Tylda

Tylda (łac. titulus, hiszp. tilde) – znak pisarski w formie wężyka ( ~ ), zwany również falą lub wężykiem^[1]. W średniowieczu pierwotnie zapisywano znak w formie wężyka nad literą poprzedzającą skrócony fragment wyrazu w celu zaznaczania abrewiacji. Później znak ten zyskał status znaku diakrytycznego umieszczanego nad spółgłoskami lub samogłoskami, by w końcu przekształcić się w samodzielny znak pisarski w formie wężyka ( ~ ).

~

Ã	ã	Ẵ	ẵ
Ẽ	ẽ	Ẫ	ẫ
Ḛ	ḛ	Ễ	ễ
G̃	g̃	Ỗ	ỗ
Ĩ	ĩ	Ṍ	ṍ
Ḭ	ḭ	Ȭ	ȭ
J̃	j̃	Ṏ	ṏ
L̃	l̃	Ỡ	ỡ
Ɫ	ɫ	Ṹ	ṹ
M̃	m̃	Ų̃	ų̃
Ñ	ñ	Ữ	ữ
Õ	õ
P̃	p̃
R̃	r̃
Ũ	ũ
Ṵ	ṵ
Ṽ	ṽ
Ỹ	ỹ

Obecnie najczęściej spotykane są dwie formy tyldy:

Nazwa	Znak	Unicode	Kod HTML	Opis
tylda ascii	~	U+007E	~ lub ~	znak pisarski zwany asciitilde leżący w połowie wysokości pola znaku, na linii średniej/środkowej pisma.
tylda górna	˜	U+02DC	˜ lub ˜ lub ˜	znak diakrytyczny zwany tilde leżący w górnej połowie pola znaku, mniej więcej na linii wydłużeń górnych pisma.

Historia

Hiszpania – pierwotnie n z górna tyldą (ñ) było abrewiaturą „nn”, np. hiszpańskie słowo año (rok) pochodzi od łacińskiego ANNVS. W średniowiecznej Hiszpanii ten sposób abrewiacji nazwano tylda i stosowano do oznaczania nosowych spółgłosek (n lub m) tak jak np. tãtus dla tantus czy quã dla quam. Zapis ten obecnie służy do oznaczania spółgłoski nosowej podniebiennej [ɲ].

Portugalia – w języku portugalskim z tyldą górną zapisuje się samogłoski nosowe a i o (ã i õ).

Estonia – pierwszy raz znak diakrytyczny z tyldą górną zastosował w języku estońskim w roku 1818 Otto Wilhelm Masing. Był to znak õ (o z tyldą górną), zastosowany do rozróżnienia samogłoski półprzymkniętej tylnej niezaokrąglonej, która wtedy była zapisywana jako ö^[2]. Obecnie õ w Międzynarodowym Alfabecie Fonetycznym, to ɤ tzw. „rogi barana” (Unicode U+0264 LATIN SMALL LETTER RAMS HORN).

Typografia

Skład ręczny i maszynowy

Znak tylda odlany był na czcionce lub wykonany w formie matrycy w dwóch wersjach:

• na firecie lub półfirecie z oczkiem w formie wężyka do oznaczania wyrazów w formie skróconej,
• odlewany wzdłuż na półfirecie do składu matematyki jako znak podobieństwa^[3],
• jako znak diakrytyczny do oznaczania miękkich spółgłosek lub wymowy nosowej, np. ñ w języku hiszpańskim czy ã i õ w języku portugalskim^[4].

Typografia cyfrowa

W większości czcionek znak tylda ascii jest projektowany zwykle nieco poniżej średniej linii pisma. Niektóre czcionki jak np. Sylfaen(inne języki) czy Microsoft Sans Serif(inne języki) mają ten znak zaprojektowany w formie tyldy górnej na wysokości innych akcentów dla minuskuły.

W składzie komputerowym z zakresu informatyki np. (kody źródłowe, URL itp.) stosuje się tyldę ascii. W składach technicznych, matematycznych, w leksykografii stosuje się zwykle wężyk lub tyldę operator, opcjonalnie tyldę ascii.

W składach językowych lub w zapisie Międzynarodowym alfabetem fonetycznym stosuje się tyldę górną dostawną lub tyldę górną, tyldę dolną dostawną i tyldę środkowa dostawną, które można dostawić do dowolnego znaku, tworząc znak diakrytyczny z tyldą. Więcej w sekcji fonetyka.

Znaki podobne

Znaki podobne do tyldy w zapisie unikodowym:

Znak	Unicode	Kod HTML	Nazwa unikodowa	Nazwa polska[5]	Zastosowanie
~	U+007E	~ lub ~	TILDE	tylda ascii	w programowaniu, listingach, adresach URL
˜	U+02DC	˜ lub ˜ lub ˜	SMALL TILDE	tylda górna	w składach językowych jako znak diakrytyczny
̃	U+0303	̃ lub ̃	COMBINING TILDE	tylda górna dostawna	w fonetyce jako dostawny znak diakrytyczny
∼	U+223C	∼ lub ∼ lub ∼	TILDE OPERATOR	tylda operator	w matematyce jako znak relacji równoważności, znak proporcjonalności, znak podobieństwa
∿	U+223F	∿ lub ∿	SINE WAVE	sinusoida	w elektrotechnice jako symbol prądu przemiennego
⁓	U+2053	⁓ lub ⁓	SWUNG DASH	wężyk	w leksykografii jako znak powtórzenia
〜	U+301C	〜 lub 〜	WAVE DASH	fala	symbol CJK
〰	U+3030	〰 lub 〰	WAVY DASH	kreska falista	symbol CJK
～	U+FF5E	～ lub ～	FULL WIDTH TILDE	tylda na firecie	symbol CJK
≈	U+2248	≈ lub ≈ lub ≈	ALMOST EQUAL TO	tylda podwójna	w matematyce
≋	U+224B	≋ lub ≋	TRIPLE TILDE	tylda potrójna	w matematyce

Matematyka

W składzie komputerowym do zapisu matematyki powinno się stosować znak tylda operator (Unicode U+223C), choć nie jest to glif łatwo dostępny w fontach. Niektóre fonty stosowane do składu matematyki mają prawidłowo zaprojektowany glif tylda ascii (Unicode U+007E), który można stosować zamiast znaku tylda operator.

• W arytmetyce tylda oznacza wartość zaokrągloną lub przybliżoną, np. ~450 000 znaczy około 450 000.
• W matematyce służy do oznaczania relacji równoważności, jak też do oznaczania równości asymptotycznej dwóch funkcji np.: f(x) ~ g(x), tzn. lim_x→∞ f(x)/g(x) = 1.
• W statystyce i teorii probablistyki ~ oznacza „is distributed as” („jest zmienną o rozkładzie”). Zob. zmienne losowe.
• W geometrii tyldę operator stosuje się do oznaczania podobieństwa wielokątów. Np. trójkąty podobne oznaczamy: ΔABC ~ ΔA′B′C′, a czytamy: trójkąt ABC jest podobny do trójkąta A prim B prim C prim.
• W logice tyldę ascii lub tyldę operator stosuje się do oznaczania negacji (zaprzeczenia). W rachunku zdań negacja zapisywana jest jako np.: ¬p lub ~p. Tylda operator to symbol operacji jednoargumentowych w algebrze Boole’a.

Informatyka i programowanie

Zastosowanie tyldy

W językach programowania

• W C++, w klasie A funkcja o nazwie ~A oznacza destruktor.
• W C, C++, Javie, Perlu i wielu innych językach, których składnia oparta jest na C, ~ to operator negacji bitowej.
• W SML i Oz ~ oznacza negację liczby, np. ~4 oznacza -4. Jest tak po to, aby minus miał tylko jedno znaczenie: odejmowanie dwóch liczb.
• W niektórych językach (m.in. MATLAB lub Lua) wyrażenie 'x ~= y' oznacza „x nie jest równe y”.

W różnych programach i grach komputerowych

• W wielu grach komputerowych wciśnięcie z klawiatury tyldy powoduje wejście do konsoli, gdzie można wydawać różne polecenia z klawiatury (np. wybór poziomu trudności, dodawanie życia, broni, ustawianie stanu nieważkości, nieśmiertelność itd.).
• W programach firmy Adobe (np. Photoshop, Illustrator) znak tyldy umieszczony na początku nazwy pliku z pluginem (jak również na początku nazwy folderu) powoduje, że program podczas uruchamiania nie widzi tych plików (i nie uruchamia stosownych opcji w programie).

W systemach operacyjnych

• W systemach uniksowych większość shellów interpretuje napis poprzedzony tyldą jako nazwę katalogu domowego użytkownika, co jest również często wykorzystywane przez dostawców usług internetowych dla nazw domowych stron WWW użytkowników w domenie.
• W wielu systemach znak tyldy jest znakiem martwym, to znaczy naciśnięcie jego symbolu z klawiatury nic nie wyświetla na ekranie, a dopiero po wciśnięciu kolejnego klawisza pojawia się jakiś pojedynczy znak niedostępny z klawiatury głównej komputera, w ten sposób można np. stawiać polskie znaki diakrytyczne z pominięciem skrótu klawiaturowego z Alt-em.

W internecie

• Na różnych czatach tylda oznacza: „nick tymczasowy” (niezalogowany).
• Na serwerach IRC tylda przed nickiem oznacza, że dany użytkownik posiada na kanale rangę owner (właściciel).

Dostępność znaków tyldy w systemach informatycznych

tylda ASCII

• W systemie operacyjnym Windows przy układzie klawiatury polskim programisty po naciśnięciu:

⇧ Shift+`.

• W starszych wersjach systemu Windows tylda służyła jako martwy klawisz i żeby wpisać po prostu tyldę, należało nacisnąć:

⇧ Shift+`+Spacja.

• W systemie operacyjnym Windows z klawiatury numerycznej po naciśnięciu:

Alt+0126

• W systemie operacyjnym Windows przy układzie klawiatury polskim maszynistki po naciśnięciu:

AltGr+2.

• W systemie operacyjnym Macintosh:

⇧ Shift+`+Spacja.

tylda górna

* Znak wpisywany kodem z klawiatury lub po wyszukaniu menadżerem znaków – znak o kodzie 0152 (Windows) lub 247 (Macintosh)^{[potrzebny przypis]}.

TeX i LaTeX

W TeX i LaTeX można budować dowolne znaki z tyldą. Służą do tego dwa polecenia:

• w trybie tekstowym uzyskamy ã przy pomocy \~a,
• w trybie matematycznym przy budowaniu wzorów uzyskamy, przy wpisaniu polecenia \tilde a, następujący znak: ${\displaystyle {\tilde {a}}.}$

Dla tyldy jako znaku ASCII ~ należy użyć w LaTeX2e polecenia \textasciitilde. W plain TeX i LaTeX 2.09 trzeba zaś nieco okrężnie wpisać \~{}.

Fonetyka

W Międzynarodowej transkrypcji fonetycznej IPA stosuje się trzy rodzaje tyld dostawnych:

Znak	Unicode	Kod HTML	Nazwa unikodowa	Nazwa polska	Zastosowanie
̃	U+0303	̃ lub ̃	COMBINING TILDE	tylda górna dostawna	IPA: nazalizacja (nosowość)
̰	U+0330	̰ lub ̰	COMBINING TILDE BELOW	tylda dolna dostawna	IPA: skrzypiąca dźwięczność
̴	U+0334	, lub ̴	COMBINING TILDE OVERLAY	tylda środkowa dostawna	IPA: welaryzowane lub faryngalizowane

oraz wspomnianą wyżej tyldę górną, którą można kernować i ustawiać jej położenie względem linii pisma ręcznie, jeśli nie dysponuje się fontem z tyldami dostawnymi.

Leksykografia

W składzie komputerowym powinno się stosować wężyk (Unicode U+2053), choć nie jest to glif powszechny w każdym foncie. Dlatego niekiedy zamiennie stosuje się tyldę ascii.

W słownikach językowych znak wężyka stosuje się zamiast wyrazów hasłowych lub w zastępstwie rdzenia wyrazu hasłowego, aby nie powtarzać rdzenia wielokrotnie. W tym przypadku, jeśli wężyk zastępuje część wyrazu hasłowego, składamy go bez odstępu od pozostałego członu wyrazu. Na przykład:

cook vi gotować; [vegetable, meal] gotować się; there’s something ~ing na coś się zanosi,

do•ber•man, D. ~na, Ms. ~nie, lm M. ~ny.

Coraz częściej wężyk zastępuje się kropką środkową (U+00B7), co daje krótszy zapis np.

do•ber•man, D•na, Ms•nie, lm M•ny.

Jeśli wężyk zastępuje wyraz pominięty w wypowiedzeniu lub wyrażeniu składa się go ze spacjami z obu stron. Na przykład:

big duży, wysoki; a ~ reader zapalony czytelnik.

Elektrotechnika

Jako symbol prądu przemiennego niekiedy stosuje się tyldę ascii, choć właściwie do tego celu w Unikodzie jest przygotowany alternatywny znak sinusoidy ∿ (Unicode U+223F).

Na przykład zapis: ~240 V lub ∿240 V czytaj: „Prąd przemienny o napięciu 240 woltów”.

Systemy pisma CJK

W języku japońskim znak 〜 (波ダッシュ) nami dasshu (Unicode U+301C WAVE DASH) stosowany jest:

• do określania zakresu od… do… (5時〜6時, od godz. 5 do 6 ; 東京〜大阪, (z) Tokio do Osaki),
• do oddzielania tytułu od podtytułu, jeśli występują w jednym wierszu; w Polsce w tym wypadku stosujemy kropkę, w Wielkiej Brytanii dwukropek,
• do oznaczania podpisów: 〜概要〜,
• podwojony znak 〜 stosowany jest w zastępstwie nawiasów: 〜〜答え〜〜,
• do określenia pochodzenia: フランス〜 (z Francji),
• w miejsce chōon (ですよね〜 lub あ〜〜〜), wskazuje długą samogłoskę, określającą sarkazm lub zachwyt,
• do oznaczania sugestii, że muzyka wybrzmiewa: ♬ 〜,
• w zastępstwie linii, szlaczka: 〜〜〜〜〜 lub 〜・〜・〜.

Klawiatura komputerowa zgodna z PC p • d • e (Windows, układ QWERTY)
Esc		F1	F2	F3	F4		F5	F6	F7	F8		F9	F10	F11	F12		PrtSc/ SysRq	ScrLk	Pause/ Break
																	Ins	Home	PgUp		Num	/	*	-
																	Del	End	PgDn		7	8	9	+
																					4	5	6
																		↑			1	2	3	Ent
																	←	↓	→		0		.

Zobacz też

Zobacz hasło tylda w Wikisłowniku

• ASCII

Przypisy

1. Robert Bringhurst, Elementarz stylu w typografii, Design Plus, wyd. I, Kraków 2007.
2. Diactrics Project @ Typo.cz – Tilde.
3. Marian Drabczyński, Zecerstwo, Wydawnictwo Przemysłu Lekkiego i Spożywczego, Warszawa 1957.
4. Mieczysław Druździel, Tadeusz Fijałkowski, Inwentarium wiedzy o poligrafii. Tom. 1. Zecerstwo, Ossolineum, Wrocław 1988.
5. Nazwy polskie zaczerpnięte lub utworzone na podstawie: Robert Bringhurst, Elementarz stylu w typografii (Załącznik A), op. cit.

Encyklopedie internetowe (znak):

• SNL: tilde_-_diakritisk_tegn
• DSDE: tilde