Ukraina (nazwa)

Określenie Ukraina jako nazwa pospolita pojawiło się w średniowieczu i oznaczało pierwotnie nazwę granicznych regionów geograficznych^[3]. Do końca XVI wieku termin ukraina nie miał charakteru oficjalnego i oznaczał „ugranicze” („pogranicze”, „krańce państwowe”) poszczególnych terenów, będących pod kontrolą różnych państw^[4]^[5]^[6]^[7]^[8].

We współczesnym językoznawstwie ukraińskim etymologia nazwy Ukraina dokładnie nie jest znana ze względu na odległość czasową od pierwszego użycia nazwy. Wbrew powszechnie przyjętemu tłumaczeniu słowa ukraina jako „okraina” – „pogranicze”, nazwa Ukraina wywodzi się od staroruskiego kraj („swoja ziemia”, „rodzima ziemia”) i przyimka „u”, co w połączeniu oznacza antonim słowa czużbina – „cudza ziemia”, „obca ziemia”. Większość współczesnych badaczy języka starosłowiańskiego przyjmują właśnie tę wersję etymologii nazwy, ponieważ tłumaczenie jej jako „pogranicza” z rosyjskiego okraina po raz pierwszy pojawiło się pod koniec XVII wieku w rosyjskich pracach historycznych. Nie może jednak ono być uważane za prawdziwe, gdyż sens słowa ukraina został wzięty z języka rosyjskiego, a nie starosłowiańskiego, a języki te mają spore rozbieżności merytoryczne^[9].

Termin Ukraina pojawił się po raz pierwszy w Latopisie kijowskim, opisującym wydarzenia XII w., którego najstarszy egzemplarz pochodzi z XV w. Opisując śmierć Włodzimierza, księcia perejasławskiego, autor tekstu stwierdził, iż po jego zgonie Ukraina wielce rozpaczała, co odnosi się do dziedzictwa zmarłego, czyli księstw: perejasławskiego, kijowskiego i czernihowskiego, a relacjonując wypadki 1189 r., nazwał Ukrainą tereny leżące między Bohem a Dniestrem^[10].

Jako nazwa własna Ukraina została użyta po raz pierwszy za czasów Rzeczypospolitej Obojga Narodów w roku 1590 w tytule konstytucji sejmowej według projektu Jana Zamoyskiego: Porządek ze strony Niżowców i Ukrainy^[11]. Określała wówczas tereny województw: kijowskiego i bracławskiego Rzeczypospolitej. W okresie pomiędzy pokojem polanowskim (1634) a traktatem Grzymułtowskiego (1686) w skład terytorium określanego nazwą Ukrainy wchodziło również województwo czernihowskie. W 1613 na mapie Magni Ducatus Lithuaniae caeterumque regionum illi adiaciencium exacta descriptio Tomasza Makowskiego, wydanej w Amsterdamie, obszar prawego brzegu Dniepru określono jako Wołyń Dolny, który nazywają Ukrainą lub Niżem^[10].

W 1648 r. Wilhelm Beauplan wykonał mapę Delineatio Generalis Camporum Desertorum vulgo Ukraina..., traktując wymiennie nazwy „Dzikie Pola" i „Ukraina". W wydanym w 1651 dziele Opisanie Ukrainy, którą tworzą liczne prowincje Królestwa Polskiego leżące pomiędzy granicami Moskowii i Transylwanii...^[12] umiejscowił Ukrainę pomiędzy granicami Carstwa Rosyjskiego a Siedmiogrodem, z wyłączeniem Rusi Czerwonej^[13].

W czasie sejmu 1659 roku wymieniono „Woiewodztwa Ukrainne” i były to woiewodztwa, Kiiowskie, Bracławskie, Czerniechowskie^[14].

Osobny artykuł: Ukraina (Naddnieprze).

Mychajło Hruszewski w opublikowanym w 1898 we Lwowie pierwszym tomie swojej dziesięciotomowej pracy Historia Ukrainy-Rusi (wyd. 1898-1937)^[15], upublicznił określenie "Ukraina" i nadał mu nową definicję^[16]. W swym dziele Hruszewski Ukrainą określił zarówno wszystkie tereny zamieszkane przez ludność posługującą się językiem ukraińskim (a więc w zakresie etnograficznym), jak i dzieje terenów Europy środkowo-wschodniej (w szczególności historycznego terytorium Rusi Kijowskiej) od czasów najdawniejszych po mu współczesne^[6]. Jednocześnie Hruszewski przeciwstawił się ówczesnej historiografii rosyjskiej i oficjalnej ideologii państwowej Imperium Rosyjskiego, która uznawała Wielkie Księstwo Moskiewskie i Carstwo Rosyjskie za bezpośredniego i wyłącznego spadkobiercę Rusi Kijowskiej^[17]^[18]^[19]. Koncepcja Ukrainy zaprezentowana przez Hruszewskiego dominowała w pracach emigracyjnych historyków ukraińskich^[17].

Z definicją Ukrainy przedstawioną przez Hruszewskiego nie zgodził się w pracy The Origin of Russia (1954)^[20]Henryk Paszkiewicz, który przedstawił pogląd, że używanie terminu Ukraina w odniesieniu do wieków IX-XIV (czyli czasów Rusi Kijowskiej) jest błędem, gdyż pojęcia Ukraina i Ruś nie pokrywały się ze sobą ani w czasie, ani w przestrzeni, nie mogą zatem być traktowane równorzędnie^[21]. Paszkiewicz stwierdził jednocześnie, że nie ma mowy o utworzeniu jednego narodu ruskiego ze stolicą w Moskwie, niezależnie od losów południowej Rusi, zajętej w XIV wieku przez Wielkie Księstwo Litewskie, gdyż zlanie się ze sobą elementów etnicznych: ugrofińskiego znad Wołgi i słowiańskiego znad Dniepru byłoby, jego zdaniem, niemożliwe^[22]. Współcześnie Czesław Partacz uważa, że o Ukrainie jako tworze politycznym możemy mówić dopiero od 1991 roku^[23].

Stosowanie pojęcia „Ukraina" do ziem Rusi Kijowskiej zostało odrzucone przez historiografię radziecką wczesnych lat 30. XX wieku, która traktowała Ruś Kijowską jako pierwsze państwo rosyjskie^[24]. Pojęcie Ukrainy jako krainy geograficznej było jednak obecne w opisie epoki kozackiej, zaś ugodę perejasławską z 1654 traktowano jako porozumienie równych stron^[25]. Ukraina, podobnie jak Litwa i Białoruś, była przedstawiana jako obszar starcia rosyjsko-polskiego oraz obszar rozwijający się dzięki „przewodniej roli Rosji"^[25]. Jedynie w latach 20. XX wieku w USRR działała szkoła historiograficzna Matwija Jaworskiego, który interpretując historię według pryncypiów marksistowskich pisał o Ukrainie jako terytorium od XVI w.^[26] Z kolei w 1939 Boris Griekow zaprezentował w swojej pracy Kijewskaja Rus' teorię o istnieniu narodu „staroruskiego" (ros. driewnierusskij) oraz uznał Ruś Kijowską za państwo należące właśnie do niego, nie zaś do Ukraińców, Białorusinów lub Rosjan. Autor ten twierdził, iż o kształtowaniu się narodowości ukraińskiej można mówić od XIV–XV w.^[27]. W latach 1937–1941 Instytut Historii Ukrainy Akademii Nauk USRR wydał pierwsze tomy nowej historii Ukrainy, w których - przy zachowaniu prorosyjskiego wydźwięku całości - częściowo przyjęto tezę o ukraińskości Rusi Kijowskiej^[28].

W pracach rosyjskich historyków emigracyjnych terytorium Ukrainy Naddnieprzańskiej nie było określane w ten sposób; obszar ten traktowany był jako naturalnie przynależny Rosji^[29]. Iwan Łappo, pisząc o historii Ukrainy, rozpoczął ją od 1654^[30]. Iwan Panas posługiwał się pojęciem „Ukraina" jedynie w sensie geograficznym, odrzucając jego stosowanie jako określenie terytorium etnicznego^[31]. Gieorgij Wiernadski pisząc o wschodnich obszarach Rzeczypospolitej, określał je jako „zachodnie ziemie rosyjskie", przywołując pojęcie Ukrainy jedynie w odniesieniu do Kozaków^[32].

Inaczej do problemu pojęcia Ukrainy odnosiła się ukraińska historiografia emigracyjna i działająca w II Rzeczypospolitej. Zdaniem Wiaczesława Łypynskiego historia Ukrainy rozpoczyna się nie od Rusi Kijowskiej, ale od księstwa halicko-wołyńskiego^[33]. Dmytro Doroszenko w swoich pracach powtarzał natomiast schemat Hruszewskiego, łącząc elementy szkoły narodnickiej (Hruszewskiego) ze szkołą derżawnycką - państwowców, do której sam jest zaliczany^[34]. Zwolennikiem tezy o ukraińskości Rusi był również Iwan Krypjakewycz^[35]. Pojęciem Ukraina w odniesieniu do ziem współczesnego państwa, w okresie od średniowiecza posługiwał się Myron Korduba^[36]. Krypjakewycz i Korduba byli uczniami Mychajła Hruszewskiego. Stepan Tomasziwskyj, należący do szkoły derżawnyków - państwowców, uważał Ruś Kijowską (nazywaną do 1054 państwem waresko-ruskim) za część wspólnych dziejów wszystkich Słowian Wschodnich. Dopiero księstwo halicko-wołyńskie, zjednoczone przez Romana Halickiego miało przynieść pierwsze wcielenie ogólnoukraińskiej idei państwowej. W ten sposób dawna ruska państwowość rozpadła się na dwie części, które stały się ośrodkami dla wytworzenia dwóch oddzielnych narodowości: ukraińskiej (wokół Halicza i Włodzimierza) i rosyjskiej (wokół Włodzimierza nad Klaźmą i Suzdala). Kijów odgrywał w tym układzie jedynie rolę pośrednią^[37]. W ujęciu Tomasziwskiego dzieje Ukrainy można przedstawić jako proces kolonizacji "strefy stepu" (ziem naddnieprzańskich i nadczarnomorskich) przez przedstawicieli kultury rolniczej ze "strefy leśnej" – ziem północno-zachodniej Ukrainy^[38].

Paul Robert Magocsi twierdzi, iż istnieją dwie możliwe definicje „terytorium ukraińskiego": obszar leżący w granicach niepodległego państwa Ukraina oraz rozleglejsze od niego terytorium etnolingwistyczne zamieszkane przez Ukraińców^[39]. Równocześnie autor ten przychyla się do tezy o ciągłości historii Rusi i Ukrainy, którą porównuje z historią Franków i Francji^[40].

Jarosław Isajewycz postulował traktowanie Rusinów i Ukraińców jako dwóch etapów rozwoju jednego narodu, z czego wynika posługiwanie się pojęciami ukraińskości w odniesieniu do całej jego historii. Podobne stanowisko Włodzimierz Osadczy określa jako powszechnie stosowane we współczesnej historiografii ukraińskiej^[41].

Encyklopedia PWN stosuje pojęcie „ziemie współczesnej Ukrainy", „obecne ziemie ukraińskie" w odniesieniu do historii ziem zajmowanych przez współczesne niepodległe państwo Ukraina od czasów przedhistorycznych do XV wieku. Słowo „Ukraina" zostaje po raz pierwszy użyte w kontekście kształtowania się kozaczyzny i wspierania przez nią budzącej się „narodowej tożsamości ukraińskiej, a przynajmniej poczucia odrębności" i jest konsekwentnie używane od tego momentu^[42].

Natalia Jakowenko w swojej pracy Historia Ukrainy do końca XVIII wieku zaproponowała wykorzystywanie pojęcia Ruś w odniesieniu do ziem współczesnej Ukrainy od X do XVI w., terminu Ukraina-Ruś dla okresu od końca XVI w. do powstania Chmielnickiego oraz nazwy Ukraina w odniesieniu do czasów późniejszych^[43].

Andrzej Chojnowski w pracy Ukraina obejmuje nią okres od czasów Rusi Kijowskiej i księstwa halicko-włodzimierskiego poprzez Kozaczyznę i siedemnastowieczny Hetmanat do czasów współczesnych^[44].

Władysław Serczyk w monografii Historia Ukrainy objął nią wszystkie epoki historyczne - od paleolitu do współczesności^[45].

Encyklopedia Britannica^[46] stosuje nazwę Ukraine od czasów prehistorycznych.

Etymologia i ewolucja nazwy i pojęcia terytorialnego Ukrainy

Przypisy

Bibliografia, literatura, linki zewnętrzne

Wikiwand - on