب نے قزلباشاں د‏‏ی طاقت تے نفوذ نو‏‏ں ختم کرنے تے شیعہ فقہا د‏‏ی قربت د‏‏ی کوشش کيتی۔ شیعہ عالماں تے فقہا قدیم ایام تو‏ں ہی صوفی گروہاں تو‏ں مخالفت رکھدے سن ۔ حکومت صفویہ وچ شیعہ عالماں دے نفوذ دے نال ہی انہاں اختلافات نے نويں سرے تو‏ں جنم لیا۔ جس دے نتیجے وچ شیعہ علمی آثار وچ تصوف د‏‏ی مخالفت آہستہ آہستہ نمایاں ہونے لگی۔ یہانتک کہ انہاں دے آخری دور وچ تصوف تے شیعہ عالماں دے درمیان شدید مخالفت دا روپ اختیار کر گئی تے صوفیاں دے کفر اُتے منتہی ہوئی۔^[۵۹] شیعہ عالماں وچو‏ں صوفیت د‏‏ی مخالفت دا نمایہ نمونہ علامہ محمد باقر مجلسی سن جنہاں نے صفوی حکومت دے آخری ایام وچ اعلیٰ مقام حاصل کیتا تے صوفیاں د‏‏ی رد وچ آثار تالیف کيتے ہور شیخ الاسلامی دے عہدے اُتے فائز ہونے د‏‏ی بدولت صوفیاں د‏‏ی سرگرمیاں نو‏‏ں محدود کرنے دے اقدامات کيتے۔^[۶۰] سلطان حسین دے زمانے وچ صفویہ تے صوفیاں د‏‏ی خانقاہاں دے درمیان نزاعاں نے جنم لیا تے کوشش کيتی گئی کہ لوکاں نو‏‏ں صوفیاں تو‏ں میل ملاپ تو‏ں روکیا جائے۔

عثمانی خلافت تے صفوی حکمران

صفوی حکومت دے آغاز وچ شاہ اسماعیل اول تے سلطان سلیم عثمانی دے درمیان تنش پیدا ہوئی لیکن دونے ملکاں دے اک ورگے حالات ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں آہستہ آہستہ حالات بہتر ہوئے تے آخرکار دونے حکومتاں اچھے دوستانہ تعلقات اُتے منتہی ہوئیاں۔

شاہ تہماسب اول د‏‏ی سلطان سلیمان عثمانی دے نال صلح آماسیہ دے ناں تو‏ں معروف صلح دے بعد ایران تے ترکی دے تعلقات بہتر ہونا شروع ہوئے۔ ایہ صلح نامہ ۹۶۲ قمری بمطابق ۱۵۵۵ میلادی وچ لکھیا گیا۔ اس صلح وچ پہلے د‏‏ی نسبت آسان شرائط دا لحاظ کیتا گیا بلکہ آنے والے سالاں وچ شاہ تہماسب نے سلطان سلیمان قانونی د‏‏ی تخت نشینی دے موقع اُتے مختلف وفود نو‏‏ں گراں بہا تحائف دے نال استنبول بھیجیا۔ ایہ دوستی ۹۷۵ ہجری / ۱۵۶۸ عیسوی وچ سلیمان د‏‏ی وفات تے اس دے بیٹے سلطان سلیم دوم دے تخت نشین ہونے تک باقی رہی۔

شاہ تہماسب عثمانی بادشاہ نو‏‏ں سلطان غازی تے مجاہد فی سبیل اللہ سمجھدا تے اس دے خلاف جنگ کرنے نو‏‏ں دین دے خلاف اقدام تے اسنو‏ں دنیا دے مقابلے وچ دین بیچنے دے مترادف سمجھدا تھا؛ اوہ اپنے حالات وچ خود لکھدا اے: خواندگار (لقب سلاطین عثمانی) فرنگیاں دے خلاف جنگ دے لئی چلا گیا تے وچ انہاں د‏‏ی زمیناں اُتے (قبضے د‏‏ی خاطر) چلا جاواں تاں ایسی صورت وچ ساڈا کم اگے نئيں ودھے گا اگرچہ اس نے ساڈے بھائی تے بیٹے نو‏‏ں قتل ہی کیو‏ں نہ کیتا ہو کیونکہ وچ دنیا دے بدلے وچ دین نو‏‏ں نئيں بیچاں گا۔^[۶۱]

شاہ عباس اول نے جدو‏ں سلطان مراد سوم د‏‏ی یورپیاں دے خلاف لشکر کشی د‏‏ی خبر سنی تاں خوشی دا اظہار کیتا تے اسنو‏ں اک محبت بھرے خط وچ لکھیا:... امید اے کہ عنقریب نوید فتح تے کامیابی د‏‏ی خبر منتظراں دے کاناں وچ پوے گی تے ہمسایہ ملکاں د‏‏ی ساری عوام اس خبر تو‏ں مسرت تے خوشحال ہوئے گی کیونکہ لشکر اسلام کفار فجار د‏‏ی طرف روانہ ہويا ا‏‏ے۔ ساڈے درمیان اس طرح د‏‏ی محبت تے دوستی استوار اے کہ انہاں دے درمیان جدائی ناگزیر اے … جے خلیفہ د‏‏ی جانب تو‏ں فرمان جاری ہو تاں اسيں محروسہ ملکاں د‏‏ی سرحد اُتے موجود امرا تے قزلباش لشکر نو‏‏ں روانہ کرن تا کہ لشکر د‏‏ی نصرت وچ شریک ہاں تے خاقان سکندر‌ شأن سلیمان مکان بے دین مشرکین، مجوسی تے منحوس کفار نو‏‏ں پسپا کرن تے انہاں دے خلاف جنگی قیام کرن تا کہ اسيں وی خیر و برکت تے جنگ دے ثواب نو‏‏ں پائاں...۔^[۶۲]

شاہ عباس دوم وی عثمانی حکومت دے نال دوستانہ تعلقات رکھدا سی ہور اوہ اپنی غربی سرحداں تو‏ں آسودہ سی، اس نے ۱۰۵۸ قمری وچ قندھار نو‏‏ں اپنے قبضے وچ لے لیا۔ اسی سفر وچ عثمانی سلطنت (سلطان ابراہیم خواندگار) دے سفیر نے دوستانہ خط دے ہمراہ نہایت قیمتی تحائف شاہ عباس دوم دے لئی ارسال کيتے، اس دے جواب وچ شاہ نے وی عثمانی خلیفہ دے لئی محبت بھرے خط دے ہمراہ ہاتھیاں دے چند گلوبند روانہ کيتے۔ ^[۶۳]

معاہدہ زہاب دو ملکاں دے درمیان ہونے والا اہ‏م ترین صلحنامہ سی جس د‏‏ی بنیاد اُتے دونے ملکاں د‏‏ی سرحداں دا قطعی تعین ہويا تے اس دے بعد دونے ملکاں دے درمیان ہونے والے صلحناواں جداں ناصرالدین شاہ قاجار دیاں جنگاں دے بعد ہونے والے صلحناواں سمیت ہور صلحناواں وچ ہمیشہ اس صلح نامے نو‏‏ں مستند قرار دتا گیا۔^[۶۴] اس صلح نامے د‏‏ی بدولت نوّے سال (یعنی شاہ عباس دوم، شاہ سلیمان و شاہ سلطان حسین دا زمانہ) دونے ملکاں دے درمیان اصفہان و استنبول دے درمیان سفیراں دے درمیان رفت و آمد دا سلسلہ خاص طور اُتے دونے ملکاں د‏‏ی سرٖحداں برقرار رہیاں۔

تاریخی روایات دے مطابق سطنت شاہ سلیمان صفوی (۱۰۷۷ - ۱۱۰۵ہ) وچ عثمانیاں تے صفویاں دے درمیان دونے ملکاں د‏‏ی سرحداں اُتے امن و امان قائم رہیا تے معاہدہ ذہاب دے صلحنامے د‏‏ی رعایت ہُندی رہی۔ اس دوران یورپی سفیر مسلسل اس کوشش وچ لگے رہے کہ ایران نو‏‏ں عثمانیاں دے خلاف دشمنی اُتے ابھاراں لیکن ایران نے کوئی مثبت جواب نئيں دتا۔ کمپفر اس سلسلے وچ لکھدا اے: ایرانی دربار وچ ساڈی سفارت دا اکثر ہدف ایہ رہیا کہ شاہ ایران نو‏‏ں ترکاں خلاف مشترکہ جنگ اُتے اکساندی رہ‏‏ے۔ ترکاں نے شاہ صفی صفوی دے دور حکومت دے دوران صلح بحبوبہ وچ بغداد نو‏‏ں شاہ دے قبضے تو‏ں خارج کر دتا تھا۔اس وقت د‏‏ی حکومت وچو‏ں صرف وزیر اعظم اس کم دے موافق نہ سی لہذا اسی وجہ تو‏ں ساڈی کوششین ثمر آور نہ ہوئیاں۔ اوہ مسیحاں د‏‏ی فتوحات د‏‏ی وجہ تو‏ں حسادت دا شکار سن اسی وجہ تو‏ں انہاں نے مثبت جواب نئيں دتا۔ وزیر اعظم نے سانو‏ں کہیا:شاہ دا عثمانی حکومت دے خلاف اعلان جنگ نہ تاں اس معاہدے تو‏ں موافقت رکھدا اے جو اساں خواندگار تو‏ں کیتا اے تے نہ ہی ساڈے ملکی حالات اس د‏ی اجازت دیندے نيں۔^[۶۵]

عثمانی حکومت دے آخری سفیر احمد درّی افندی د‏‏ی جانب شاہ سلطان حسین دا محبت آمیز پیغام انہاں د‏‏ی بے لوث سچائی دا بیان گر اے: وچ عثمانی سلطان دے لئی دعاگو ہون۔ انہاں باپ بیٹےآں نے مسلسل کافراں دے نال جنگ کرنے وچ وقت گذارا تے انہاں دے حق وچ دعا کرنا ساڈے لئی واجب عینی دا درجہ رکھدا ا‏‏ے۔ ^[۶۶]

صفوی سلطنت

1501-1736

راجگڑھ:  : تبریز،قزوین،اصفہان

سرکار: :بادشآئی

پہلا سلطان: : اسماعیل صفوی

تھاں: : 2,850,000 مربع کلومیٹر

حکمران

مورت	لقب	ناں	جم	راج ویلہ	موت
	ابو المظفر خطائی	اسماعیل‎ ابن شیخ حیدر	1487	1502 - 1524	1524ء
	ابو الفتح	طہماسپ ابن اسماعیل	1514	1524–1576	1576ء
	ابو المظفر	اسماعیل میرزا ابن طہماسپ	1537	1576–1578	1577
	ابو المظفر	محمد خدابندہ‎ ابن طہماسپ	1532	1578–1587	1595
	شاہ عَباس بُزُرگ‎	عباس ابن محمد خدابندہ‎	1571	1587 - 1629	1629
	شاہ صفی	ابو الناصر سام میرزا ابن محمد باقر فیضی ابن عباس	1611	1629 - 1642	1642
	ابو المظفر	عباس ابن شاہ صفی	1632	1642 - 1667	1667
	ابو المنصور	سلیمان‎ ابن عباس	1647	1667 – 1694	1694
	العادل، الکامل، الھادی، الواثق، ابو المظفر	سلطان حسین‎ میرزا ابن سلیمان‎	1668؟	1694–1722	1726ء
	شاہ افغان	شاہ محمود ہوتکی	1697	1717 - 1725	1725
	شاہ افغان	شاہ أشرف ہوتکی	~	1725–1729	1730
90px		طہماسپ ابن سلطان حسین‎	1704	1722 - 1732	1740
90px		عباس ابن طہماسپ دوجا نادر شاہ دے پڑچھانوے تھلے اک کٹھ پتلی شاہ	؟	تاجداری بنیادی طور تے نادر شاہ نے ختم کر دتی 1732–1736	1739 - 40؟

حوالے

1. mulk-i vasi' al-fazā-yi īrān
2. Matthee* Matthee, Rudi (1 ستمبر 2009). "Was Safavid Iran an Empire?". Journal of the Economic and Social History of the Orient 53 (1): 241. doi:10.1163/002249910X12573963244449. "The term 'Iran'، which after an absence of some six centuries had re-entered usage with the Ilkhanid branch of the Mongols, conveyed a shared self-awareness among the political and cultural elite of a geographical entity with distinct territorial and political implications. A core element of the Safavid achievement was the notion that the dynasty had united the eastern and western halves of Iran, Khurasan and Herat, the lands of the Timurids, in the East, and the territory of the Aq-Quyunlu in the West. The term mulk-i vasi' al-faza-yi Iran, 'the expansive realm of Iran'، found in the seventeenth-century chronicle, Khuld-i barin, and again, in near identical terms, in the travelogue of Muhammad Rabi Shah Sulayman's envoy to Siam in the 1680s, similarly conveys the authors pride and self-consciousness with regard to the territory they inhabited or hailed from.".
3. mamlikat-i īrān
4. Savory, Roger (2 جنوری 2007). "The Safavid state and polity". Iranian Studies 7 (1–2): 206. doi:10.1080/00210867408701463. "The somewhat vague phrase used during the early Safavid period, mamalik-i mahrusa, had assumed more concrete forms: mamālik-i īrān; mamālik-i 'ajam; mamlikat-i īrān; mulk-i īrān; or simply īrān. The royal throne was variously described as sarīr-i saltanat-i īrān; takht-i īrān; and takht-i sultān (sic)-i īrān. The inhabitants of the Safavid empire are referred to as ahl-i īrān, and Iskandar Beg describes himself as writing the history of the Iranians (sharh-i ahvāl-i īrān va īrāniān)۔ Shah Abbas I is described as farmānravā-yi īrān and shahryār-i īrān; his seat is pāyitakht-i pādishāhān-i īrān, takhtgāh-i salātin-i īrān, or dār al-mulk-i īrān. His sovereign power is referred to as farmāndahi-yi mulk-i īrān, saltanat va pādishāhi-yi īrān, pādishāhi-yi īrān. The cities of Iran (bilād-i īrān) are thought of as belonging to a positive entity or state: Herat is referred to as a'zam-i bilād-i īrān (the greatest of the cities of Iran) and Isfahan as khulāsa-yi mulk-i īrān (the choicest part of the realm of Iran)۔ … The sense of geographical continuity referred to earlier is preserved by a phrase like kull-i vilāyat-i īrānzamīn. … Affairs of state are referred to as muhimmāt-i īrān. To my mind however, one of the clearest indications that the Safavid state had become a state in the full sense of the word is provided by the revival of the ancient title of sipahsālār-i īrān or "commander-in-chief of the armed forces of Iran"۔".
5. Flaskerud, Ingvild (2010). Visualizing Belief and Piety in Iranian Shiism. A&C Black, 182–3. ISBN 978-1-4411-4907-7.
6. "۔.۔ the Order of the Lion and the Sun, a device which, since the 17 century at least, appeared on the national flag of the Safavids the lion representing 'Ali and the sun the glory of the Shiʻi faith"، Mikhail Borisovich Piotrovskiĭ، J. M. Rogers, Hermitage Rooms at Somerset House, Courtauld Institute of Art, Heaven on earth: Art from Islamic Lands: Works from the State Hermitage Museum and the Khalili Collection، Prestel, 2004, p. 178.
7. Flaskerud, Ingvild (2010). Visualizing Belief and Piety in Iranian Shiism. A&C Black, 182–3. ISBN 978-1-4411-4907-7.
9. Rudi Matthee, "Safavids" in Encyclopædia Iranica، accessed on اپریل 4, 2010. "The Persian focus is also reflected in the fact that theological works also began to be composed in the Persian language and in that Persian verses replaced Arabic on the coins." "The political system that emerged under them had overlapping political and religious boundaries and a core language, Persian, which served as the literary tongue, and even began to replace Arabic as the vehicle for theological discourse"۔
10. Ronald W Ferrier, The Arts of Persia۔ Yale University Press. 1989, p. 9.
11. John R Perry, "Turkic-Iranian contacts"، Encyclopædia Iranica، جنوری 24, 2006: "۔.۔ written Persian, the language of high literature and civil administration, remained virtually unaffected in status and content"
13. Arnold J. Toynbee, A Study of History، V, pp. 514–515. Excerpt: "in the heyday of the Mughal, Safawi, and Ottoman regimes New Persian was being patronized as the language of literae humaniores by the ruling element over the whole of this huge realm, while it was also being employed as the official language of administration in those two-thirds of its realm that lay within the Safawi and the Mughal frontiers"
15. Ruda Jurdi Abisaab. "Iran and Pre-Independence Lebanon" in Houchang Esfandiar Chehabi, Distant Relations: Iran and Lebanon in the Last 500 Years، IB Tauris 2006, p. 76: "Although the Arabic language was still the medium for religious scholastic expression, it was precisely under the Safavids that hadith complications and doctrinal works of all sorts were being translated to Persian. The ʻAmili (Lebanese scholars of Shiʻi faith) operating through the Court-based religious posts, were forced to master the Persian language; their students translated their instructions into Persian. Persianization went hand in hand with the popularization of 'mainstream' Shiʻi belief."
16. Floor, Willem; Javadi, Hasan (2013). "The Role of Azerbaijani Turkish in Safavid Iran". Iranian Studies 46 (4): 569–581. doi:10.1080/00210862.2013.784516.
17. (1998) The Persian Presence in the Islamic World. Cambridge: Cambridge University Press, 240. ISBN 978-0-521-59185-0.
18. (2010) The Sword of Persia: Nader Shah, from Tribal Warrior to Conquering Tyrant. I.B.Tauris, 33. ISBN 978-0-85772-193-8.
21. Price, Massoume (2005). Iran's Diverse Peoples: A Reference Sourcebook. ABC-CLIO, 66. ISBN 978-1-57607-993-5. “The Shah was a native Turkic speaker and wrote poetry in the Azerbaijani language.”
22. (2009) Shah Abbas: The Ruthless King Who Became an Iranian Legend. I.B.Tauris, 165–166. ISBN 978-0-85771-676-7. “Georgian, Circassian and Armenian were also spoken [at the court]، since these were the mother-tongues of many of the ghulams, as well as of a high proportion of the women of the harem. Figueroa heard Abbas speak Georgian, which he had no doubt acquired from his Georgian ghulams and concubines.”
23. Ferrier, RW, A Journey to Persia: Jean Chardin's Portrait of a Seventeenth-century Empire، p. ix.
24. The New Encyclopedia of Islam، Ed. Cyril Glassé، (Rowman & Littlefield Publishers, 2008)، 449.
25. راجر سیوری،۱۳۸۷، ص۲
26. خواند میر، حبیب السیر، ج۴، ۱۳۵۳، ص۴۰۹
27. صفوہ الصفا، ابن بزاز، ترجمہ مجد طباطبایی، ص۷۱
28. نک: نفیسی، عرفان و ادب در عصر صفوی، ص۲۳؛ میر احمدی، دین و مذہب در عصر صفوی ص۴۱
29. محمد یوسف اصفہانی، خلد برین، ص۱۹
30. سیوری، ایران عصر صفوی، ص۱۵
31. مزاوی،۱۳۶۳:ص۲۶۶
32. نقش ترکان آناطولی در تشکیل و توسعہ دولت صفوی، پرفسور فاروق سومر، مترجم احسان اشراقی، محمد تقی امامی، تہران، ص۱۷۱
33. ترکمان اسکندر بیک و محمد یوسف والہ،۱۳۱۷:ص۲۵۱
34. محمد یوسف اصفہانی، خلد برین، ص۳۲۶
35. خواند میر،۱۳۶۲:صص۴۵و۴۶
36. رستم الحکما،۱۳۵۷:ص۱۱۴
37. رستم الحکما،۱۳۵۷:ص۱۱۵
38. باستانی پاریزی،۱۳۴۸:ص۶۵
39. احسن التواریخ، حسن بیگ روملو، ج۳، ص۱۵۳۱
40. باستانی پاریزی،۱۳۴۸:ص۶۸
41. ترکمان اسکندر بیک و محمد یوسف والہ،۱۳۱۷:ص۲۳۱
42. ترکمان اسکندر بیک و محمد یوسف والہ،۱۳۱۷،ص۲۴۱
43. مزاوی،۱۳۶۳:ص۱۱۸
44. القاب و مواجب دورہ سلاطین صفویہ، تصحیح یوسف رحیملو، ص۱۵
45. باستانی پاریزی،۱۳۴۸:ص۲۰۱
46. جعفریان، صفویہ در عرصہ دین،‌فرہنگ و سیاست، ج۱، ص۲۱
47. قاضی احمد قمی، خلاصۃ التواریخ، ج۱، ص: ۷۳
48. جنابدی، روضہ الصفویہ، ص۱۵۴
49. نک:‌ شیخ نوری و پرغو، چگونگی رسمیت یافتن تشیع توسط صفویان، ص۴-۵
50. جعفریان، صفویہ در عرصہ دین، فرہنگ و سیاست، ج۱، ص۳۴
51. صفا و رضایی، آرایہ‌ہای داستانی منابع عصر صفوی و رسمیت تشیع در ایران، ص۱۰۸، ۱۱۵
52. فروغی، کارکرد مراسم سوگواری عاشورا در رسمی شدن مذہب شیعہ، ۶۷-۶۸
53. نک: گودرزی، کارکرد ہویت بخش مذہب شیعہ در دورہ صفویہ، ص۶۲-۶۳
54. جعفریان، صفویہ در عرصہ دین،‌فرہنگ و سیاست، ج۱، ص۱۲۱
55. جعفریان، صفویہ در عرصہ دین، فرہنگ و سیاست، ج۲، ص۱۲۳
56. نک: شاردن، سفرنامہ شاردن، ج۴، ص۱۳۳۶-۱۳۳۷
57. جعفریان، صفویان در عرصہ دین، فرہنگ و سیاست، ج۱، ص۲۳۶-۲۴۳
58. دربارہ نظر این دستہ از فقہا نک:‌ رجبی، فقیہان عصر صفوی دربارہ تعامل با حکومت‌ہا،‌ص ۵۹-۶۸
59. تشکری و نقیبی، تعامل و تقابل تصوف و تشیع در عصر صفوی، ص۵۸-۶۰
60. جعفریان، صفویہ در عرصہ دین،‌ فرہنگ و سیاست، ج۲، ص۵۶۸
61. شاہ تہماسب، تذکرہ شاہ تہماسب، ص۲۱.
62. نصرا... فلسفی، زندگانی شاہ عباس اوّل، ج ۵، ص۸.
63. محمد ابراہیم بن زین العابدین نصیری، دستور شہریاران، ص۱۴۲.
64. محمد طاہر وحید قزوینی، عباسنامہ، ص۵۰ و محمد امین ریاحی، سفارتنامہ‌ہای ایران ص۴۵.
65. انگلبر کمپفر، سفرنامہ کمپفر، ص۸۵.
66. وحید قزوینی، عباسنامہ، ص۵۰؛ محمد امین ریاحی، سفارتنامہ‌ہای ایران، ص۴۵.

مآخذ

• ابن بزاز، صفوہ الصفا، چاپ سنگی، بمبی، بی‌نا، ۱۳۲۹ شمسی
• انگلبر کمپفر، سفرنامہ کمپفر، ترجمۃ کیکاوس جہانداری، تہران، انتشارات خوارزمی ۱۳۵۰
• باستانی پاریزی، محمد ابراہیم، سیاست و اقتصاد عصر صفوی، تہران، انتشارات صفی علیشاہ، ۱۳۴۸ شمسی
• ترکمان اسکندر بیک و محمد یوسف والہ، ذیل عالم ارای عباسی بہ تصحیح سہیلی خوانساری، تہران کتاب فروشی اسلامیہ، ۱۳۱۷ شمسی
• تشکری، علی‌اکبر و نقیبی، الہام، تعامل و تقابل تصوف و تشیع در عصر صفوی، مجلہ پژوہش‌ہای تاریخی، شمارہ ۲۲، تابستان ۱۳۹۳
• جعفریان، رسول، صفویہ در عرصہ دین، فرہنگ و سیاست، قم، پژوہشگاہ حوزہ و دانشگاہ،‌ ۱۳۸۹
• حسین بیگ روملو، احسن التواریخ، تصحیح عبدالحسین نوایی، انتشارات اساطیر، تہران، چاپ اول، ۱۳۸۴ شمسی
• خواند میر، تاریخ حبیب السیر، ۴ جلد زیر نظر دکتر دبیر سیانی، تہران، کتاب فروشی خیام، چاپ سوم، ۱۳۶۲ شمسی
• راجر سیوری، ایران عصر صفوی، ترجمہ کامبیز عزیزی، نشر مرکز، تہران، ۱۳۷۲ شمسی
• رجبی، محمد حسین، آراء فقیہان عصر صفوی دربارہ تعامل با حکومت‌ہا، مجلہ تاریخ و تمدن اسلامی، شمارہ ۹، بہار و تابستان ۸۸
• رستم الحکما، محمد ہاشم، تہران، امیر کبیر، ۱۳۵۷ شمسی
• روملو، حسن بیک، احسن التواریخ، تصحیح دکتر عبدالحسین نوایی، تہران، انتشاران باباک، ۱۳۵۷ شمسی
• شاہ اسماعیل صفوی، اسناد و مکاتبات تاریخی، بہ اہتمام عبدالحسین نوایی، انتشارات ارغوان، چاپ اول، ۱۳۶۸ شمسی
• شاہ تہماسب، تذکرہ شاہ تہماسب، برلن، چاپخانہ کاویانی، ۱۳۴۳ق
• شرلی، سفرنامہ برادران شرلی، ترجمہ آوانس بہ کوشش علی دہباشی، تہران، انتشارات ملی، ۱۳۵۹ شمسی
• شیخ نوری،‌ محمد امیر و پرغو، محمد علی، چگونگی رسمیت یافتن تشیع توسط صفویان و پیامدہای آن، فصلنامہ شیعہ شناسی، شمارہ ۳۰، تابستان ۱۳۸۹
• صفا، میکائیل و رضایی، محمد، داستانی منابع عصر صفوی و رسمیت تشیع در ایران، مجلہ شیعہ شناسی، شمارہ ۲۴،‌ زمستان ۱۳۸۷
• فروغی،‌اصغر، کارکرد مراسم سوگواری عاشورا در رسمی شدن مذہب شیعہ در زمان صفویہ، مجلہ مشکوہ، شمارہ ۸۱،‌ زمستان ۱۳۸۲
• گودرزی،‌ حسین، کارکرد ہویت بخش مذہب شیعہ در دورہ صفویہ، مجلہ مطالعات ملی، شمارہ ۳۶، تابستان ۱۳۸۷
• محمد ابراہیم بن زین العابدین نصیری، دستور شہریاران، بہ کوشش محمد نادر نصیری مقدم، تہران، بنیاد موقوفات افشار، ۱۳۷۳
• محمد امین ریاحی، سفارتنامہ‌ہای ایران، تہران، انتشارات توس، ۱۳۶۸
• محمد طاہر وحید قزوینی، عباسنامہ، بہ تصحیح ابراہیم دہگان، اراک، کتابفروشی داودی، ۱۳۲۹
• محمد یوسف اصفہانی، خلد برین، بہ کوشش میر ہاشم محدث، بنیاد موقوفہ دکتر محمد افشار، تہران، ۱۳۷۲ شمسی
• مزاوی، میشل، پیدایش دولت صفوی، ترجمہ یعقوب آژند، تہران، گسترہ، ۱۳۶۳ شمسی
• منبع اصلی رابطہ صفویان با عثمانیان: مقالہ برگی از پیشینہ تلاش ایرانیان برای اتحاد مسلمانان، نوشتہ دکتر ابوالفضل عابدینی
• نصرا... فلسفی، زندگانی شاہ عباس اوّل، تہران، انتشارات دانشگاہ تہران، ۱۳۵۲
• نقش ترکان آناطولی در تشکیل و توسعہ دولت صفوی، پرفسور فاروق سومر، مترجم احسان اشراقی، محمد تقی امامی، تہران، نشر گستر، چاپ اول ۱۳۷۱ شمسی
• نوایی، عبدالحسین، اسناد و مکاتبات تاریخی ایران(از تیمور تا شاہ اسماعیل)
• نوایی، عبدالحسین، اسناد و مکاتبات تاریخی ایران(شاہ طہماسب)، تہران، انتشارات بنیاد فرہنگ، ۱۳۴۷ شمسی
• میراحمدی، مریم، دین و مذہب در عصر صفوی، امیر کبیر، تہران، ۱۳۶۳ش.

کتابیات

• (2009) Shah Abbas: The Ruthless King Who Became an Iranian Legend. I.B.Tauris. ISBN 978-0857716767.
• (1986) The Timurid and Safavid Periods, The Cambridge History of Iran 6. Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 9780521200943.
• Khanbaghi, Aptin (2006). The Fire, the Star and the Cross: Minority Religions in Medieval and Early Modern Iran. I.B. Tauris. ISBN 978-1845110567.
• (2015) Historical Dictionary of Georgia, 2, Rowman & Littlefield. ISBN 978-1442241466.
• Savory, Roger (2007). Iran under the Safavids. Cambridge University Press. ISBN 978-0521042512.
• Sicker, Martin (2001). The Islamic World in Decline: From the Treaty of Karlowitz to the Disintegration of the Ottoman Empire. Greenwood Publishing Group. ISBN 978-0275968915.
• Yarshater, Ehsan (2001). Encyclopædia Iranica. Routledge & Kegan Paul. ISBN 978-0933273566.

ہور پڑھو

• Christoph Marcinkowski (tr.),Persian Historiography and Geography: Bertold Spuler on Major Works Produced in Iran, the Caucasus, Central Asia, India and Early Ottoman Turkey, Singapore: Pustaka Nasional, 2003, ISBN [[Special:BookSources/9971-77-488-7.
• Christoph Marcinkowski (tr., ed.),Mirza Rafi‘a's Dastur al-Muluk: A Manual of Later Safavid Administration. Annotated English Translation, Comments on the Offices and Services, and Facsimile of the Unique Persian Manuscript, Kuala Lumpur, ISTAC, 2002, ISBN [[Special:BookSources/983-9379-26-7.
• Christoph Marcinkowski,From Isfahan to Ayutthaya: Contacts between Iran and Siam in the 17th Century, Singapore, Pustaka Nasional, 2005, ISBN [[Special:BookSources/9971-77-491-7.
• "The Voyages and Travels of the Ambassadors", Adam Olearius, translated by John Davies (1662),

باہرلے جوڑ

• History of the Safavids on Iran Chamber
• "Safavid dynasty", Encyclopædia Iranica by Rudi Matthee
• The History Files: Rulers of Persia
• BBC History of Religion
• Iranian culture and history site
• "Georgians in the Safavid administration", Encyclopædia Iranica
• Artistic and cultural history of the Safavids from the Metropolitan Museum of Art
• History of Safavid art Archived 2014-09-27 at the وے بیک مشین
• A Study of the Migration of Shiʻi Works from Arab Regions to Iran at the Early Safavid Era.
• Why is Safavid history important? (Iran Chamber Society)
• Historiography During the Safawid Era
• "IRAN ix. RELIGIONS IN IRAN (2) Islam in Iran (2.3) Shiʿism in Iran Since the Safavids: Safavid Period", Encyclopædia Iranica by Hamid Algar

سانچہ:وڈیاں سلطنتاں