Zagórze (gmina)

Zagórze (początkowo Zagórze Olkuskie) – dawna gmina wiejska, istniejąca w dwóch różnych okresach historycznych, w latach 1867–1874 i 1909–1954. Siedzibą władz gminy było Zagórze, które obecnie jest dzielnicą Sosnowca^[2].

Zagórze

gmina wiejska
1867–1874 i 1909–1954[1]
Państwo	Polska
Województwo	1919–39: kieleckie (II RP) 1945: kieleckie (PRL) 1945–50: śląskie 1950–53: katowickie 1953–54: stalinogrodzkie
Powiat	będziński
Data powstania	1 stycznia 1867
Data likwidacji	29 września 1954
Siedziba	Zagórze
Szczegółowy podział administracyjny (1952)
Liczba gromad 3
brak współrzędnych

Królestwo Polskie

Pierwsza odsłona (1867–1874)

mina Zagórze Olkuskie powstała 1 stycznia^?/13 stycznia 1867 w związku z reformą gminną w Królestwie Polskim. Należała do powiatu będzińskiego w guberni piotrkowskiej^[3][4].

19 maja^?/31 maja 1870 do gminy przyłączono pozbawiony praw miejskich Modrzejów^[5].

W 1874 gmina Zagórze została zniesiona, a jej obszar połączony ze zniesioną gminą Osad Górniczych oraz Starą Dąbrową z gminy Olkusko-Siewierska, tworząc nową gminę Górniczą^[6][7][8].

Druga odsłona (1909–1915)

Gminę Zagórze o mniejszym obszarze reaktywowano w 1909. Gmina nie obejmowała juz swoim obszarem terenów które w 1902 utworzyły wschodnią część nowo utworzonego miasta Sosnowca (Sielec z byłą wsią Kuźnicą i Środulką)^[9][10].

Okupacja niemiecka i austriacka

Podczas I wojny światowej gmina Zagórze została przedzieloną granicą państw okupacyjnych:

• Wschodnia część gminy Zagórze (na wschód od drogi Niwka–Dańdówka–Zagórze^[11]) z jej siedzibą znalazała się pod okupacją austriacką, gdzie weszła w skład nowo utworzonego powiatu dąbrowskiego. W marcu 1915 poinformowano, że organizacja przeciętej granicą gminy Zagórze nie została jeszcze w pełni przeprowadzona^[12], lecz począwszy od kwietnia 1915 w Dzienniku Urzędowym Obwodu Dąbrowskiego figuruje podział na trzy gminy wiejskie: Dańdówka, Niwka i Zagórze^[13], a od maja 1915: Dańdówka, Niwka i Klimontów (ta ostatnia w miejsce zniesionej gminy Zagórze)^[14]. 1 maja 1915 dla gmin Dąbrowa, Dańdówka, Niwka i Klimontów utworzono w Dąbrowie wspólny sąd gminny^[14]. Począwszy do czerwca 1915 na omawianym obszarze pojawiają się cztery gminy: Dańdówka, Niwka, Klimontów i Zagórze (wydzielono więc ponownie gminę Zagórze z gminy Klimontow)^[15].
  • W Dzienniku Urzędowym z 15 sierpnia 1915 ogłoszono, że gminy Dańdówka i Klimontów zostały zniesione. Gminę Dańdówka włączono do gminy Niwka, a gminę Klimontów włączono z powrotem do gminy Zagórze, do której przyłączono z powrotem także Józefów ze zniesionej gminy Zagórze w niemieckiej strefie okupacyjnej^[16].
• Zachodnia część z Józefowem, Konstantynwem, Środulą i Modrzejowem oraz połaciami Zagórza i Dańdówki na zachód od drogi Niwka–Dańdówka–Zagórze znalazła się pod okupacją niemiecką, gdzie 27 lutego 1915 utworzyła drugą, odrębną gminę Zagórze^[17]. Wkrótce nastąpił rozpad niemieckiej gminy Zagórze:
  • 31 lipca 1915 część Dańdówki, obejmująca „rurkownię” i cegielnię „Hrabia Renard” oraz fabrykę lin drucianych A. Deichsel, niemieckie władze okupacyjne wydzieliły z gminy Zagórze, włączając ją do Sosnowca^[18];
  • 1 sierpnia 1915 niemieckie władze okupacyjne z gminy Zagórze wydzieliły Konstantynów (z Pekinem) i Środulę, włączając je do Sosnowca; sołtysów zwolniono z pracy^[19];
  • 2 sierpnia 1915 niemieckie władze okupacyjne z gminy Zagórze wydzieliły majątek Zagórze (niezurbanizowane zachodnie połacie Zagórza), włączając go do Sosnowca^[20];
  • 2 sierpnia 1915 niemieckie władze okupacyjne z gminy Zagórze wydzieliły miejscowości Modrzejów i Huta Puszkin, tworząc z nich samodzielną gminę Modrzejów^[20]. Gminę Modrzejów włączono jeszcze tego samego roku, 1 listopada 1915, do Sosnowca^[21];
  • 15 sierpnia 1915 Józefów^[22] włączono do strefy austriackiej, gdzie został zreintegrowany z gminą Zagórze; tego samego dnia zatwierdzono też formalnie przekazanie folwarku Zagórze Zarządowi Niemieckiemu^[16].
  • Po zniesieniu gminy Modrzejów 1 listopada 1915, do Sosnowca^[23], cały obszar niemieckiej gminy Zagórze znalazł się w granicach Sosnowca.

Polska

II Rzeczpospolita

Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości, wszelkie zmiany granic gmin zarządzone przez byłe władze okupacyjne winny być zniesione, oprócz tych gmin bądź ich części włączonych do obszarów miejskich^[24]. Zgodnie z tym, stan administracyjny gminy Zagórze spod okupacji wojennej utrzymał się, ponieważ żaden z obszarów włączonych do Sosnowca nie został zreintegrowany z gminą Zagórze. Władze polskie wbrew zasadom utrzymały jednak gminę Niwka, co oznaczało, że wszystkie zmiany wprowadzone przez okupantów niemieckich i austriackich zostały uwzględnione.^[2].

W okresie międzywojennym gmina Zagórze, o najmniejszym zasięgu terytorialnym w ciągu swojego bytu, należała ponownie do powiatu będzińskiego, od 1919 w woj. kieleckim^[2].

PRL

Po wojnie gmina przez bardzo krótki czas zachowała przynależność administracyjną, lecz już 18 sierpnia 1945 została wraz z całym powiatem będzińskim przyłączona do woj. śląskiego^[25] (od 6 lipca 1950 pod nazwą woj. katowickie^[26], a od 9 marca 1953 jako woj. stalinogrodzkie^[27]).

Zarówno 1 stycznia 1946, jak i 1 lipca 1952 gmina Zagórze składała się z 3 gromad: Józefów, Klimontów i Zagórze^[28][29]. Jednostka została zniesiona 29 września 1954 wraz z reformą wprowadzającą gromady w miejsce gmin^[30]. Z obszaru zniesionej gminy Zagórze powstały wtedy dwie gromady: Klimontów (Klimontów) i Zagórze (Józefów i Zagórze)^[31].

W 1954 Zagórze i Klimontów otrzymały prawa osiedla^[32], a w 1967 prawa miejskie^[33]. Po reaktywowaniu gmin 1 stycznia 1973 gminy Zagórze nie przywrócono^[34].

Przypisy

1. Od 1919 jednostka administracyjna nowo utworzonego polskiego woj. kieleckiego; w czasie II wojny światowej przejściowo poza administracją polską.
2. Główny Urząd Statystyczny w Warszawie: Województwa centralne i wschodnie Rzeczypospolitej Polskiej – podział na gminy według stanu z dnia 1.IV 1933 roku, Książnica-Atlas, Lwów 1933
3. Postanowienie z 17 (29) września 1866, ogłoszone 5 (17) stycznia 1867 (Dziennik Praw, rok 1866, tom 66, nr 219, s. 279)
4. Postanowienie z 29 grudnia 1867 (10 stycznia 1868), ogłoszone 8 (20) lutego 1868 (Dziennik Praw, rok 1868, tom 67, nr 228, s. 359)
5. Postanowienie z 20 marca (1 kwietnia) 1870, ogłoszone 19 (31) maja 1870 (Dziennik Praw, rok 1870, tom 70, nr 241, s. 123)
6. Skorowidz Królestwa Polskiego czyli Spis alfabetyczny miast, wsi, folwarków, kolonii i wszystkich nomenklatur w guberniach Królestwa Polskiego, z wykazaniem: gubernii, powiatu, gminy, parafii, sądu pokoju lub gminnego, oraz najbliższej stacyi pocztowej, wraz z oddzielnym spisem gmin podług najświeższej ich liczby i nazwy ułożony, wykazujący: odległość każdej danej gminy od miasta powiatowego i sądu swojego gminnego; czy i jakie znajdują się w gminie zakłady fabryczne lub przemysłowe, szkoły itp. oraz ludność każdej gminy, obejmujący także podział sądownictwa krajowego świeżo urządzonego. T. 2
7. Powiat będziński, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. XV, cz. 1: Abablewo – Januszowo, Warszawa 1900, s. 119.
8. Zagórze (poz. 9), [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. XIV: Worowo – Żyżyn, Warszawa 1895, s. 265.
9. Sosnowiec
10. Andrzej Gawryszewski: Ludność Polski w XX wieku (The population of Poland in the 20th century). Warszawa: Polska Akademia Nauk, Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania im. Stanisława Leszczyńskiego, 2005. Brak numerów stron w książce
11. Współczesny ciąg ulic: Wojska Polskiego–11 Listopada–Braci Mieroszewskich
12. Amtsblatt des Kreises Dombrowa, 1915, No 1, poz. 1
13. Amtsblatt des Kreises Dombrowa, 1915, No 3
14. Amtsblatt des Kreises Dombrowa, 1915, No 5, poz. 58
15. Amtsblatt des Kreises Dombrowa, 1915, No 8, poz. 102
16. Dziennik Urzędowy Obwodu Dąbrowskiego, 1915, 1, No 12, poz. 152
17. Kreis-Blatt des Kreises Bendzin, 1915, No. 2 (str. 8)
18. Kreis-Blatt des Kreises Bendzin, 1915, No. 24 (str. 5)
19. Kreis-Blatt des Kreises Bendzin, 1915, No. 21
20. Kreis-Blatt des Kreises Bendzin, 1915, No. 23 / Gazeta Urzędowa Powiatu Będzińskiego, Nr 23 z 27 lipca 1915 (Ogłoszenie, str. 3)
21. Kreis-Blatt des Kreises Bendzin, 1915, No. 38 (str. 9)
22. Zapewne z Dworem Mieroszewskich w Zagórzu, ponieważ znajdował się on między Józefowem a Zagórzem właściwym, na wschód od drogi Niwka–Dańdówka–Zagórze.
23. Kreis-Blatt des Kreises Bendzin, 1915, No. 38 (str. 9)
24. Rozporządzenie z d. 29 marca 1919 w przedmiocie przywrócenia na terenie b. Królestwa Kongresowego dawnych granic gmin wiejskich, zmienionych prze władze okupacyjne niemieckie i austriacko-węgierskie (Dziennik Urzędowy Ministerstwa Spraw Wewnętrznych. 1919, nr 21, poz. 265)
25. Dz.U. z 1945 r. nr 27, poz. 167
26. Dz.U. z 1950 r. nr 28, poz. 255
27. Dz.U. z 1953 r. nr 13, poz. 51
28. Podział administracyjny województwa śląsko-dąbrowskiego wraz ze skorowidzem gmin i gromad wydanym przez Wydawnictwa Instytutu Śląskiego w 1947 roku (stan z dnia 1 stycznia 1946)
29. Wykaz Gromad Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej według stanu z dnia 1.VII 1952, PRL, GUS, Warszawa
30. Dz.U. z 1954 r. nr 43, poz. 191
31. Uchwała Nr 14/54 Wojewódzkiej Rady Narodowej w Stalinogrodzie z dnia 5 października 1954 w sprawie podziału na gromady powiatu będzińskiego; w ramach Zarządzenia Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej w Stalinogrodzie z dnia 15 listopada 1954 w sprawie ogłoszenia uchwał Wojewódzkiej Rady Narodowej w Stalinogrodzie z dnia 5 października 1954, dotyczących reformy podziału administracyjnego wsi (Dziennik Urzędowy Wojewódzkiej Rady Narodowej w Stalinogrodzie z dnia 1 grudnia 1954, Nr. 10, Poz. 54)
32. Dz.U. z 1954 r. nr 49, poz. 253
33. Dz.U. z 1966 r. nr 52, poz. 318
34. Dz.U. z 1972 r. nr 49, poz. 312