پنجاب

پنجاب
رقبہ تے آبادی
متناسقات	31°N 74°E
رقبہ	355591 مربع کلومیٹر
حکمران
قسم	علاقہ
قیام تے اقتدار
	تاریخ
ویلے دیاں حدبندیاں
تریخی ماخذ	آرمینیائی سویت دائرۃ المعارف اوٹوز انسائکلوپیڈیا
ترمیم

پنجاب

پنجاب دا نقشا - برطانوی راج ویلے، 1909

پنجاب جنوبی ایشیا دا اک جغرافیائی خِطہ ہے۔ ایہہ پاکستان اتے ہندوستان دے درمیان ونڈیا ہویا ہے۔ ایس خطے وچ سمان آلے پنج وڈیاں ندیاں نیں جنھاں دا ناں دریائے سندھ، دریائے جہلم، جھناں ندی، دریائے راوی اتے دریائے ستلج نیں اتے کسے ویل وچ ست ندی سماندے سن۔^[۱] ہڑپا رہتل ایتھے تہذیب تے ہُݨ تک دنیا اک وڈا وائی بیجی دا علاقہ ہے۔ پنجاب دی بولی پنجابی دنیا دیاں پہلیاں دس وڈیاں بولیاں وچ شامل ہے۔

ناں

لفظ پنجاب دو الفاظ "پنج" اتے "آب" دے امتزاج نال بݨیا ہے۔ اس لفظ دی سَبھ توں پہلی ورتوں ابن بطوطا دیاں لِکھتاں وچ مِݪدی ہے جو 14ویں صدی وچ اس علاقے وچ آیا سی۔ اس ناں دی وڈے پدھر اتے ورتوں 16ویں صدی دے دوجے حصے دی کتاب "تریخ شیر شاہ سوری" وچ مِلدی ہے، جس وچ پنجاب لفظ شیرخان دے قلعے دی اساری دے حوالے نال آؤندا ہے۔ اس توں پہلاں پنجاب ورگا ذکر مہابھارت دے قصے کہاݨیاں وچ ایہدا تذکرہ پنچ-ند (پنج ندیاں) دے حوالے نال ہے۔ اس توں مگروں آئین اکبری وچ ابل فضل نے لکھیا ہے کہ ایہہ علاقہ دو حصیاں وچ ونڈیا سی، لہور تے ملتان۔ آئین اکبری دے دوجے حِصے وچ ابل فضل نے پنجاب نوں پنج-ند لکھیا ہے۔ اس توں علاوہ مغل بادشاہ جہانگیر نے اپنی "تزک جہانگیری" وچ وی پنجاب لفظ ورتیا اے۔ پنجاب فارسی دے پنج یعݨی پنچ تے آب یعݨی پاݨی توں لیا ہے، جیہدا مطلب پنج دریاواں دی دھرتی بݨدا ہے۔ ایہہ اوہ پنج دریا نیں جیہڑے اس علاقے وچ وگدے نیں۔ ایہناں دریاواں دے نام انڈس، جہلم، چناب، راوی تے ستلج نیں۔

جغرافیہ

پنجاب ہمالیا توں کوہ سلیمان تک ہے۔ ایہدے آلے دوالے سندھ، خیبر، بلوچستان، کشمیر، لداخ، ہریاݨا اتے راجستھان نیں۔ 1901ء تک صوبا خیبر وی پنجاب وچ سی پر ایہنوں پنجاب توں وکھرا کر دِتا گیا اتے پنجابی بولݨ والے ضلعے ہزارا، پشاور کوہاٹ اتے ڈیرا اسماعیل خان پنجاب توں وکھرے کر دِتے گئے۔

تریخ

رگ وید ( 4000 ق م توں 1200 ق م دے درمیان کِسے ویلے لکھی گئی سی) وِچ کئی تھانٛواں تے سپت سندھو دا ذکر لبھدا ہے جِداں: سپت سندھو دے دریا ورِتر (ایہہ ورِتر اسُر قبیلے نال تعلق رکھدا سی) دے کنٹرول وِچ سی۔ سپت سندھو دے معنی نیں: ست دریاواں دی دھرتی، تے ایہ ناں رِگ وید وِچ اس دھرتی لئی ورتیا گیا ہے۔ اِک ہور مقدس کتاب “ ژند اوستا ” وِچ “ ہپت ہندو جو ستّاں دریاواں تے پسریا ہویا ہے ” لکھیا ہویا ہے۔ سیاݨیاں دی کھوج دسدی ہے کہ جِتھے لفظاں وچ س ورتیا جاندا ہے ایس کتاب وِچ “ ہ ” ورتیا گیا ہے۔ اس طرحاں ہپت ہیندو وی سپت سندھو دی اِک شکل اے۔ سپت یا ہپت (اجوکی فارسی: ہفت) دا مطلب ہویا ست۔ کیمبرج ہسٹری آف انڈیا اتے میکس مُلر دسدے نیں پٸی سنسکرت وِچ سمندر نُوں سنٛدھ آکھدے نیں۔ کیونکہ کئی تھانٛواں تے دریائے اِنڈس دا گھیرا ایڈا وڈّا ہُندا ہے کہ دُوجا کنڈھا نئیں دِکھدا، ایس پاروں آریاں نے ایس دریا نُوں سمندر ہی سمجھیا۔ امپیریئل گزیٹئر آف انڈیا تے پروفیسر آپٹے وغیرہ دِی سنسکرت ڈکشنری وچ سنٛدھ لفظ “ سَینٛد ” دھاتو توں نکلیا دسیا گیا ہے۔ سینٛد دے معنی ویہن یا وگّن دسّے گئے نیں۔ ایہدا مطلب ایہہ ہے کہ اوہ دریا جو سدا وگدا رہوے۔ مکس مُلر ایہہ وی آکھدا ہے کہ سنٛدھ لفظ “ سِدھ” توں نکلیا اے تے ایہدا مطلب اے بچاؤݨ یا راکھی کرن والا۔ کیونکہ دریائے انڈس آریاں نُوں ویری قبیلیاں تے جنگلی جانوراں توں بچائی رکھدا سی ایس پاروں اوہناں ایہدا ناں سنٛدھ ورتیا سی۔

رگ وید وچ سپت سنٛدھو لفظ علاقے اتے دریاواں لئی ورتیا گیا ہے، ہُݨ سوال ایہہ ہے کہ ست دریا کیہڑے نیں۔ رِگ وید وِچ 25 دریاواں دا ذکر ہے، جِداں: کُبھا (کابل) ، سواستو (سوات)، گومتی (گومل)، کرمو (کُرم)، وِتستا (جہلم)، اشکنی (چناب)، پُرشنی (راوی)، وِپاش (بیاس)، شُتُدری ۔ ستلج)، سرسوتی، سنٛدھ وغیرہ۔ سنٛدھ تے سرسوتی دا ذکر سبھ توں ودھ ہے۔

رِگ وید تے ایہہ نہیں نکھیڑا کیتا کہ سپت سنٛدھو لفظ کیہڑے علاقے لئی ورتیا گیا ہے۔ اوداں کھوجکاراں نے ٹیوے لائے نیں، ایہہ تاں پکی گل اے کہ رِگ وید پنجاب دی دھرتی وِچ لِکھی گئی۔ فیر رِگ وید وِچ اوہناں 25 دریاواں دا ذکر ہے جو پنجاب وِچ یاں ایہدے آلے دوالے وگدے نیں۔ ایس لئی خیال ایہی ہے کہ ایہہ اوہ علاقہ ہے جیہڑا کِسے زمانے وِچ وڈا پنجاب ہُنٛدا سی یعݨی جیہدے وِچ دِلّی دے اُرار توں لَے کے دریائے انڈس دے پار دا علاقہ شامل سی۔

پنجاب دا اِک ہور پُراݨا ناں واہیک وی ہے۔ سنسکرت وِچ لکھِیاں گیاں چوکھِیاں کتاباں وِچ پنجاب لئی “واہیک ” دا ناں ورتیا گیا ہے۔ رگ وید وِچ ایہہ لفظ نئیں لبھدا کیونکہ رگ وید وِچ ایس علاقے لئی سپت سنٛدھو لفظ ورتیا گیا ہے۔ دنیا دی پہلی گریمر اشٹا دھیائی وِچ وہیک لفظ کئی وار ورتیا گیا ہے۔ پاݨینی واہیک دے لفظی معنیاں بارے لکھیا ہے کہ واہیک لفظ “بہی” دھاتُو توں نکلیا اے تے ایس توں مراد ہے “مذہبی کٹڑپݨے توں آزاد علاقہ”۔ جد کہ مہا بھارت وِچ لفظی معنیاں بارے دسیا ہے کہ “دریائے بیاس دے کول وہی تے ہک دو پشاچ یعݨی بھوت رہندے سن، اوہناں دی اولاد نُوں “ واہیک ” کہیا جانٛدا ہے ایہہ لوک پرجاپتی یعݨی ﷲ دی مخلوق نئیں۔” ہُݨ سوال ہے۔ مہا بھارت وِچ ہی ہے کہ دریائے سرسوتی دے پار واہیک اے۔ اُتے اُرار مدھیا دیس ہے، ایس توں ایہہ پتا لگدا کہ کوروکشیتر تُوں اُرے دے علاقے یعݨی پراݨے پنجاب نُوں واہیک کہیا جانٛدا سی۔ پاݨینی دی لفظی ترکیب بارے گل کردے ہوئے ڈاکٹر بدھ پرکاش نے دسیا ہے کہ ایہہ کیکیا، مدر تے اُشی نر علاقیاں لئی ورتی گئی ہے۔ ایہناں وِچوں کیکیا (جہلم تے چناب دا درمیانی علاقہ) مدر (چناب تے راوی دا درمیانی علاقہ) اتے اُشی نر مدھیا دیس یعݨی کروکیشیر توں اُرے دا علاقا سی۔ ایس سارے ویروے توں ایہہ پتا لگدا ہے پٸی دریائے جہلم توں دریائے سرسوتی تک دے علاقے نُوں واہیک آکھیا جانٛدا سی۔ مہا بھارت وِچ ہے :

“ واہیک پنجاں دریاواں دے وچکارلی دھرتی ہے اتے چھیواں انڈس دریا ہے۔ ایہہ لوک دھرم توں اُکّا ای وانٛجھے سن۔ جِتھے پہاڑاں وِچوں وَگ کے پنٛج دریا آونٛدے نیں اوتھے دے واہیک نُوں آرٹَ آکھیا جانٛدا اے۔ کِسے وی آریا نُوں دو دن وی نئیں اوتھے رہݨا چاہیدا۔” رِگ وید وِچ تھاں تھاں تے ایس دھرتی دے گُݨ گائے گئے نیں۔ ایس علاقے دی وڈیائی وِچ بھجݨ نیں، پر جمنا پار جاندیاں سار ای آریاں ایس دھرتی بارے منفی ذہنیت نوں فروغ دیݨا شروع کردِتا۔

پاݨینی نے ایتھے دے کچھ شہراں دا وی ذکر کیتا ہے:

شرارت ( ایس توں مراد اجوکا قصبہ باغاں والا ہے جو کھیوڑا توں 14 میل دے فاصلے اُتے آ اَتے پانݨی کہندا ہے کہ اوہدے لاگے کوئی اہم اتے مشہور شہر ہے، ایہہ شہر ننٛدنا ہے جِتھے البیرونی نے زمین دا قطر معلوم کیتا سی)، کاستیرو (قصُور)، پاتان پرستھ (پٹھانکوٹ)، شاکل (سیال کوٹ)، کوک ڈیوہ، موسنٛجو، گوشٹھی تے نیتکی وغیرا۔

اشٹادھیائی، وارتک، مہابھاشیا اتے مہابھارت وچ کجھ ایتھے دیاں قوماں اتے قبیلیاں بارے وی دسّیا ہے جِداں :

جارتر، آرٹ، پرستھل، مدر، گنٛدھار، دستی، سنٛدھو، سوویر، کمبوج، کشوورک، ورات وغیرہ۔ ایہناں وچوں جارتر نوں جٹ اتے آرٹَ نُوں اروڑے کھتری منیا گیا ہے۔ جد کہ کمبوج، پہلو، شک، مد وغیرہ ایرانی قبیلے سن۔ گندھارا ، سنٛدھو، سوویر وغیرہ قبیلیاں دے نہیں بلکہ علاقائی ناں سن اتے ورات کوئی اچیچا قبیلہ نہیں سی بلکہ اوہ کرائے دے سپاہی سن اتے ایہناں دی خِدمات کوئی وی قبیلہ یاں حکومت کرائے اُتے لَے سکدا سی۔ مہا بھارت دے شلوکاں توں پتا لگدا ہے پٸی واہیک دے لوک ویداں تے مذہبی رسماں نُوں اُکّا ہی نیہ جاݨدے سی ایسے پاروں ایتھے دے لوکاں نُوں ادھرمی لقب نال نوازیا گیا ہے۔

لوک

پنجاب پراݨے ویلیاں توں اک مظبوط رہتل ہے جیہدی بولی پنجابی ہے۔ پنجاب وچ مذہب دے لحاظ نال مسلمان، سکھ ہندو اَتے مسیحی لوک وسدے نیں۔

پنجاب، تاریخ دی نظر وچ

2500 - 1500 قبل مسیح : ہڑپا رہتل​

2500 - 700 قبل مسیح : آریائی تہذیب​

599 قبل مسیح : جین مت​

567 - 487 قبل مسیح : بدھ مت​

550 - 515 قبل مسیح : دریائے اِنڈس دے لہندے پاسے فارسی حملے​

326 قبل مسیح : سکندر دے حملے​

322 - 298 قبل مسیح : چندر گپتا موریا دا دور​

273 - 232 قبل مسیح : اشوک 11 دور​

125 - 160 قبل مسیح : (جٹ باپ دادا دے طور تے جاݨیا Scythians) دے طور تے Sakas دی تعداد وچ وادھا -- (Rise of the Sakas (Scythians known as Jat ancestors

2 قبل مسیح : Sakas حکمرانی دا آغاز​

45 - 180 عیسوی : Kushanas دی حکمرانی​

320 - 550 عیسوی : گپتا سلطنت​

500 عیسوی : Hunnic حملے​

510 - 650 عیسوی : Vardhanas دور​

1192- 650 عیسوی : راجپوت دور​

713 - 1300 عیسوی : مسلم حملا آور محمود غوری تے محمود غزنوی​

8th صدی عیسوی : عرباں دا ٹھٹا تے ملتان اُتے تسلط​

1450 - 1700 عیسوی : مغل حکمران​

1469 - 1539 عیسوی : گرو نانک دیو جی ( پہلے سکھ گرو)​

1539 - 1675 عیسوی : گرو انگد دیو جی توں گرو تیغ بہادر جی ( 8ویں سکھ گرو) دا دور​

1675 - 1708 عیسوی : گرو گوبِند سنگھ جی (10th سکھ گرو)​

1699 عیسوی : خالصا دی پیدائش​

1708 - 1715 عیسوی : بندہ بہادر دی فتوحات​

1716 - 1759 عیسوی : مغل گورنر دے خلاف سکھ جدوجہد​

1739 عیسوی : نادر شاہ دے حملے​

1748 - 1769 عیسوی : احمد شاہ ابدالی دے نوں حملے​

1762 عیسوی : 2nd دے ہولوکاسٹ (Ghalughara) احمد شاہ دے چھیویں حملے توں --2nd Holocaust (Ghalughara) from Ahmed Shah's 6th invasion ۔​

1764 - 1799 عیسوی : سکھ مثلاں دی حکمرانی​

1799 - 1839 عیسوی : مہاراجا رنجیت سنگھ​

1845 - 1849 عیسوی : اینگلو سکھ جنگ توں بعد برطانوی سلطنت دا کنٹرول​

1849 عیسوی : برطانوی سلطنت ولوں پنجاب دا رسمی الحاق​

1849 - 1947 عیسوی : برطانوی حکومت​

1947 عیسوی : پنجاب دی دو حصیاں وچ تقسیم، چڑھدا حِصہ ہندوستانی پنجاب تے لہندا حِصہ پاکستانی پنجاب بݨ گیا۔

1966 عیسوی : بھارتی پنجاب دی ۳ صوبیاں وچ تقسیم (ہریاݨا، ہماچل اتے پنجاب)

پنجاب دے وکھ وکھ ناں

تریخ دے وکھ وکھ کالاں وچ پنجاب وکھ وکھ ناواں نال جانیا جاندا سی ۔

1. سپت سندھو :- رگویدک دور وچ پنجاب نوں 'سپت سندھو' کیہا جادا سی جس دا مطلب ہے ستّ ندیاں دی زمین ۔ ایہ ندیاں دے نام نیں ۔ سندھو، وتستا، اسقنی، پروشنی،وپاس ،شتدری، سرسوتی (جو سکّ کے لپت ہو گئی) ۔
2. پنچند :- مہاکاواں تے پراناں وچ پنجاب نوں 'پنچند' کیہا گیا ہے ۔ جیہدا مطلب ہے پنج ندیاں دی زمین ۔
3. پیٹا پوٹیمیا :- جد یونانی پنجاب وچ آئے تاں اس زمانے وچ اوہناں نے پنجاب دا ناں پینٹا پوٹیمیا رکھیا جیہدا مطلب پنج ندیاں والا دیس ۔
4. ٹک دیس :- کننگھم نے اپنی کتاب Ancient Geography of India وچ لکھیا اے کہ یونانیاں دے حکومت توں بعد کئی صدیاں تک پنجاب دا نام 'ٹکّ دیس' وی رہیا کیونکہ اتھے اس ویلے ٹک نامی جاتی حکمرانی کردی سی ۔
5. لہور صوبا/لہور راج :- قرون وسطا ویلے پنجاب نوں 'لہور صوبا' کیہا جادا سی ۔ ایہ نام ایہدے راجگڑھ لہور دے ناں تے رکھیا گیا سی ۔ اکبر نے ایہنوں دو پراتا، لہور تے ملتان صوبیاں وچ ونڈ دتا ۔

مہاراجا رنجیت سنگھ تے اوہدے اترادھکاریاں دے ویلے پنجاب نوں لہور راج کیہا جاندا سی ۔

1. صوبا پنجاب :- 1849ء وچ جد پنجاب نوں برٹش راج وچ ملا لیا گیا تاں ایہدا ناں 'صوبا برٹش پنجاب' رکھیا ۔

پنج دریا

دریائے ستلج، دریائے راوی، دریائے چناب، دریائے جہلم تے دریائے انڈس پنجاب دے وڈے دریا نیں ۔ ایہہ اُبھے ولوں ہمالیا دیاں برفاں دے پگھلے پاݨی نوں لے کے کٹھے ہوکے لمے ول جاندے نیں اتے عرب سمندر وچ ڈِگدے نیں ۔ سواں، کانشی، کورنگ، ہرو، سل پنجاب دے نکے دریا یا ندیاں نیں ۔

پہاڑی دھارے

پنجاب دے اُبھے ول ہمالیا، پنجاب اتے کشمیر نوں وکھ کردا ہے ۔ ایہدے کُجھ حصے تے ایہدے نال رلدے نِکے دھارے پنجاب وچ نیں ۔ پنجابی پہاڑ 5 کروڑ ورھے دے گویڑ نال اودوں بݨے سی جدوں انڈئین اَتے یوریشیائی پلیٹاں آپس وچ ٹکرائیاں سن ۔ لوݨا پہاڑ تے مارگلا ایہدے پہاڑی دھارے نیں ۔

پنجاب ਪੰਜਾਬ Punjab
دیس :	پنجاب
ممالک :	پاکستان، بھارت
رقبا :	تھلے دیکھو
قوم :	پنجابی
بولی :	پنجابی
لوک گݨتی :	۱۵ کروڑ

تصویراں

• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 

ہور دیکھو

• برطانوی پنجاب
• لہندا پنجاب
• چڑھدا پنجاب

باہرلے جوڑ

• Archived 2012-12-03 at the وے بیک مشین

حوالے

1. "کتھا دیس پنجاب دی". https://tehqeeqat.org/downloadpdf/13216. Archived 2023-12-13 at the وے بیک مشین