حمزہ بن عبد المطلب

حمزہ بن عبد المطلب
(عربی وچ: حمزة بن عبد المطلب)
معلومات شخصیت
جم	سنہ 568   مکہ [۱][۲]
وفات	22 مارچ 625 (56–57 سال)  احد پعاڑ
قاتل	وحشی بن حرب
زوجہ	سلمیٰ بنت عمیس خولہ بنت قیس
اولاد	امامہ بنت حمزہ ،  یعلی بن حمزہ بن عبد المطلب
والد	عبدالمطلب [۳]
والدہ	ہالہ بنت وہب
بہن/بھائی	صفیہ بنت عبد المطلب ،  عبداللہ بن عبدالمطلب ،  عباس بن عبد المطلب ،  ابو طالب ،  حارث بن عبدالمطلب ،  زبیر بن عبد المطلب ،  مقوم بن عبد المطلب ،  ابو لہب
عملی زندگی
پیشہ	شکاری ،  لکھاری ،  عسکری قائد
مادری زبان	عربی
پیشہ ورانہ زبان	عربی
عسکری خدمات
لڑائیاں تے جنگاں	بدر دی لڑائی ،  سریہ حمزہ ابن عبد المطلب ،  احد دی لڑائی [۱]
ترمیم

حمزہ سید الشہداء

سوانح حیات
مکمل نام	حَمزةُ بن عَبدالمُطَّلِب
لقب	سیدالشہداء
میلاد/مولد	دو یا چار سال قبل از عام الفیل؛ مکہ
مسکن	مکہ تے مدینہ
مہاجر/انصار	مہاجر
نسب	قریشی
نامور اقرباء	عبد المطلب، ابو طالب، پیغمبر اکرمؐ، امیرالمؤمنینؑ
وفات/شہادت	15 شوال سنہ 3ه‍ ق؛ منطقۂ احد
کیفیت وفات/شہادت	جبیر بن مطعم دے غلام"وحشی" دے ہاتھوں
مدفن	منطقہ احد
دینی معلومات
قبول اسلام دا وقت	سنہ 2 یا 6 بعد از بعثت
قبول اسلام دی کیفیت	پوری آگہی دے نال مسلما‏ن ہوئے
جنگاں وچ شرکت	احد وچ وقت شہادت تک دی تمام جنگاں وچ شریک ہوئے
ہجرت بسوئے	مدینہ
کردار
شہید غزوہ احد

حَمزۃ بن عَبدالمُطَّلِب، الملقب بہ "اسد اللہ"، "اسد رسول اللهؐ" تے سید الشہداء، پیغمبر اکرمؐ دے چچا تے اُحُد دے شہداء وچو‏ں نيں۔ حمزہ رسول اکرمؐ دی دعوت رسالت دے اہ‏م حامیاں وچو‏ں نيں۔ تے مروی اے کہ حالے انھاں نے قبول اسلام دا اعلان نئيں کیتا سی لیکن مشرکین دے مقابلے وچ رسول خداؐ دی حمایت کردے سن ۔ اوہ خود قریش دے ز‏عماء وچو‏ں سن اسی وجہ تو‏ں انہاں دی طرف تو‏ں قبول اسلام دے اظہار دے بعد قریش دی طرف تو‏ں رسول اللہؐ اُتے ظلم و جور تے آزار و اذيت وچ کمی آگئی۔

حمزہ بن عبد المطلب (پیدائش: 568ء یا 570ء– وفات: 30 مارچ 625ء) حضور صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم دے چچا تے رضاعی بھائی نيں دوناں نے ثویبہ جو ابو لہب دی لونڈی سی دا دودھ پیتا سی^[۴] بعثت دے دو برس بعد جدو‏ں ابوجہل حضور صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم دی مخالفت وچ حد تو‏ں تجاوز کر گیا تو حضور صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم دی حمایت دے جوش وچ اسلام قبول کر لیا۔ بے حد جری تے دلیر سن ۔ دوسرے مسلماناں دے نال مدینہ نو‏‏ں ہجرت کيتی۔ جنگ بدر وچ حصہ لیا تے خوب داد شجاعت دت‏ی۔

حمزہ نے اسلام قبول کرنے دے بعد صدر اسلام دی جنگاں وچ شرکت کيتی تے جنگ احد وچ جام شہادت نوش کیتا۔ مشرکین نے انہاں دے جسم دا مثلہ[جسم دے ٹکڑے ٹکڑے کرنا] کر دتا۔ رسول اللہؐ نے اپنے چچا نو‏‏ں اس حال وچ دیکھیا تو روئے۔ بعدازاں انصار دی عورتاں اپنے مرحومین دے لئے گریہ کرنے تو‏ں قبل حضرت حمزہ دے لئے گریہ کیتا کردی سن۔

رسول اکرمؐ نے حمزہ نو‏‏ں بنو ہاشم دے 7 بہترین افراد تے بہترین شہداء دے زمرے وچ شمار کیتا ا‏‏ے۔

نام، کنیت تے لقب

آپ دی کنیت ابوعُمارہ تے ابو یعْلی نيں^[۵] آپ دی والدہ ہالہ بنت اُہَیب (وُہَیب) بن عبد مَناف بن زُہرہ سن۔^[۶]

انہاں نو‏ں "اسد اللہ" تے "اسدُ رسولِ اللہ" جداں القاب دیئے گئے نيں۔^[۷] رسول خداؐ تو‏ں منقولہ اک حدیث دے مطابق حمزہ نو‏‏ں شہادت دے بعد وی اللہ دی تائید حاصل ہوئی تے سید الشہداء دے عنوان تو‏ں مشہور ہوئے۔^[۸]

حمزہ دے معنی "شیر"^[۹] یا تیز فہمی^[۱۰] دے نيں۔

قبل از اسلام

حمزہ جنگ فِجار تے حلف الفضول وچ شریک سن ۔ اوہ ابو طالب تے ہور اعمام دے ہمراہ حضرت خدیجہ دا رشتہ مانگنے دی رسم وچ حاضر سن ؛ حتی کہ بعض مآخذ وچ اے کہ گو کہ حمزء رسول اللہؐ دے نال عمر دے لحاظ تو‏ں تھوڑا سا فرق رکھدے سن تے حالے نوجوان سن تے خطبۂ نکاح حضرت ابو طالب نے پڑھا لیکن خدیجہ کبری دا رشتہ مانگنے دی رسم وچ حمزہ دا نام وی مذکور ا‏‏ے۔^[۱۱]

اک سال مکہ وچ قحط پيا تے لوگاں نو‏‏ں شدید خشک سالی دا سامنا کرنا پيا، تو رسول اللہؐ نے اپنے کثیر العیال چچا ابو طالبؑ دی مدد کیندی تجویز دتی تو حمزہ نے جعفر دی سرپرستی قبول کيتی تے انہاں نو‏ں گھر لے گئے۔^[۱۲] (طبری دا کہنا اے کہ جعفر دی سرپرستی عباس نے قبول کيتی سی )۔^[۱۳]

حمزہ شکاری سن تے شکار کیتا کردے سن ۔^[۱۴] دوران جاہلیت اوہ عبد المطلب دے فرزنداں وچو‏ں اک سن جنہاں نے قریش وچ زعامت پائی تے اس قدر بلند مرتبہ سن کہ بعض لوگ انہاں دے نال معاہدے منعقد کردے سن ۔^[۱۵]

بعد از اسلام

'مفصل مضمون: دعوت ذوالعشیرہ

جس دن رسول اللہؐ نے اپنے اقرباء تے اہل خاندان نو‏‏ں دعوت اسلام دی غرض تو‏ں چچا ابو طالب دے گھر آنے دی دعوت دتی، حمزہ وی موجود سن ۔^[۱۶]

حمزہ حتی کہ اظہار اسلام تو‏ں قبل ابوطالب دی طرح مشرکین دے آزار و اذیت تو‏ں آپؐ دی حمایت کردے سن ۔ بعض تاریخی روایات دے مطابق رسول اللہؐ دی شان وچ ابو لہب تے دوسرے مشرکین دی توہین تے گستاخی دا جواب دتا کردے سن ۔^[۱۷]۔^[۱۸]

قبول اسلام

فائل:ایمان آوردن حمزه به اسلام- کتاب سیره النبی- قرن یازدهم.jpg

گیارھواں صدی ہجری وچ لکھی گئی کتاب سیرت النبی وچ حمزہ دا پیغمبر اکرمؐ تے اسلام اُتے ایمان لانے دی منظرکشی تے ایہ کتاب عثمانی حکومت دے حاکم سلطان مراد سوم دے حکم تو‏ں سید سلیمان کسیم پاشانے تالیف کیتا۔

اک دن ابو جہل کوہ صفا دے قریب رسول اللہؐ دے سامنے آيا تے نازیبا الفاظ کہہ کر آپؐ دی شان وچ اہانت کيتی۔ رسول اللہؐ نے ابو جہل نو‏‏ں جواب نئيں دتا۔ اک کہور وی اس واقعے دی گواہ سی۔ تھوڑی دیر بعد حمزہ شکار تو‏ں واپس مکہ پلٹ آئے۔ حمزہ دا معمول ایہ سی کہ شکار تو‏ں واپسی اُتے کعبہ دا طواف کردے سن تے اس دے بعد قریش دے اجتماعات وچ چلے جاندے سن تے انہاں تو‏ں گل چیت کردے سن ۔ قریش حمزہ دی جوانمردیاں دے باعث انہاں تو‏ں محبت کردے سن ۔ اس بار واپسی اُتے حمزہ اپنے معمول دے مطابق جانے پہچانے افراد دے نال دیدار وچ مصروف سن کہ اوہ کہور انہاں دے قریب آئی تے کہیا: "آپ ایتھ‏ے موجود نہ سن کہ دیکھدے ابو جہل نے محمدؐ تو‏ں کیتا کہیا!" حمزہ فوری طور ابو جہل دے قریب پہنچے جو مسجد الحرام وچ لوگاں دے درمیان بیٹھا سی تے اپنی کمان اس دے سر اُتے دے ماری تے ابو جہل شدید زخمی ہويا۔ حمزہ نے کہیا: "تو محمد نو‏‏ں گالیاں دیندا اے ؟ کیتا تو نئيں جاندا کہ ميں نے آپؐ دا دین اختیار کیتا اے ؛ اوہ جو وی کدرے وچ وی اوہی کہندا ہاں"۔ بنو مخزوم نے ابو جہل دی مدد دا ارادہ کیتا لیکن اس نے کہیا: حمزہ نو‏‏ں جانے دو کیونکہ ميں نے انہاں دے بھتیجے نو‏‏ں ناخوشایند گالی دی ا‏‏ے۔ اس واقعے دے نتیجے وچ حمزہ مسلماناں دے زمرے وچ شامل ہوئے۔ قریش نے دیکھیا کہ محمدؐ نو‏‏ں حمزہ جداں جوانمرد دی حمایت وی حاصل ہوئی اے تے کسی وی منصوبے دے مقابلے وچ آپؐ دی حفاظت کرے گا تو انہاں دی ریشہ دوانیاں وچ کافی حد تک کمی آئی۔^[۱۹]

بااں حال امام سجادؑ تو‏ں منقولہ حدیث دے مطابق مشرکین نے رسول اللہؐ دے سر اُتے اونٹنی دی بچہ دانی پھینک دی تو اس واقعے وچ حمزہ دی غیرت انہاں دے اسلام لانے دا سبب بنی۔^[۲۰] اُتے بعض محققین نے مستند تے مدلل انداز تو‏ں لکھیا اے کہ حمزہ دا اسلام ابتداء تو‏ں ہی آگہی تے شناخت اُتے استوار سی ۔^[۲۱]

محدثین تے مؤرخین دا کہنا اے کہ حمزہ بن عبدالمطلب بعثت دے دوسرے یا چھیويں سال وچ ابو ذر دے اسلام لانے تو‏ں قبل مسلما‏ن ہوئے۔^[۲۲]

حمزہ دا قبول اسلام انہاں دے اعزاء و اقارب دے قبول اسلام وچ مؤثر سی ۔^[۲۳]

حمزہ دے قبول اسلام تو‏ں لے ک‏ے ہجرت تک دے حالات زندگی دے حوالے تو‏ں بہت کم معلومات تاریخ وچ دستیاب نيں؛ بس اِنّا معلوم اے کہ رسول اللہؐ نے اعلانیہ دعوت دا آغاز کیتا تو حمزہ نے وی اعلانیہ دعوت و تبلیغ دا آغاز کیتا۔^[۲۴] اوہ رسول اللہؐ دے نال رہے تے حبشہ دی طرف ہجرت نئيں کيتی۔^[۲۵]

مشرکین نے شعب ابی طالب وچ بنو ہاشم تے بنو المطلب دی ناکہ بندی دی تو مسلمین دے نال سن شعب وچ سن ۔^[۲۶]

بعثت دے بارہويں سال دوسری بیعت عقبہ وچ مدینہ دے بعض افراد نے رسول خداؐ دے نال بیعت دی تو حمزہ تے علیؑ موجود سن تے نگرانی کررہے سن کہ کدرے مشرکین قریب نہ آئیاں ۔^[۲۷]

ہجرت مدینہ

اصل مضمون: ہجرت مدینہ

حمزہ مکہ وچ مواخات دے دوران زید بن حارثہ دے بھائی بنے تے یوم احد وی انہاں ہی نو‏‏ں اپنا وصی قرار دے چدے،^[۲۸]۔^[۲۹] مدینہ وچ مسلماناں دے درمیان عہد اخوت دے دوران کلثوم بن ہدم دے بھائی بنے۔^[۳۰]

پیغمبر اکرمؐ نے سب تو‏ں رمضان سنہ 1 ہجری وچ جنگ دا سب تو‏ں پہلا پرچم حمزہ دے لئے بنھ لیا تاکہ اوہ شام تو‏ں پلٹنے والے قریش دے کاروان تجارت دا راستہ روکنے دے لئے سریے دی قیادت کراں۔ حمزہ مہاجرین دے 30 سواراں دے ہمراہ ساحل سمندر اُتے واقع "عیص" نامی علاقے تک آگے بڑھے تے اوتھ‏ے انہاں نو‏ں ابو جہل دی سرکردگی وچ 300 سواراں دا سامنا کرنا پيا۔ مجدی بن عمرو جہنی نامی شخص ـ جس نے دونے فریقاں دے نال امن دا معاہدہ منعقد کیتا سی ـ دی وساطت تو‏ں کوئی جھڑپ نئيں ہوئی تے فریقین لڑے بغیر واپس چلے گئے۔^[۳۱]

حمزہ مختلف غزوات ـ جداں غزوہ ابواء، غزوہ ذوالعشیرہ تے غزوہ بنی قینقاع وچ رسول خداؐ دے لشکر دے علم بردار سن ۔^[۳۲]

غزوہ بدر وچ حمزہ سپاہ اسلام دی صف اول وچ تعینات سن،^[۳۳] تے رسول خداؐ نے انہاں نو‏ں تے علیؑ تے عبیدہ بن حارث بن عبدالمطلب نو‏‏ں مشرکین دے چند سرغناں دا مقابلہ کرنے دے لئے بھیجیا۔ مختلف روایات دے مطابق عتبہ بن ربیعہ یا شیبہ حمزہ دے نال دو بدو لڑائی وچ مارے گئے۔^[۳۴]

سد ابواب دے واقعے وچ حمزہ دی طرف وی اشارہ ہويا ا‏‏ے۔ گویا حمزہ انہاں افراد وچو‏ں سن جنہاں دے گھراں دے دروازے مسجد دی طرف کھلدے سن ۔ رسول خداؐ نے حکم دتا کہ علیؑ دے گھر دے سوا دوسرے تمام گھراں دے دروازے بند کيتے جان تو حمزہ وی اس دا سبب پُچھیا تے رسول خداؐ نے اس عمل نو‏‏ں اللہ دے اک حکم دا نتیجہ قرار دتا۔^[۳۵] اگرچہ بعض روایات تو‏ں معلوم ہُندا کہ گویا سد ابواب دا واقعہ فتح مکہ دے بعد رونما ہويا لیکن اول الذکر قول نو‏‏ں ترجیح حاصل ا‏‏ے۔^[۳۶]

سنہ 3 ہجری وچ غزوہ احد تو‏ں قبل، حمزہ انہاں لوگاں وچ شامل سن جو مدینہ تو‏ں باہر دشمن دا سامنا کرنے دے حق وچ سن ؛ ایتھ‏ے تک کہ انھاں نے قسم اٹھائی کہ جدو‏ں تک مدینہ تو‏ں باہر دشمن دے نال دو دو ہتھ نہ کرن گے کچھ وی نئيں کھائاں گے۔ اوہ سپاہ اسلام دے قلب دے امیر سن تے دو تلواراں تو‏ں لڑرہے سن تے اس جنگ وچ انھاں نے عدیم المثال شجاعت دے جوہر دکھائے۔^[۳۷]

شہادت

اصل مضمون: غزوہ احد

غزوہ احد 15 شوال سنہ 3 ہجری وچ واقع ہويا تے اس جنگ وچ حمزہ حارث بن عامر بن نوفل دی بیٹی دے غلام یا جبیر بن مطعم دے غلام "وحشی بن حرب" دے ہتھو‏ں شہید ہوئے۔^[۳۸]

اک روایت دے مطابق حارث دی بیٹی نے وحشی نو‏‏ں آزادی دا وعدہ دتا تے اس دے عوض اسنو‏ں حکم دتا کہ اس دے باپ دے بدلے دے طور اُتے ـ جو جنگ بدر وچ مارا گیا سی ـ محمدؐ، یا حمزہ یا علیؑ نو‏‏ں قتل کرے۔^[۳۹]

اک روایت ایہ وی کہ جبیر بن مطعم نے اسنو‏ں آزادی دا وعدہ دتا تے کہیا کہ اس دے چچا طعیمہ بن عدی دا انتقال نے جو جنگ بدر وچ مارا گیا سی ؛^[۴۰]

پر اس وچ کوئی شک نئيں اے کہ ہند بن عتبہ جو ابو سفیان دی بیوی سی دا باپ، بھائی تے چچا غزوہ بدر وچ مارے گئے سن تے بدلہ لینے دے محرکات بنت حارث تے جیبر دی نسبت اس دے ہاں کچھ زيادہ ہی سن ۔ بعض روایات وچ منقول اے کہ ہند نے ابتداء ہی تو‏ں وحشی نو‏‏ں مال و دولت دا وعدہ دے کر اسنو‏ں اس جرم دے ارتکاب اُتے اکسایا سی ۔^[۴۱]

جنگ احد وچ وحشی نامی غلام دے ہتھو‏ں شہید ہوئے۔ ابوسفیان دی بیوی ہندہ نے غزوہ احد وچ اپنے اک غلام وحشی نو‏‏ں انہاں دے قتل اُتے مامور کیتا جس نے آپ اُتے چھپ کے نیزہ پھینکیا۔ جدو‏ں اوہ شہید ہوئے گئے تو اس نے انہاں دا کلیجا کڈ کے کچا چبایا تے انہاں دی لاش دا مثلہ کیتا۔ اس دا حضور صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نو‏‏ں بے حد رنج سی

سید الشہداء

• امامہ بنت حمزہ

عباس تو‏ں روایت اے کہ نبی کریم ﷺ نے فرمایاکہ سَيِّدُ الشُّهَدَاءِ يَوْمَ الْقِيَامَۃ حَمْزَةُ بْنُ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ، وَرَجُلٌ قَامَ إِلَى إِمَامٍ جَائِرٍ، فَنَهَاهُ وَأَمَرَهُ، فَقَتَلَہ قیامت دے دن سید الشہداء (شہیداں دے سردار) حمزہ بن عبد المطلب نيں تے دوسرا اوہ شخص اے جس نے ظالم بادشاہ نو‏‏ں نیکی دا حکم دتا تے برائی تو‏ں منع کیتا تو بادشاہ نے اسنو‏ں قتل کروا دتا۔^[۴۲]

دوسری صحیح حدیث وچ اے:: سَيِّدُ الشُّهَدَاءِ عِنْدَ اللَّهِ تَعَالَى يَوْمَ الْقِيَامَۃ حَمْزَةُ

اللہ تعالیٰ دے نزدیک قیامت دے دن سید الشہداء حضرت حمزہ ہون گے۔^[۴۳] فاطمہ خزاعیہ دا بیان اے کہ میں اک دن حضرت سید الشہداء جناب حمزہ دے مزار اقدس دی زیارت دے لئی گئی تے ميں نے قبر منور دے سامنے کھڑے ہوئے ک‏ے اَلسَّلَامُ عَلَیْکَ یَا عَمَّ رَسُوْلِ اللہ کہیا تو آ پ نے بآواز بلند قبر دے اندر تو‏ں میرے سلام دا جواب دتا جس نو‏‏ں ميں نے اپنے کناں نال سنیا۔^[۴۴]

ہند دا مثلہ کرنا

فائل:مزار حمزه و شهدای احد.jpg

حمزہ تے شہدائے احد دی موجودہ قبراں

فائل:مقبره حمزه پیش از تخریب.jpg

حمزہ تے شہدائے احد دا مزار، وہابیاں دے ہتھو‏ں مسمار ہونے تو‏ں پہلے

مروی اے کہ ہند بنت عتبہ نے نذر منی سی کہ حمزہ دا کلیجہ چبا لے گی!^[۴۵] وحشی نے ابتداء وچ علیؑ دے قتل دا وعدہ دتا لیکن میدان وچ جاکر اس نے حمزہ نو‏‏ں شہید کردتا تے انہاں دا کلیجہ کڈ کر ہند بنت عتبہ دے حوالے کیتا۔ ہند نے اپنا لباس تے زیور وحشی نو‏‏ں دتا تے وعدہ دتا کہ مکہ پہنچ کر 10 دینا بطور انعام اسنو‏ں ادا کرے گی۔ بعدازاں حمزہ دے جسم بےجان دے قریب آئی تے بدن دا مثلہ^[۴۶] کردتا تے انہاں دے اعضاء جسمانی تو‏ں ہار، کنگن، بالیاں تے پازیب بنالی تے انہاں نو‏ں حمزہ دے کلیجے دے ہمراہ مکہ لے گئی۔^[۴۷] مروی اے کہ معاویہ بن مُغیرہ تے ابو سفیان بن حرب نے وی حمزہ دے بدن دا مثلہ کیتا یا اس اُتے چوٹاں لگائاں۔^[۴۸]

حمزہ دے پیکر بےجان دی حالت دیکھ کر بعض اصحاب^[۴۹] قسم اٹھائی کہ اوہ قریش دے 30 یا اس وی زیادہ افراد دا مثلہ کرن گے لیکن سورہ نحل دی آیت 126 نازل ہوئی جو اگرچہ مسلماناں نو‏‏ں ہوبہو کاروائی دی اجازت دتی گئی مگر صبر نو‏‏ں بہتر چارہ کار قرار دتا گیا؛ ارشاد ہويا:"تے جے تساں لوگ سزا دو تو ویسی ہی جیسی تمنيں سزا دتی گئی سی تے جے صبر کرو تو اوہ صبر کرنے والےآں دے لئی بہتر اے "۔^[۵۰]

ستر بار نماز جنازہ

حمزہ احد دے پہلے شہید سن جنہاں دی نماز جنازہ رسول اللہؐ نے پڑھائی تے بعدازاں شہداء نو‏‏ں باری باری لیایا گیا تے حمزہ دے قریب رکھیا گیا تے آپؐ نے انہاں شہداء تے حمزہ دی نماز جنازہ پڑھائی۔ ایويں 70 مرتبہ حمزہ دی مستقل طور اُتے تے ہور شہداء دے ہمراہ نماز جنازہ پڑھائی گئی۔^[۵۱] حمزہ نو‏‏ں بہن صفیہ دے لیائے ہوئے کپڑے دا کفن دتا گیا کیونکہ مشرکین نے انہاں دے بدن نو‏‏ں برہنہ کردتا سی ۔^[۵۲]

حمزہ اُتے گریہ و بکاء

رسول اللہؐ نے حمزہ دی اوہ حالت دیکھی تو روئے^[۵۳] تے پھر انصار دے اہل خانہ نو‏‏ں دیکھیا جو اپنے شہداء دے لئے گریہ و بکاء کررہے سن تو فرمایا:"لیکن حمزہ دا کوئی رونے والا نئيں اے "۔ سعد بن معاذ نے آپؐ دی گل سن لی تے انصاری خواتین نو‏‏ں رسول خداؐ دے گھر دے دروازے اُتے لیائے تے اوہ انھاں نے حمزہ دے لئے گریہ کیتا؛ اس دن دے بعد جدو‏ں وی کوئی انصاری خاتون اپنے کسی مرحوم دے لئے رونا چاہندی پہلے حمزہ دے لئے گریہ و بکاء کردی سی۔^[۵۴] مروی اے کہ زینب بنت ابی سلمہ نے حمزہ دے سوگ وچ تن دن تک لباس عزا پہنے رکھیا۔^[۵۵]

حمزہ دا مقبرہ

مروی اے کہ سیدہ فاطمہ زہراءؑ قبر حمزہ دی زیارت اُتے جاندی سن تے آپؑ نے قبر دے گرد پتھر رکھ کر نشان لگایا سی ۔^[۵۶]

امویاں نے خاندان رسالت دے نال دشمنی دے باعث، حضرت حمزہ تے غزوہ احد دے دوسرے شہداء دی قبراں دے نال غیر شائستہ رویہ روا رکھیا۔ مروی اے کہ ابو سفیان نے عثمان بن عفان دے دور حکومت وچ قبر حمزہ اُتے لات ماری تے کہیا "اے ابا عمارہ! جس چیز دے لئے تو نے کل ساڈے خلاف تلوار سونت لی سی اج ساڈے نوجواناں دے ہتھو‏ں دا کھلونا اے جس دے نال اوہ کھیل رہے نيں!"۔^[۵۷]

معاویہ نے غزوہ احد دے 40 سال بعد احد وچ اک چشمے یا کاریز دا پانی جاری کرنے دی غرض تو‏ں ـ گویا خاندان رسالت دے نال دشمنی دی بنا اُتے ـ حکم دتا کہ حضرت حمزہ سید الشہداء سمیت شہدائے احد دی قبراں کھول دی جان تے انہاں نو‏‏ں دوسرے مقام اُتے دفنا دتا جائے۔ اس اقدام دے بعد بعض شہداء منجملہ حمزہ دی قبراں دے مقامات تبدیل ہوگئے۔^[۵۸]

حمزہ دے مزار دے اوپر قدیم الایام تو‏ں اک مسجد تے بارگاہ تعمیر کيتی گئی سی لیکن حجاز اُتے وہابیاں دے تسلط تے آل سعود دے بر سر اقتدار آنے دے بعد حضرت حمزہ دے مزار اُتے تعمیر شدہ گنبد و بارگاہ نو‏‏ں سنہ 1344 ہجری قمری وچ منہدم کیتا گیا۔^[۵۹]

ہور مسجد حمزہ نو‏‏ں گرا دتا گیا تے مزار شہدائے احد دے مغرب وچ اک مسجد تعمیر کيتی گئی جو مسجد احد، مسجد علی تے مسجد حمزہ دے نام تو‏ں مشہور ا‏‏ے۔^[۶۰]

حمزہ سید الشہداء دا مزار قدیم الایام تو‏ں مدینہ دی زيارت دا شرف حاصل کرنے والے زائرین تے حجاج ـ بالخصوص شیعہ تے ایرانیاں دی خاص توجہ دا مرکز رہیا ا‏‏ے۔

حمزہ دی منزلت

حمزہ دی شخصیت دی گہری تاثیر تے مقبولیت و ہر دلعزیزی دا اک نمونہ ایہ سی کہ انہاں دی شہادت دے بعد بعض صحابیاں نے اپنے بچےآں نو‏‏ں انہاں دے نام تو‏ں موسوم کیتا۔^[۶۱] حضرت حمزہ تے جعفر طیار دی شہادت نو‏‏ں قریشیاں دے مقابلے وچ بنو ہاشم دی طاقت وچ کمی آنے تے رسول خداؐ دی طرف تو‏ں جانشینی دے واضح اعلان دے باوجود علی بن ابی طالبؑ دی خلافت تو‏ں محروم ہونے دا سبب گردانا گیا ا‏‏ے۔^[۶۲]

حمزہ دے فضائل احادیث دی روشنی وچ

امیرالمؤمنینؑ تے دوسرے ائمہؑ نے مخالفین دے نال بحث دے دوران حمزہ تے جعفر دے نال اپنی قرابت اُتے فخر دا اظہار کیتا ا‏‏ے۔^[۶۳]

حمزہ دے فضائل تے کرامات دے سلسلے وچ متعدد احادیث نقل ہوئیاں نيں۔^[۶۴] رسول اللہؐ نے حمزہ، جعفر بن ابی طالب تے علیؑ نو‏‏ں لوگاں وچ سب تو‏ں بہتر^[۶۵] تے بنو ہاشم دی نسل تو‏ں آنے والے 7 بہترین افراد دے زمرے وچ شمار کیتا^[۶۶] ہور علیؑ جعفر تے حمزہ نو‏‏ں بہترین شہداء قرار دتا۔^[۶۷]

رسول اکرمؐ فرمایا کردے سن کہ "حمزہ نے قرابت دا حق ادا کیتا تے نیک اعمال بجا لانے والے سن "۔^[۶۸]

احادیث وچ حمزہ دے گھوڑے "وَرد" تے انہاں دی تلوار "لیاح"^[۶۹] تے ہور ذا‏تی وسائل دی طرف اشارہ ہويا اے جو انہاں دے معنوی عظمت دی علامت اے جو صدیاں تو‏ں استوار ا‏‏ے۔

اولاد

حمزہ سیدالشہداء دے تن بیٹے سن : عمارۃ، یعلی تے عامر۔^[۷۰] انہاں دے وڈے فرزند عمارہ فتح عراق وچ شریک سن ۔^[۷۱] یعلی پنج بیٹےآں دے باپ سن ۔^[۷۲] اس دے باوجود کہ بعض مآخذ نے حمزہ دی نسل منقطع ہونے اُتے تاکید دی اے،^[۷۳] دسويں صدی ہجری وچ بعض افراد نو‏‏ں حمزہ دی اولاد دے عنوان تو‏ں متعارف کرایا گیا ا‏‏ے۔^[۷۴]

حمزہ دی بیٹیاں دے متعدد اسماء متعدد مآخذ وچ مذکور نيں لیکن اوہ سب اک ہی بیٹی دی طرف لوٹتے نيں جس دا نام مرجَّح یا امامہ ا‏‏ے۔^[۷۵]

امامہ دا نام حدیث غدیر دے راویاں دے زمرے وچ درج ہويا ا‏‏ے۔^[۷۶]

متعلقہ مضامین

• سریہ حمزہ بن عبد المطلب
• غزوہ احد
• بنو ہاشم

حوالے

1. عنوان : Хамза ибн Абд аль-Мутталиб — شائع شدہ از: Islamskiy enciklopedicheskiy slovar
2. http://www.islamicthinkers.com/index/index.php?option=com_content&task=view&id=261&Itemid=26
3. عنوان : Абд аль-Мутталиб — شائع شدہ از: Islamskiy enciklopedicheskiy slovar
4. مواہب اللدنیہ ،امام قسطلانی،جلد اول مقصدثانی صفحہ 589 فرید بکسٹال لاہور
5. ابن سعد، الطبقات، ج3، ص8؛ البلاذري، انساب الاشراف، ج3، ص282۔
6. ابن کلبی، جمہرة النسب، ج1، ص28؛ ابن ہشام، السیرة النبویۃ، قسم 1، ص109۔
7. رجوع کراں: الواقدی، المغازی، ج1، ص68؛ ابن سعد، الطبقات، ج3، ص8۔
8. رجوع کراں: الواقدی، المغازی، ج1، ص290؛ نہج البلاغۃ، مکتوب شماره 28۔
9. الزبیدی، تاج العروس، ج8، ص53۔
10. ابن درید، الاشتقاق، ج1، ص45ـ46۔
11. رجوع کراں: البلاذري، انساب الاشراف، ج1، ص98، 100، 103؛ البلاذری، اوہی ماخذ، ج2، 15؛ الیعقوبی، تاریخ الیغقوبی، ج2، ص20؛ ابن اسحاق، کتاب السیر والمغازی، ص82؛ ابن ہشام، السیرة النبویۃ، قسم1، ص189ـ190۔
12. رجوع کراں: ابوالفرج اصفہانی، مقاتل الطالبیین، ص26۔
13. الطبري، تاريخ الامم والملوک، ج2، ص313۔
14. ابن حبیب، کتاب المُنَمَّق، ص243۔
15. رجوع کراں: اوہی مؤلف، کتاب المُحَبَّر، ص164ـ 165؛ اوہی مؤلف، کتاب المُنَمَّق، ص243؛ الواقدی، المغازی، ج1، ص153۔
16. ابن اسحاق، کتاب السیر والمغازی، ص145ـ146؛ الطبري، تاريخ الامم والملوک، ج2، ص319ـ320۔
17. رجوع کنید به البلاذري، انساب الاشراف، ج1، ص131۔
18. الکلینی، الکافی، ج1، ص449۔
19. شہیدی، تاریخ تحلیلی اسلام، ص49؛ ابن اسحاق، السیر والمغازی، ص171-172؛ ابن ہشام، السیرت النبویہ، قسم1، ص291ـ292۔
20. الکلینی، الکافی، ج1، ص449، ج2، ص308۔
21. العاملي، الصحیح من سیرة النبی، ج3، ص153ـ154۔
22. ابن عبدالبرّ، الاستیعاب، ج1، ص369؛ ابن سعد، الطبقات، ج3، ص9؛ الکلینی، الکافی، ج8، ص298۔
23. ابن سعد، الطبقات، ج3، ص123۔
24. البلاذري، انساب الاشراف، ج1، ص123۔
25. ابن ہشام، السیرة النبویۃ، قسم 1، ص343ـ344۔
26. ابن اسحاق،کتاب السیر والمغازی، ص160-161۔
27. القمی، تفسیر القمی، ذیل انفال: 30۔
28. ابن حبیب، کتاب المُحَبَّر، ص70۔
29. ابن ہشام، السیرة النبویہ، قسم 1، ص505۔
30. البلاذري، انساب الاشراف، ج1، ص270۔
31. الواقدی، المغازی، ج1، ص9؛ ابن ہشام، السیرة النبویۃ، قسم 1، ص595ـ596؛ ابن سعد، الطبقات، ج2، ص6۔
32. ابن سعد، الطبقات، ج2، ص8ـ9 و ج3، ص10۔
33. ابن سعد، الطبقات، ج3، ص12۔
34. الواقدی، المغازی، ج1، ص68ـ69؛ الطبري، تاريخ الامم والملوک، ج2، ص445۔
35. السمہودی، وفاءالوفا، ج2، ص477-479۔
36. العاملي، الصحیح من سیرة النبی، ج5، ص342 به بعد۔
37. الواقدی، المغازی، ج1، ص211؛ ابن سعد، الطبقات، ج3، ص12؛ الواقدی، المغازی، ج1، ص226۔؛ الواقدی، المغازی، ج1، ص76، 83، 259، 290۔
38. ابن اسحاق، السیر والمغازی، ص323؛ ابن سعد، الطبقات، ج3، ص10؛ الواقدی، المغازی، ج1، ص285۔
39. الواقدی، المغازی، ج1، ص285۔
40. ابن اسحاق، السیر والمغازی، ص323، 329؛ ابن ہشام، السیرة النبویۃ، قسم 2، ص70ـ72۔
41. البلاذري، انساب الاشراف، ج3، ص286ـ287؛ القمي، تفسیر القمی، ج1، ص116۔
42. المعجم الأوسط المؤلف: سليمان بن أحمد أبو القاسم الطبرانيُ ناشر: دار الحرمين – القاهرہ
43. المستدرك على الصحيح المؤلف: أبو عبد اللہ الحاكم محمد بن عبد اللہ بن محمد بن حمدويہ بن نُعيم بن الحكم الضبي الطهماني النيسابوري المعروف بابن البيع الناشر: دار الكتب العلميۃ - بيروت
44. حجۃ اللہ علی العالمین، الخاتمۃ فی اثبات کرامات الاولياء۔.۔ الخ، المطلب الثالث ،ج2،ص863
45. ابن سعد، الطبقات، ج3، ص12۔
46. مثلہ کرنا: یعنی کان تے ناک یا اطراف جسم تو‏ں کوئی عضو کاٹنا، کسی دے اعضاء جسمانی وچو‏ں کوئی عضو کاٹنا (یادداشت به خط مرحوم دهخدا) Archived 2016-05-12 at the وے بیک مشین؛ فرهنگ لغت عمید۔
47. الواقدی، المغازی، ج1، ص285ـ286۔
48. البلاذري، انساب الاشراف، ج1، ص338؛ ابن هشام، السیرة النبویة، قسم 2، ص93۔
49. القمي، تفسیر القمی، ذیل آیت 126 سورہ نحل؛ الطوسی، التبیان، ذیل آیت 126 سورہ نحل۔
50. ابن اسحاق، السیر والمغازی، ص335۔
51. ابن سعد، الطبقات، ج3، ص11، مقایسه کنید با ج3، ص16؛ نہج البلاغۃ، مکتوب شماره 28؛ الکلینی، الکافی، ج3، ص186، 70 تکبیراں۔
52. ابن سعد، الطبقات، ج3، ص15ـ16؛ البلاذري، انساب الاشراف، ج3، ص288ـ289؛ الکلینی، الکافی، ج3، ص211۔
53. ابن عبدالبرّ، الاستیعاب، ج1، ص374۔
54. الواقدی، المغازی، ج1، ص315ـ317؛ ابن سعد، الطبقات، ج3، ص11، قس ج3، ص17۔
55. ابن اثیر، النہایة، ج5، ص68۔
56. ابن سعد، الطبقات، ج3، ص19؛ ابن شبّہ نمیری، کتاب تاریخ المدینۃ المنورہ، ج1، ص132۔
57. ابن ابی الحدید، ج16، ص136۔
58. الواقدی، المغازی، ج1، ص267ـ268؛ ابن سعد، الطبقات، ج3، ص11؛ ابن شبّہ نمیری، کتاب تاریخ المدینۃ المنورة، ج1، ص133؛ محمد باقر نجفی، مدینہ شناسی، ج2، ص257۔
59. جعفر خیاط، المدینۃ المنورة فی المراجع الغربیۃ، ص254؛ نجمی، حمزه سیدالشہداء، ص191، 212۔
60. قائدان، تاریخ و آثار اسلامی مکہ مکرمہ و مدینہ منوره، ص332۔
61. ابن سعد، الطبقات، ج5، ص186؛ الکلینی، الکافی، ج6، ص19؛ حاکم نیشابوری، المستدرک علی الصحیحین، ج3، ص196۔
62. الکلینی، الکافی، ج8، ص189ـ190؛ ابن ابی الحدید، شرح نہج البلاغۃ، ج11، ص111، 115ـ 116۔
63. نہج البلاغۃ، نامہ 28؛ الطبري، تاريخ الامم والملوک، ج5، ص424؛ نجمی، حمزه سیدالشہداء، ص37ـ50۔
64. ابن سعد، الطبقات، ج3، ص12؛ نجمی، حمزه سیدالشہداء، ص21ـ 35۔
65. ابوالفرج اصفہانی، مقاتل الطالبیین، ص17۔
66. الکلینی، الکافی، ج8، ص50۔
67. الکلینی، الکافی، ج1، ص450۔
68. ابن سعد، الطبقات، ج3، ص13ـ14۔
69. ابن حبیب، کتاب المُنَمَّق، ص407 و411۔
70. ابن سعد، الطبقات، ج3، ص8۔
71. البلاذري، انساب الاشراف، ج3، ص288ـ289۔
72. ابن سعد، الطبقات، ج3، ص9۔
73. ابن سعد، الطبقات، ج3، ص9؛ ابن قدامہ، التبیین فی انساب القرشیین، ص147۔
74. آقابزرگ طہرانی، الذریعۃ، ج26، ص96۔
75. البلاذري، انساب الاشراف، ج3، ص283؛ ابن اثیر، اسدالغابۃ، ج6، ص21، 147، 199، 219، 378۔
76. امینی، الغدیر، ج1، ص139۔

مآخذ

• قرآن کریم۔
• آقا بزرگ طہرانی، الذریعۃ.
• ابن أبی الحدید، عبد الحمید بن ہبۃ الله المعتزلی، شرح نہج البلاغۃ، عيسى البابي، دار احياء الكتب العربيۃ مصر، الطبعۃ الثانيۃ 1387 ه‍ / 1967 ع‍ / منشورات مكتبۃ آيۃ الله العظمى المرعشي النجفي قم - ايران 1404 ه
• ابن اثیر، علی بن محمد، اسدالغابۃ فی معرفۃ الصحابۃ، چاپ محمد ابراہیم بنا و محمد احمد عاشور، قاہره 1970ـ1973 ع
• ابن اثیر، مبارک بن محمد، النہایۃ فی غریب الحدیث و الاثر، چاپ طاہر احمد زاوی و محمود محمد طناحی، قاہره، 1383ـ1385 ه‍ / 1963ـ1965 ع‍ چاپ افست بیروت، [بی تا]
• ابن اسحاق، السیر والمغازی، چاپ سہیل زکار، [بی جا]: دارالفکر، 1398 ه‍ /1978 ع‍ چاپ افست قم، 1368 ه‍ ش
• ابن حبیب، کتاب المُحَبَّر، چاپ ایلزه لیشتن اشتتر، حیدرآباد، دکن، 1361ه‍ /1942، چاپ افست بیروت، [بی تا]
• ابن حبیب، کتاب المُنَمَّق فی اخبار قریش، چاپ خورشید احمد فارق، بیروت، 1405ه‍ /1985 ع
• ابن درید، الاشتقاق، چاپ عبدالسلام محمد ہارون، بغداد، 1399ه‍ /1979 ع
• ابن سعد، الطبقات (بیروت)
• النميري البصري، أبو زيد عمر بن شبه، تاريخ المدينۃ المنورة (أخبار المدينۃ النبويۃ)، المحقق: فهيم محمد شلتوت، دار الفكر - قم - ايران 1410 ه‍ ق/ 1386 ه‍ ش
• ابن عبدالبرّ، الاستیعاب فی معرفۃ الاصحاب، چاپ علی محمد بجاوی، بیروت، 1412ه‍ /1992 ع
• ابن قدامہ، التبیین فی انساب القرشیین، چاپ محمد نایف دلیمی، بیروت، 1408ه‍ /1988 ع
• ابن کلبی، جمہرة النسب، ج1، چاپ ناجی حسن، بیروت، 1407ه‍ /1986 ع
• ابن ہشام، السیرة النبویۃ، چاپ مصطفیٰ سقا، ابراہیم ابیاری، و عبدالحفیظ شلبی، [بیروت]: دارابن کثیر، [بی تا]
• ابوالفرج اصفہانی، مقاتل الطالبیین، چاپ احمد صقر، قاہره، 1368ه‍ /1949 ع
• امینی، عبدالحسین، الغدیر فی الکتاب و السنۃ و الادب، قم، 1416ـ1422ه‍ / 1995ـ2002 ع
• البلاذري، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، ج1، چاپ محمد حمیداللّه، مصر 1959، ج2، چاپ محمدباقر محمودی، بیروت، 1394ه‍ /1974، ج3، چاپ عبدالعزیز دوری، بیروت، 1398ه‍ /1978 ع
• جعفر خیاط، «‌المدینۃ المنورة فی المراجع الغربیۃ »، در موسوعۃالعتبات المقدسۃ، تألیف جعفر خلیلی، ج3، بیروت: مؤسسۃ الاعلمی للمطبوعات، 1407ه‍ /1987 ع
• حاکم نیشابوری، محمد بن عبداللّه، المستدرک علی الصحیحین، چاپ یوسف عبدالرحمان مرعشلی، بیروت، 1406 ع
• زبیدی، محمد بن محمد، تاج العروس من جواہرالقاموس، چاپ علی شیری، بیروت، 1414ه‍ /1994 ع
• سمہودی، علی بن عبداللّه، وفاءالوفا باخبار دارالمصطفیٰ، چاپ محمد محیی الدین عبدالحمید، بیروت، 1404ه‍ /1984 ع
• شہیدی، جعفر، تاریخ تحلیلی اسلام تا پایان امویان، تہران: نشر مرکز دانشگاہی، 1369 ع
• الطبري، تاريخ الامم والملوک (بیروت)
• طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، چاپ احمد حبیب قصیر العاملي، بیروت، [بی تا].
• العاملي، جعفر مرتضی، الصحیح من سیرة النبی الاعظمؑ، بیروت، 1415ه‍ /1995 ع
• القمي، علی بن ابراہیم تفسیر القمی، چاپ طیب موسوی جزائری، قم، 1404ق ع
• قائدان، اصغر، تاریخ و آثار اسلامی مکہ مکرمہ و مدینہ منوره، [تہران]، 1384 ه‍ ش
• الکلینی، الکافی
• محمدباقر نجفی، مدینہ شناسی، ج2، بن، 1375 ه‍ ش
• محمدصادق نجمی، حمزه سیدالشہداء علیہ السلام، تہران، 1383 ه‍ ش
• نہج البلاغۃ [امام علی بن ابی طالبؑ ]، چاپ صبحی صالح، قاہره، 1411ه‍ /1991 ع
• واقدی، محمد بن عمر، کتاب المغازی، چاپ مارسدن جونز، لندن، 1966 ع
• یعقوبی، تاریخ

باہرلے جوڑ

• دانشنامۂ جہان اسلام