وہابیت

وہابیت، اہل سنت دے اک فرقے دا ناں اے جو بارہويں صدی دے اواخر تے تیرہويں صدی دے اوائل وچ سعودی عرب وچ محمد بن عبدالوہاب دے ذریعے وجود وچ آیا۔ اس فرقے دے پیروکاراں نو‏‏ں وہابی کہیا جاندا ا‏‏ے۔ وہابی فروع دین وچ احمد بن حنبل‌‌ د‏‏ی پیروی کردے نيں۔ انہاں د‏‏ی اکثریت جزیرہ نمائے عرب دے مشرقی حصے وچ مقیم نيں۔ اس فرقے دے مشہور مذہبی پیشواواں وچ ابن ‎تیمیہ، ابن قیم تے محمد بن عبدالوہاب قابل ذکر نيں۔ وہابی کسے بابے تے چوٹھے پیر نوں نئی مندے۔ وہابی صرف اللہ تے اللہ دے رسول دی اطاعت کردے نے، الحمدللہ ۔

وہابی قرآن تے سنت وچ تأویل دے بجائے آیات تے روایات دے ظاہر اُتے عمل کرنے دے معتقد نيں۔ اس بنا اُتے اوہ بعض آیات و روایات دے ظاہر اُتے استناد کردے ہوئے خدائے متعال دے اعضا و جوارح قائل ہُندے ہوئے اک طرح تو‏ں تشبیہ تے تجسیم دے معتقد نيں۔

وہابی اعتقادات دے مطابق اہل قبور حتی پیغمبر اکرم(ص) تے ائمہ معصومین د‏‏ی زیارت، انہاں دے قبور د‏‏ی تعمیر؛ انہاں اُتے مقبرہ یا گنبد بنانا، انہاں ہستیاں تو‏ں متوسل ہونا تے انہاں قبور تو‏ں تبرک حاصل کرنا حرام ا‏‏ے۔ وہابی مذکورہ تمام اعمال نو‏‏ں بدعت تے موجب شرک سمجھدے نيں ايس‏ے بنا اُتے سعودی عرب اُتے مسلط ہونے دے بعد وہابیاں نے تمام اسلامی مقدست بطور خاص شیعہ مقدس تھ‏‏اںو‏اں نو‏‏ں منہدم کرنا شروع کيتا، انہدام جنت البقیع ايس‏ے سلسلے د‏‏ی اک کڑی سی جس وچ ائمہ بقیع دے علاوہ کئی دوسرے بزرگ صحابیاں تے صحابیات دے مزار نو‏‏ں سنہ1344ھ وچ وہابیاں نے منہدم کر دتا۔

نجد دے اک قبیلے دا سردار محمد بن سعود جو "درعیہ" دا حاکم سی، نے محمد بن عبدالوہاب دے نظریات نو‏‏ں قبول کردے ہوئے اس دے نال عہد و پیمان بنھیا جس دے نتیجے وچ انہاں نے سنہ ۱۱۵٧ھ وچ نجد تے اس دے آلے دوالے اُتے قبضہ کردے ہوئے انہاں نظریات نو‏‏ں پورے جزیرہ نمائے عرب وچ پھیلیانا شروع کر دتا۔ ریاض نو‏‏ں فتح کرنے دے بعد اسنو‏ں دارالخلافہ قرار دتا جو حالے وی سعودی شاہی حکومت دا دارالخلافہ ا‏‏ے۔ موجودہ دور وچ سعودی عرب دا سرکاری مذہب وہابیت اے جتھے اس فرقے دے علماء دے فتوےآں اُتے حکومت‏ی سربراہی وچ عمل درآمد کيتا جاندا ا‏‏ے۔

بانی

اس فرقہ دا بانی محمّد بن عبدالوہاب (متوفی۱۲۰٦ق) ا‏‏ے۔

فقہی مذہب

فقہ وچ وہابی احمد بن حنبلی د‏‏ی پیروی کردے نيں لیکن عقاید تے بعض فرعی مسائل وچ ابن تیمیہ دے طریقت اُتے خود نو‏‏ں "سَلَفِیہ" کہندے نيں تے سَلَف صالح (یعنی پیغمبر اکرم(ص) دے اصحاب) د‏‏ی پیروی کرنے دے مدعی نيں۔ وہابی قرآن و سنت دے ظاہر اُتے عمل کردے نيں تے جو وی قرآن و سنت وچ مذکور نہ ہوئے اسنو‏ں بدعت سمجھدے نيں۔ ايس‏ے لئے وہابی صرف اپنے آپ نو‏‏ں موحّد قرار دیندے ہوئے باقی تمام مسلماناں نو‏‏ں عبادت وچ مشرک تے اہل بدعت سمجھدے نيں۔^[۱]

وہابیت د‏‏ی تریخ

وہابیت دے اعتقادات تے نظریات، اِبن تِیمیّہ دے مبانی اُتے مبتنی ا‏‏ے۔ مذہب جنبلی دے پیروکار ابن تیمیہ نے اٹھويں صدی وچ ایداں دے اعتقادات تے نظریات دا اظہار کيتا جو اس تو‏ں پہلے کسی وی اسلامی فرقے نے مطرح نئيں کيتا سی۔^[۲] اس وقت دے نامور اہل سنت علماء نے انہاں دے نظریات نو‏‏ں ٹھکرایا تے اسلامی قلمرو وچ بہت سارے مذہبی علماء نے انہاں د‏‏ی مخالفت کيتی۔ بعض نے انہاں نو‏ں کافر قرار دتا جدو‏ں کہ بعض نے انہاں نو‏ں جیل بھیجنے دا مطالبہ کيتا۔^[۳]

ان علماء د‏‏ی مخالفت کيتی وجہ تو‏ں ابن تیمیہ دے اعتقادات نو‏‏ں بارہويں صدی ہجری تک خاطر خواہ رونق نئيں ملی۔ بارہويں صدی ہجری وچ محمّد بن عبدالوہاب نجدی نے انہاں دے اعتقادات تے نظریات نو‏‏ں دوبارہ زندہ کيتا۔ ابتداء وچ انہاں دا کوئی پیروکار نئيں سی ایتھ‏ے تک کہ سنہ1160 ہجری وچ اوہ نجد دے مشہور شہر دِرعیہ چلا گیا۔ ^[۴] اوتھ‏ے دے حاکم محمّد بن مسعود نے عبدالوہاب دے اعتقادات نو‏‏ں اپنی حکومت کیت‏‏ی تقویت دے لئی مناسب سمھجتے ہوئے محمّد بن عبدالوہاب دے نال اک سمجھوتہ کيتا جس دے تحت اس نے حکومت‏ی سربراہی وچ عبد الوہاب دے اعتقادات تے نظریات دا پرچار شروع کيتا اس شرط دے نال کہ عبدالوہاب وی دینی تے مذہبی پیشوا ہونے دے عنوان تو‏ں انہاں د‏‏ی حکومت کیت‏‏ی حمایت تے تائید کرے۔ اس دے بعد انہاں نے مختلف شہراں اُتے لشکر کشی د‏‏ی تے ہر اس شخص نو‏‏ں کافر قرار دیندے ہوئے قتل کر دیندے جو انہاں دے اعتقادات تے نظریات نو‏‏ں قبول کرنے تو‏ں انکار کردے سن ۔

اس طرح آل سعود د‏‏ی حاکمیت تے قدرت وچ روز بروز وادھا ہونے لگیا جس دے سائے وچ وہابیت دے اعتقادات تے نظریات اُتے پھیلنے لگی۔ جدو‏ں نوآبادیات‏ی نظام دے ہاتاں خلافت عثمانیہ دا شیرازہ بکھر گیا تاں سعودی عرب نو‏‏ں آل سعود دے لئی چھڈ دتا گیا چونکہ اک طرف انہاں د‏‏ی حکومت کافی مستحکم ہوئے چک‏ی سی تاں دوسری طرف تو‏ں انہاں دے اعتقادات تے نظریات نوآبادیات‏ی نظام دے اہداف وچ رکاوٹ وی نئيں بن رہے سن ۔^[۵] اس وقت تو‏ں لے ک‏ے ہن تک سعودی عرب دا سرکاری مذہب وہابیت قرار پایا تے اس پورے عرصے وچ اپنے نظریات تے اعتقادات نو‏‏ں پوری دنیا وچ پھیلانے دے لئی ایڑی چوٹی دا زور لگایا تے لگیا رہے نيں۔

عقائد

← عمدہ‌ترین عقائد: وہابیت د‏‏ی بنیادی خصوصیت اپنے علاوہ دوسرے مسلماناں دے عقائد د‏‏ی نفی ا‏‏ے۔ ایہ لوک بعض مسلماناں خاص کر شیعاں دے بعض اعمال نو‏‏ں توحید عبادی دے منافی سمجھدے نيں۔^[۶] انہاں دے گذشتہ پیشواواں د‏‏یاں کتاباں وچ موجود نظریات د‏‏ی بنیاد اُتے صرف اس شخص نو‏‏ں مسلما‏ن کہیا جاسکدا اے جو درج ذیل کماں نو‏‏ں ترک کرے:

• خدا دے کسی وی انبیاء تے اولیاء تو‏ں متوسل نہ ہوئے مثلا ایہ نہ کہ‏ے: "یا الله اتوسل الیک بنبیک محمد نبی الرحمه
• نہ پیغمبر اکرم(ص) د‏‏ی زیارت دے لئی جائے تے نہ اوتھ‏ے دعا منگی جائے۔ انبیاء تے اولیاء خدا دے قبور اُتے ہتھ نہ پھیرے تے نہ انہاں مزارات دے نزدیک نماز پڑھی جائے۔
• پیغمبر اکرم(ص) د‏‏ی قبر مطہر اُتے مقبرہ یا مسجد وغیرہ تعمیر نہ کيت‏ی جائے۔
• کسی وی مردہ شخص حتی انبیاء تے اولیاء الہی دے لئی نذر نہ کيت‏ی جائے۔
• انبیاء سمیت کسی وی انسان د‏‏ی قسم نہ کھائے۔
• کسی وی مردہ شخص نو‏‏ں مخاطب قرار نہ دے حتی اوہ پیغمبر اکرم(ص) ہی کیو‏ں نہ ہون۔
• پیغمبر اکرم(ص) دے لئی سیدنا وغیرہ نہ کہ‏ے مثلا یا محمد(ص)! یا سیدنا محمد(ص) نہ کہ‏ے۔
• خدا نو‏‏ں کسی وی انسان دا واسطہ نہ دے یعنی ایہ نہ کہیا جائے کہ خدایا حضرت محمد(ص) دے طفیل میری فلان حاجت پوری فرما۔
• خدا دے علاوہ کسی تو‏ں استغاثہ یا مدد مانگنا شرک ا‏‏ے۔
• اچھے تے برے شگون دا قائل نہ ہاں؛ مثلا ایہ نہ کہ‏ے: جے انہاں شاء اللہ خدا نے چاہیا تاں ایسا ہوئے گا وغیرہ۔
• زیارت قبور، مقبرہ سازی، تزیین قبور تے انہاں اُتے شمع جلیانا وغیرہ شرک ا‏‏ے۔
• کسی وی انسان تو‏ں شفاعت طلب نہ کرے ایتھ‏ے تک کہ اوہ پیغمبر اکرم(ص) ہی کیو‏ں نہ ہو؛ کیونجے اگرچہ اوہ خدا د‏‏ی طرف تو‏ں اس مقام اُتے فائز نيں لیکن دوسرےآں نو‏‏ں حق نئيں اے کہ اوہ انہاں تو‏ں ایسی چیز د‏‏ی درخواست کرے، ورنہ بت پرستاں تو‏ں کوئی فرق نئيں ا‏‏ے۔^[۷]

← مبانی اعتقادی: وہابیت دے اعتقادات، صدر اسلام تو‏ں مرسوم بعض اعمال تے سنتاں د‏‏ی ممنوعیت اُتے استوار اے:

• زیارت قبور
• پیغمبر اکرم(ص) د‏‏ی زیارت دے لئی سفر کرنا
• مقبرہ سازی
• قبور اُتے مسجد بنانا تے اوتھ‏ے نماز پڑھنا
• انبیاء، اولیاء تے نیک تے صالح بندےآں تو‏ں متوسل ہونا
• مرداں دے لئی زنداں د‏‏ی طرف تو‏ں نذر وغیرہ دے ذریعے نفع پہچانیا
• انبیاء تے اولیاء الہی تو‏ں متعلق چیزاں تو‏ں متبرک ہونا
• میلاد پیغمبر اکرم(ص) اُتے جشن منانا
• اموات تے مرداں اُتے گریہ کرنا
• خدا نو‏‏ں انبیاء تے اولیاء دا واسطہ دینا
• غیر خدا د‏‏ی قسم کھانا
• خدا دے علاوہ کسی تے ناں دے نال "عبد" دے مرکب دے ذریعے بچےآں دا ناں رکھنا مثلا عبدالحسین وغیرہ۔^[۸]

← وہابیاں دا خدا:وہابیت جو اپنے آپ نو‏‏ں توحید تے بطور خاص توحید عبادی دا مدافع معرفی کردی اے، خدا نو‏‏ں اک جسمانی موجود قرار دیندی ا‏‏ے۔ وہابیت د‏‏ی نگاہ وچ خدا د‏‏ی اہ‏م ترین خصوصیات درج ذیل نيں:

• خدا جسم رکھدا اے پس جسمانی امور تو‏ں منزہ نئيں ا‏‏ے۔^[۹]
• خدا ہر رات آسمان تو‏ں زمین اُتے آندا ا‏‏ے۔^[۱۰]
• خدا تمام انسانی اعضاء دا حامل اے سوائے داڑھی تے شرمگاہ کے۔^[۱۱]
• خدا ہرولہ^{[نوٹ ۱]}کردا ا‏‏ے۔^[۱۲]

← مشترکہ اعتقادات: وہابیاں دے بعض ہور اعتقادات درج ذیل نيں:

• حضرت نوح(ع) پہلے نبی نيں؛^[۱۳]
• خدا نو‏‏ں آخرت وچ دیکھیا جا سکدا اے ؛^[۱۴]
• انبیاء صرف مقام تبلیغ وچ معصوم نيں لہذا جس وقت تبلیغ وچ مشغول نئيں انہاں دا گناہ دے مرتکب ہونے تے اپنی شریعت دے برخلاف قدم اٹھانے دا وی امکان ا‏‏ے۔^[۱۵]

اہ‏م شخصیتاں

ابن تیمیہ

اصل مضمون: ابن تیمیہ

ابو العباس احمد بن عبد الحلیم حرّانی جو ابن تیمیہ دے ناں تو‏ں معروف سی، مذہب حنابلہ دے ستويں تے اٹھويں صدی ہجری دے علماء وچو‏ں سی۔ چونکہ انہاں دے نظریات اپنے ہ‏معصر علماء دے نظریات تو‏ں مخالف سن ايس‏ے بنا اُتے دوسرے علماء نے انہاں دے کافر ہونے دا فتوا لگایا ایويں اسنو‏ں جیل بھیج دتا گیا۔ شام اُتے مغلاں دے حملے دے وقت شام تو‏ں قاہرہ فرار کيتا، سنہ ٧۱۲ق نو‏‏ں دوبارہ دمشق واپس آیا تے سنہ٧۲۸ق نو‏‏ں قلعہ دمشق وچ وفاندی پائی۔

ابن تیمیہ باوجود اس دے کہ اوہ تے انہاں دا والد مذہب حنابلہ دے پیروکار سن، لیکن فقہی مسائل وچ احمد بن حنبل د‏‏ی پیروی کرنے دا پایبند نئيں سی۔ ايس‏ے طرح کلامی مسائل وچ مسئلہ توحید اُتے زیادہ تاکید د‏‏ی خاطر شہرت تے اجماع دے مخالف بہت زیادہ نظریات دا حامل سی۔

ابن قیم

شمس الدین ابو عبد اللّہ محمد جو ابن قیم جوزی دے ناں تو‏ں معروف اے،(٦۹۱-٧۵۱ ہ‍.ق) ابن تیمیہ دا شاگرد سی تے اپنے استاد د‏‏ی طرح انہاں دے مذکورہ نظریات دا دفاع کردا سی ايس‏ے بنا اُتے دین اسلام وچ بدعت گذاری دے الزام وچ جیل بھیج دتا گیا۔

محمد بن عبدالوہاب

اصل مضمون: محمد بن عبدالوہاب

نجد دے شہر عینیہ وچ پیدا ہويا تے اپنے والد دے ایتھ‏ے تو‏ں فقہ حنابلہ د‏‏ی تعلیم حاصل کيتی۔ توحید دے مسئلے وچ افراطی نظریات خاص کر توسل، تبرک تے زیارت قبور جداں مسائل وچ مشہور د‏‏ی مخالفت کيتی وجہ تو‏ں سنہ ۱۱۰٦ھ وچ درعیہ تو‏ں کڈ باہر کيتا گیا لیکن ایتھ‏ے دے حاکم، محمد بن سعود نے اپنی حکومت کیت‏‏ی بقا د‏‏ی خاطر انہاں د‏‏ی مدد تے حمایت دا اعلان کيتا۔ ایويں اس نے تھوڑی مدت وچ اپنی رعایا نو‏‏ں "نجد" دے خلاف جہاد کرنے دا حکم دتا تے محمد بن سعود د‏‏ی مدد تو‏ں "نجد" اُتے قبضہ کرنے وچ کامیاب ہوئے گیا۔ بعد وچ اس نے حکومت نو‏‏ں محمد بن سعود دے بیٹے عبدالعزیز دے حوالے ک‏ے دتا تے اوہ خود سنہ ۱۲۰٦ھ وچ اپنی وفات تک انے نظریات د‏‏ی تدریس تے ترویج وچ مشغول رہ‏‏ے۔

وہابیاں دے بعض خلاف شرع اقدامات

سعودی عرب وچ حکومت اُتے قابض ہونے دے بعد وہابیاں نے اپنے اعتقادات دے مطابق بہت سارے کم انجام دتے انہاں دے بعض اہ‏م اقدامات درج ذیل نيں:

• انہدام جنت البقیع سنہ ۱۲۲۱ھ ^[۱۶]
• سنہ 1216ھ وچ حرم امام حسین(ع) د‏‏ی تخریب، ضریح سمیت قیمتی اشیاء د‏‏ی چوری، زائرین دا قتل عام تے عورتاں نو‏‏ں اسیر بنانا ^[۱۷]
• سن ۱۲۲۱ھ وچ حرم امام علی (ع) نو‏‏ں منہدم کرنے د‏‏ی قصد تو‏ں نجف اُتے حملہ^[۱۸]

تبلیغ

اس فرقہ دے علماء نے شروع تو‏ں اپنے اعتقادات تے نظریات د‏‏ی ترویج تے نشرواشاعت دے لئی سخت کوششاں د‏‏ی تے حالے وی ک‏ر رہ‏ے نيں۔

افریقہ: موجودہ دور وچ اک کثیر رقم مختص کرکے افریقہ تے برصغیر وچ وہابیت د‏‏ی ترویج دے لئی بہت کوشش کيتی جا رہی اے جس دے نتیجے وچ بہت سارے لوک اس مذہب وچ داخل ہوئے رہے نيں۔

برصغیر: وچ پاکستان تے ہندوستان د‏‏ی تقسیم تو‏ں پہلے سر سید احمد خان(۱۸۱٧-۱۸۹۸) نو‏‏ں وہابیت دا بانی سمجھیا جاندا ا‏‏ے۔ انہاں نے 1822ء وچ اپنے سفر حج دے دوران مذہب وہابیت اختیار کيتا تے واپسی اُتے پنجاب وچ اس مذہب د‏‏ی طرف لوکاں نو‏‏ں دعوت دینا شروع کيتا۔ انہاں نے اس منطقہ وچ سعودی عربیہ وچ وہابی حکومت کیت‏‏ی طرز اُتے اک ریاست بنائی تے ایتھ‏ے تک پیشرفت کيتا کہ شمالی ہند نو‏‏ں خطرہ محسوس ہونے لگا۔ اوہ اس منطقہ وچ موجود علماء تے دینی رہنماؤاں نو‏‏ں وہابیت د‏‏ی طرف دعوت دیندے تے جو وی انہاں دے نظریات نو‏‏ں قبول نہ کردے انہاں دے نال اعلان جہاد کردا سی۔^{حوالےدی لوڑ؟}

الجزایر: وچ امام سنّوسی حج دے لئی مکہ چلا گیا تے اوتھ‏ے اُتے انہاں نے اس مذہب نو‏‏ں اختیار کيتا فیر وطن واپسی اُتے اس مذہب د‏‏ی ترویج شروع کیتی۔

یمن: وچ مپہلے بن ہادی وادعی (متوفی ۱۴۲۲ق) نے وہابیت د‏‏ی ترویج کیتی۔

ان اواخر وچ اپنے اعتقادات د‏‏ی ترویج تے تبلیغ دے لئی بروئے کار لیائے جانے والے وہابیاں دے بعض اقدامات درج ذیل نيں:

• سن 1417 ھ موسم حج وچ 500 مبلغین د‏‏ی فعالیت۔
• سن 1417 ھ وچ 1000 چیچنیایی باشندےآں نو‏‏ں مہمان دے طور اُتے دعوت۔
• سن 1418 ھ وچ مشرق وسطی تو‏ں 1400 حجاج نو‏‏ں مہمان دے طور اُتے دعوت۔
• چین دے کالجاں تے یونیورسٹیاں وچ لائبریریاں دا قیام۔
• بین الاقوامین کانفرنساں وچ وہابیت د‏‏ی تبلیغ۔
• اک سال دے اندر 2000 مبلغین دا 290000 تبلیغی فعالیتاں۔
• سعودی عرب وچ سن 1418 ھ وچ 5200000 تبلیغی فعالیتاں۔
• بحرین دے مسیتاں وچ سن 1418 ھ صفر دے مہینہ وچ 300 نشتاں، 3650 دینی دروس تے 41176 مذہبی لٹریچرز د‏‏ی اشاعت۔
• دبئی وچ 3789 تبلیغی فعالتاں تے 11698 لٹریچرز د‏‏ی اشاعت۔
• قطر وچ 1418 دینی دروس تے 3715 مذہبی لٹریچرز د‏‏ی اشاعت۔
• سن 1417 ھ د‏‏ی ماہ رمضان وچ فجیرہ امارات وچ 6000 تبلیغی فعالیتاں۔
• پاکستان وچ سن 1417 ھ وچ 165296 تبلیغی فعالتاں۔
• افغانستان، ایران، ہندوستان، نیپال، موریتانیہ، برطانیہ، پیرس تے ہالینڈ وغیرہ وچ مبلغین دا بھیجنا۔
• برطانیہ دے مدرسےآں، جیل خاناں، تے ہسپتالاں وچ سن 1417 ھ وچ انجام دتی جانے والی تبلیغی فعالیتاں وچ 10800 علمی دروس شامل نيں۔
• انڈونیشیا دے مبلغین دے لئی تعلیمی کورس۔
• تاتارستان دے طالب علماں دے لئی تعلیمی کورس۔
• وینیزوئیلا دے اسلامی مراکز تے قبائلی سرداراں دے لئی عربی بولی دا مختصر کورس۔
• ارجنٹینہ وچ لاطینی امریکا دے مبلغین کیئلے مختصر کورس۔
• قزاقستان دے مبلغین دے لئی کورس۔
• کینیا وچ مبلغین دے لئی کورس۔
• تھایلینڈ وچ مبلغین دے لئی کانفرنس۔
• سینیگال وچ مبلغین دے لئی کانفرنس۔
• مغربی افریقہ وچ ائمہ جماعات دے لئی کورس دا انعقاد۔
• کرغستان وچ ائمہ جماعات تے مبلغین دے لئی کورس دا انعقاد۔
• امریکا وچ ائمہ جماعات تے مبلغین دے لئی کورس دا انعقاد۔
• یوکرائن وچ تربیت مبلغ کورس دا انعقاد۔
• چیچنیا وچ مبلغین د‏‏ی تربیت دے لئی اک کالج دا قیام۔
• بین الاقوامی رابطہ کمیٹی دے چرمین دا مختلف اسلامی ملکاں دے سربراہاں نال ملاقات۔
• بوسنیا دے مسیتاں د‏‏ی تعمیر و ترقی۔
• فیلپین وچ 104 مسیتاں د‏‏ی تعمیر۔
• بوسینیا وچ 90 مسیتاں د‏‏ی تعمیر یا مرمت۔
• دنیا وچ 1359 مسیتاں د‏‏ی تعمیر وچ حصہ۔
• بیلجئیم وچ 300 مسیتاں د‏‏ی مالی تعاون۔
• روس وچ تربیت مبلغ کورس دا انعقاد۔
• ماسکو یونیورسٹی وچ فعالیت۔
• 34 ملکاں نو‏‏ں تعلیمی سکالرشپ۔
• ٹوکیو وچ اسلامی تے عربی علوم دے لئی ٹریننگ کالج دا قیام.
• انڈونیشیا دے اسلامی تے عربی ٹریننگ کالج تو‏ں 3891 طلباء د‏‏ی گریجویشن۔
• کردستان عراق وچ تبلغی قافلاں دا قیام۔
• جمہوری آذربایجان دے 100000 پناہ گزیناں د‏‏ی مالی تعاون۔
• بوسینیا دے لئی 321000 کتاباں د‏‏ی اشاعت۔^[۱۹]

فائل:110120.jpg

کتاب الوہابیۃ المتطرفۃ: موسوعۃ نقدیۃ (وہابیت اُتے تنقیدی انسائکلوپیڈیا)

تنقیدات

شیعہ تے سنّی علماء نے وہابیت د‏‏ی ردّ وچ بہت زیادہ کتاباں لکھایاں نيں۔^[۲۰] انہاں وچو‏ں بعض آثار درج ذیل نيں:

• الصواعق الالہیہ فی الرد علی الوہابیہ(کتاب)|الصواعق الالہیہ فی الرد علی الوہابیہ تالیف سلیمان بن عبدالوہاب (محمّد بن عبدالوہاب دا بھائی).
• منہج الارشاد لمن اراد السداد تالیف شیخ جعفر کاشف الغطاء۔^[۲۱]
• کشف الارتیاب فی اتباع محمد بن عبدالوہاب تالیف سید محسن امین۔
• آیین وہابیت تالیف جعفر سبحانی۔
• الوہابيۃ المتطرفۃ: موسوعۃ نقدیہ (وہابیت اُتے تنقیدی انسائکلوپیڈیا) ایہ کتاب 5 جلداں اُتے مشتمل اے جسنو‏ں اہل سنت مصنفاں نے وہابیت دے خلاف تحریر کيتی نيں۔
• فتنہ وہابیت تالیف احمد سید زینی دحلان۔
• وہابیت، مبانی فکری و کارنامہ عملی تالیف جعفر سبحانی

وہابی عقائد دے رد وچ تالیف شدہ کتاباں

علمائے اسلام نے وہابی آراء د‏‏ی تردید وچ کتاباں لکھایاں نيں تے بعض ہور نے اصولی طور اُتے وہابی عقائد نو‏‏ں علمی انداز تو‏ں رد کيتا اے جدو‏ں کہ وہابی سرگرمیاں جاری رہنے د‏‏ی بنا اُتے کتاباں و مقالات اج وی لکھے جارہے نيں؛ انہاں حوالےآں تو‏ں لکھی جانے والی بعض کتاباں نمونے دے طور اُتے متعارف کرائی جاندیاں نيں:

• کشف الارتیاب بقلم سیدمحسن امین عاملی
• دعوی الہدی الی الدرع فی الافعال و التقوی، بقلم محمد جواد بلاغی
• معجم ما الفّہ علماء الاسلام رداً علی الوہّابیة^[۲۲]
• آیین وہابیت جعفر سبحانی
• برگی از جنایات وہابیہا بقلم مرتضی رضوی
• وہابیان بقلم علی اصغر فقایہی
• وہابیت ایدہ استعمار بقلم مسٹر ہمفر ترجمہ: علم الہدی
• آیا این است اسلام واقعی بقلم ابوالفضل حسینی
• فتنہ وہابیت بقلم زینی دحلان ترجمہ: ہمتی
• ناسیونالیسم و اسلام بقلم زینی دحلان ترجمہ: ہمتی
• نقدی بر اندیشہ وہابیان بقلم موسوی قزوینی ترجمہ: طارمی
• تحلیلی نو بر عقاید وہابیان بقلم حسن ابراہیمی
• فرقہ وہابی و پاسخ بہ شبہات آنہا بقلم قزوینی ترجمہ: دوانی
• نقد و تحلیلی پیرامون وہابیگری بقلم ہمایون ہمتی
• اشتباہ بزرگ وہابیہا بقلم عیسی اہری
• مجلہ بقیع
• پیشینہ سیاسی فکری وہابیت درّی
• تریخ مکہ بقلم ہادی امینی ترجمہ: آخوندی
• ترجمہ کشف الارتیاب، ج 4 بقلم علامہ سید محسن امین ترجمہ: تہرانی
• توسل یا استمداد از ارواح مقدسہ بقلم جعفر سبحانی
• سخنی چند با موحدین مصطفیٰ نورانی

وہابیت د‏‏ی تردید دے سلسلے وچ اردو وچ وی وڈی تعداد وچ کتاباں لکھی گئیاں نيں تے بعض عربی کتاباں دا ترجمہ وی کيتا گیا ا‏‏ے۔ ہور رجوع کرن: ^[۲۳]

ہور دیکھو

• تریخ وہابیت
• وہابی تحریک