Remove ads
Transkrypcja Hepburna (jap. ヘボン式ローマ字 Hebon-shiki rōmaji; dosł. „znaki rzymskie (łacińskie) metodą Hepburna”) – nosząca nazwisko Jamesa Curtisa Hepburna transkrypcja pisma i dźwięków języka japońskiego na alfabet łaciński, którą wykorzystał w trzecim wydaniu swojego słownika japońsko-angielskiego z 1886 roku. System ten został opracowany w 1885 roku przez Stowarzyszenie Latynizacji (jap. 羅馬字会 Rōmajikai), które proponowało zastąpienie nim znaków kanji i kany. Nazywany jest także „metodą standardową” (jap. 標準式 hyōjun-shiki). Współcześnie jego najbardziej rozpowszechnioną wersją jest „wersja zmodyfikowana” zaproponowana w trzecim wydaniu słownika New Japanese-English Dictionary (1954) wydawnictwa Kenkyūsha[1].
Remove ads
Obecny system Hepburna jest najszerzej stosowaną i najprostszą metodą transkrypcji języka japońskiego. Wystarczy jedynie poznać i zapamiętać stosunkowo proste w tym przypadku zasady zmienionej wymowy angielskiej, ale oddającej prawidłową wymowę w języku japońskim[2].
Ze względu na to, że niektóre słowa japońskie, jak np. 芸者 geisha, czy 将軍 shōgun dotarły do Polski zanim rozpowszechniła się transkrypcja Hepburna, były one i nadal są często w zapisie: gejsza i szogun. Stało się tak w wyniku bezpośredniego przeniesienia wymowy angielskiej, odmiennej od wymowy w języku japońskim. Zapis w języku polskim, zgodny z wymową w języku japońskim, to odpowiednio: gejsia/geisia i siogun.
Remove ads
Istnieje wiele wariantów latynizacji Hepburna. Dwoma najpopularniejszymi są:
- Wersja tradycyjna (ang. traditional Hepburn), zmieniana w kolejnych wydaniach słownika Hepburna (wyd. I – 1867, wyd. II – 1872, wyd. III – 1886), z których wydanie trzecie jest uważane za autorytatywne[3]. Hepburn w pierwszym wydaniu zawsze stosował makrony do zapisu długich samogłosek (ā, ī, ū, ō), jednak w kolejnych wydaniach zastąpił ā i ī przez aa i ii. Zrezygnował również z używania ō w niektórych sytuacjach (np. czasownik 思う（おもう） w pierwszym wydaniu był zapisany jako omō, a w kolejnych jako omou)[4]. Ten wariant charakteryzuje się zapisywaniem zgłoskotwórczego n jako m przed spółgłoskami b, m i p, np. Shimbashi dla 新橋. Wykorzystywany jest na znakach kolei Japan Railways[5].
- Wersja zmodyfikowana (jap. 修正ヘボン式 shūsei Hebon-shiki; ang. modified Hepburn), znana też jako wersja poprawiona, w której zapis zgłoskotwórczego n jako m przed pewnymi spółgłoskami nie jest już używany, np. Shinbashi dla 新橋. Wersja ta została wprowadzona w trzecim wydaniu New Japanese-English Dictionary (1954) wydawnictwa Kenkyūsha, a później zaadaptowana przez Bibliotekę Kongresu Stanów Zjednoczonych[6]. Jest to najpopularniejszy system transkrypcji języka japońskiego w obcojęzycznych słownikach i publikacjach[1][7].
W samej Japonii w użyciu istnieją także inne warianty:
- Standard Ministerstwa Ziemi, Infrastruktury, Transportu i Turystyki, który wykorzystuje wersję zmodyfikowaną, długie ō zapisując jednak jako o, np. Otacho dla 太田町. Wariant ten wykorzystywany jest na znakach drogowych[8].
- Standard paszportowy Ministerstwa Spraw Zagranicznych, który zezwala na używanie „znaków spoza transkrypcji Hepburna” (jap. 非ヘボン式ローマ字 hi-Hebon-shiki rōmaji) w latynizacji japońskich nazwisk, zwłaszcza w paszportach. W szczególności zapisuje zgłoskotwórcze n jako m przed spółgłoskami b, m i p oraz pozwala na zapis długiego ō jako o, ou/oo lub oh (np. nazwisko 佐藤（さとう） może zostać zapisane jako Sato, Satou lub Satoh)[9].
Szczegóły tych wariantów znajdują się niżej.
Remove ads
Główną cechą latynizacji Hepburna jest to, iż jej pisownia opiera się na fonologii języka angielskiego. Tam, gdzie sylaby konstruowane w sposób regularny według sylabariusza języka japońskiego zawierają „niestabilną” spółgłoskę dla współczesnego języka mówionego, ortografia zmieniana jest na lepiej oddającą, dla władających angielszczyzną, właściwy dźwięk; przykładowo し zapisywane jest jako shi, nie zaś * si.
Część językoznawców jest niechętna latynizacji Hepburna, ponieważ pisownia oparta na wymowie może przesłaniać regularne pochodzenie struktur fonetycznych, fleksji i koniugacji języka japońskiego[10]. Zwolennicy twierdzą z kolei, że latynizacja ta nie jest przeznaczona do bycia narzędziem językoznawczym. Korzysta z niej w swojej Gramatyce japońskiej[2] autorytet polskiej japonistyki Romuald Huszcza.
Wymowa
Zapis transkrypcji Hepburna znajduje dość dobre przybliżenie w polskich głoskach. Wszystkie głoski z wyjątkiem poniższych wymawia się tak samo jak w języku polskim:
- ch wymawia się jak ć;
- j wymawia się jak dź;
- sh wymawia się jak ś;
- ts wymawia się jak c;
- w wymawia się jak u̯ (u niezgłoskotwórcze);
- y wymawia się jak j;
- z wymawia się jak dz.
Następujące głoski są raczej obce dla użytkowników języka polskiego:
- u wymawia się z rozluźnionymi ustami;
- f nie jest spółgłoską wargowo-zębową, a dwuwargową, co upodabnia ją do dmuchnięcia; przez co jest zgodna z szeregiem h
- r wymawiane różnie: od l do r, zwykle w pozycji dziąsłowo-zębowej języka, zawsze przy jego pojedynczym ruchu.
- n wymawia się zależnie od pozycji:
- jak n nosowe i dźwięczne (potencjalnie dowolnie przedłużalne), jeśli zapisane jest jako n' bądź n na końcu wyrazu, jeśli nie zachodzi jedna z poniższych sytuacji,
- jak zwykłe n przed następującymi literami latynizacji: t, d, z, ch i j (geminizowane przed n),
- jak n wymawiane w polskich wyrazach bank czy tango przed k i g,
- jak m przed p i b (geminizowane przed m).
Długie samogłoski
A + A
Tradycyjna i zmodyfikowana latynizacja Hepburna:
- Połączenie a + a zapisywane jest jako aa, jeżeli występuje na granicy między morfemami.
- 邪悪（じゃあく）: {ji + ya} + {a + ku} = jaaku – zło
Tradycyjna latynizacja Hepburna:
- Długa samogłoska a zawsze zapisywana jest jako aa.
- お婆さん（おばあさん）: {o} + {ba + a} + {sa + n} = obaa-san[11] – babcia
Zmodyfikowana latynizacja Hepburna:
- W pozostałych przypadkach długa samogłoska a oznaczana jest makronem.
- お婆さん（おばあさん）: {o} + {ba + a} + {sa + n} = obāsan[12] – babcia
I + I
Tradycyjna i zmodyfikowana latynizacja Hepburna:
- Połączenie i + i zawsze zapisywane jest jako ii[13]
- お兄さん（おにいさん）: o + ni + i + sa + n = oniisan – starszy brat
- お爺さん（おじいさん）: o + ji + i + sa + n = ojiisan – dziadek
- 美味しい（おいしい）: o + i + shi + i = oishii – smaczny
- 新潟（にいがた）: ni + i + ga + ta = Niigata
- 灰色（はいいろ）: ha + i + i + ro = haiiro – popielaty
U + U
Tradycyjna i zmodyfikowana latynizacja Hepburna:
- Połączenie u + u zapisywane jest jako uu, jeżeli występuje na granicy między morfemami lub na końcu słownikowej formy czasownika.
- 食う（くう）: {ku} + {-u} = kuu – jeść
- 縫う（ぬう）: {nu} + {-u} = nuu – szyć
- 湖（みずうみ）[a]: {mi + zu} + {u + mi} = mizuumi – jezioro
- W pozostałych przypadkach długa samogłoska u oznaczana jest makronem.
- 数学（すうがく）: {su + u} + {ga + ku} = sūgaku – matematyka
- 注意（ちゅうい）: {chu + u} + {i} = chūi – uwaga
- ぐうたら: {gu + u + ta + ra} = gūtara – próżniak
E + E
Tradycyjna i zmodyfikowana latynizacja Hepburna:
- Połączenie e + e zapisywane jest jako ee, jeżeli występuje na granicy między morfemami.
- 濡れ縁（ぬれえん）: {nu + re} + {e + n} = nureen – niezadaszona weranda
Tradycyjna latynizacja Hepburna:
- Długa samogłoska e zawsze zapisywana jest jako ee.
- お姉さん（おねえさん）: {o} + {ne + e} + {sa + n} = oneesan[11] – starsza siostra
Zmodyfikowana latynizacja Hepburna:
- W pozostałych przypadkach długa samogłoska e oznaczana jest makronem.
- お姉さん（おねえさん）: {o} + {ne + e} + {sa + n} = onēsan[12] – starsza siostra
O + O
Tradycyjna i zmodyfikowana latynizacja Hepburna:
- Połączenie o + o zapisywane jest jako oo, jeżeli występuje na granicy między morfemami.
- 小躍り（こおどり）: {ko} + {o + do + ri} = koodori – taniec
- W pozostałych przypadkach długa samogłoska o oznaczana jest makronem.
- 氷（こおり）: {ko + o + ri} = kōri – lód
- 遠回り（とおまわり）: {to + o} + {ma + wa + ri} = tōmawari – okrężna droga
- 大阪（おおさか）: {o + o} + {sa + ka} = Ōsaka – Osaka
O + U
Tradycyjna i zmodyfikowana latynizacja Hepburna:
- Połączenie o + u zapisywane jest jako ou, jeżeli występuje na granicy między morfemami lub na końcu słownikowej formy czasownika.
- 追う（おう）: {o} + {-u} = ou – gonić
- 迷う（まよう）: {ma + yo} + {-u} = mayou – zgubić się
- 子馬（こうま）: {ko} + {u + ma} = kouma – źrebię
- 仔牛（こうし）: {ko} + {u + shi} = koushi – cielę
- W pozostałych przypadkach długa samogłoska o oznaczana jest makronem.
- 学校（がっこう）: {ga + (sokuon)} + {ko + u} = gakkō – szkoła
- 東京（とうきょう）: {to + u} + {kyo + u} = Tōkyō – Tokio
- 勉強（べんきょう）: {be + n} + {kyo + u} = benkyō – nauka
- 電報（でんぽう）: {de + n} + {po + u} = dempō[11] lub denpō[12] – telegram
- 金曜日（きんようび）: {ki + n} + {yo + u} + {bi} = kinyōbi[11] lub kin’yōbi[12] – piątek
- 格子（こうし）: {ko + u} + {shi} = kōshi – krata
E + I
Tradycyjna i zmodyfikowana latynizacja Hepburna:
- Połączenie e + i zawsze zapisywane jest jako ei.
- 学生（がくせい）: ga + ku + se + i = gakusei – student
- 経験（けいけん）: ke + i + ke + n = keiken – doświadczenie
- 制服（せいふく）: se + i + fu + ku = seifuku – mundurek
- 姪（めい）: me + i = mei – bratanica, siostrzenica
Pozostałe połączenia samogłosek
Wszystkie pozostałe połączenia samogłosek zapisywane są oddzielnie.
- 軽い（かるい）: ka + ru + i = karui – lekki
- 鴬（うぐいす）: u + gu + i + su = uguisu – wierzbownik japoński
- 甥（おい）: o + i = oi – bratanek, siostrzeniec
Zapożyczenia językowe
Długie samogłoski w wyrazach zapożyczonych oznaczone znakiem chōonpu (ー) zapisywane są z makronami (ā, ī, ū, ē, ō).
- セーラー: se + (chōonpu) + ra + (chōonpu) = sērā – marynarz
- パーティー: pa + (chōonpu) + ti + (chōonpu) = pātī – impreza
- ヒーター: hi + (chōonpu) + ta + (chōonpu) = hītā – grzejnik
- タクシー: ta + ku + shi + (chōonpu) = takushī – taksówka
- スーパーマン: su + (chōonpu) + pa + (chōonpu) + ma + n = Sūpāman – Superman
- バレーボール: ba + re + (chōonpu) + bo + (chōonpu) + ru = barēbōru – siatkówka
- ソール: so + (chōonpu) + ru = sōru – podeszwa
Połączenia samogłosek w wyrazach zapożyczonych zawsze zapisywane są oddzielnie.
- バレエ: ba + re + e = baree – balet
- ソウル: so + u + ru = souru – dusza, Seul
- ミイラ: mi + i + ra = miira – mumia
Inne odmiany
Istnieje również różne odmiany transkrypcji Hepburna do oznaczania długich samogłosek. Na przykład 東京（とうきょう） może zostać zapisane jako:
- Tōkyō: oznaczane makronami. Zgodne z zasadami wersji tradycyjnej oraz zmodyfikowanej systemów, uważane za standard;
- Tokyo: nieoznaczane. Jest to zgodne z wyrazami japońskimi, które weszły do angielszczyzny lub polszczyzny (np. Osaka, gdzie pierwsza samogłoska jest długa). Jest to również niepisana konwencja używana w systemie przyjętym de facto i używanym w znakach i innych anglojęzycznych informacjach w Japonii;
- Tôkyô: oznaczane akcentami przeciągłymi (cyrkumfleksami lub popularnie: daszkami). Cyrkumfleksy wykorzystywane są w alternatywnych latynizacjach Nihon-shiki oraz Kunrei-shiki i używane, jeżeli procesor tekstu nie umożliwia użycia makronów.
- Tohkyoh: oznaczane za pomocą h (jedynie po o). Niekiedy znane pod nazwą „wersji paszportowej”, jako że japońskie Ministerstwo Spraw Zagranicznych zezwoliło (jednak nie wymaga) na wykorzystanie w paszportach[9];
- Toukyou: zapisywane za pomocą pisowni kany: ō jako ou lub oo (zależnie od kany) oraz ū jako uu. Sposób ten jest czasami nazywany wāpuro rōmaji[b], ponieważ służy on do tworzenia tekstu japońskiego przy użyciu procesora tekstu (jap. wādo purosessā z ang. word processor) wyposażonego w klawiaturę z alfabetem łacińskim i sylabariuszem japońskim. Metoda ta pozwala na dokonywanie zapisu wyrazu w kanie, rozróżniając między おう (jak np. w とうきょう (jap. 東京) zapisywanym Toukyou) oraz おお (jak w とおい (jap. 遠い) zapisywanym tooi). Słowo wāpuro oznacza urządzenie do sporządzania tekstów w języku japońskim, przypominające wyglądem maszynę do pisania z niewielkim ekranem. Program do niej nazywa się wāpuro-sofuto (sofuto pochodzi od software). Metoda i maszyny te były w powszechnym użyciu w Japonii w latach 70. i 80. XX w., przed erą komputerów. Obecnie w podobny sposób sporządza się teksty przy pomocy klawiatury komputera;
- Tookyoo: zapisywane przez podwajanie samogłosek. Zgodne z zasadami transkrypcji JSL, ale popularne również podczas zapisywania wyrazów obcego pochodzenia bez odwołania do konkretnego systemu, np. paatii dla パーティー (z ang. party, przyjęcie) zamiast pātī.
Partykuły
Tradycyjna i zmodyfikowana latynizacja Hepburna:
- Partykułę ha は zapisuje się wa.
Tradycyjna latynizacja Hepburna[11]:
- Partykułę he へ zapisuje się ye (e po reformie ortografii w 1946 roku).
- Partykułę wo を zapisuje się wo.
Zmodyfikowana latynizacja Hepburna[12]:
- Partykułę he へ zapisuje się e.
- Partykułę wo を zapisuje się o.
Zgłoskotwórcze n
Tradycyjna latynizacja Hepburna[11]:
- Zgłoskotwórcze n (ん) zapisywane jest jako n przed spółgłoskami, ale jako m przed spółgłoskami wargowymi, t.j. b, m i p. Przed samogłoskami i y zapisywane jest jako n- (z myślnikiem; aby uniknąć niejasności pomiędzy na przykład んあ n + a i な na lub んや n + ya i にゃ nya).
- 案内（あんない）: annai – oprowadzanie
- 群馬（ぐんま）: Gumma – Gunma
- 簡易（かんい）: kan-i – prostota
- 信用（しんよう）: shin-yō – zaufanie
Zmodyfikowana latynizacja Hepburna[12]:
- Zapis m przed spółgłoskami wargowymi został zastąpiony zapisem n. Przed samogłoskami i y stosuje się zapis n’ (z apostrofem).
- 案内（あんない）: annai – oprowadzanie
- 群馬（ぐんま）: Gunma – Gunma
- 簡易（かんい）: kan’i – prostota
- 信用（しんよう）: shin’yō – zaufanie
Podwójne spółgłoski
Podwójne lub geminizowane spółgłoski oznaczane są poprzez podwojenie spółgłoski po sokuonie, っ, z wyjątkiem ch, które geminizowane przechodzi w tch[11][12].
- 結果（けっか）: kekka – wynik
- さっさと: sassato – szybko
- ずっと: zutto – cały czas
- 切符（きっぷ）: kippu – bilet
- 雑誌（ざっし）: zasshi – magazyn
- 一緒に（いっしょに）: isshoni – razem
- こっち: kotchi (nie kocchi) – tędy
- 抹茶（まっちゃ）: matcha (nie maccha) – matcha
- 三つ（みっつ）: mittsu – trzy
Remove ads
| Gojūon | Yōon | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| あ ア a | い イ i | う ウ u | え エ e | お オ o | |||
| か カ ka | き キ ki | く ク ku | け ケ ke | こ コ ko | きゃ キャ kya | きゅ キュ kyu | きょ キョ kyo |
| さ サ sa | し シ shi | す ス su | せ セ se | そ ソ so | しゃ シャ sha | しゅ シュ shu | しょ ショ sho |
| た タ ta | ち チ chi | つ ツ tsu | て テ te | と ト to | ちゃ チャ cha | ちゅ チュ chu | ちょ チョ cho |
| な ナ na | に ニ ni | ぬ ヌ nu | ね ネ ne | の ノ no | にゃ ニャ nya | にゅ ニュ nyu | にょ ニョ nyo |
| は ハ ha | ひ ヒ hi | ふ フ fu | へ ヘ he | ほ ホ ho | ひゃ ヒャ hya | ひゅ ヒュ hyu | ひょ ヒョ hyo |
| ま マ ma | み ミ mi | む ム mu | め メ me | も モ mo | みゃ ミャ mya | みゅ ミュ myu | みょ ミョ myo |
| や ヤ ya | ゆ ユ yu | よ ヨ yo | |||||
| ら ラ ra | り リ ri | る ル ru | れ レ re | ろ ロ ro | りゃ リャ rya | りゅ リュ ryu | りょ リョ ryo |
| わ ワ wa | ゐ ヰ i/wi† | ゑ ヱ e/we† | を ヲ o/wo‡ | ||||
| ん ン n-n' | |||||||
| が ガ ga | ぎ ギ gi | ぐ グ gu | げ ゲ ge | ご ゴ go | ぎゃ ギャ gya | ぎゅ ギュ gyu | ぎょ ギョ gyo |
| ざ ザ za | じ ジ ji | ず ズ zu | ぜ ゼ ze | ぞ ゾ zo | じゃ ジャ ja | じゅ ジュ ju | じょ ジョ jo |
| だ ダ da | ぢ ヂ ji | づ ヅ zu | で デ de | ど ド do | ぢゃ ヂャ ja | ぢゅ ヂュ ju | ぢょ ヂョ jo |
| ば バ ba | び ビ bi | ぶ ブ bu | べ ベ be | ぼ ボ bo | びゃ ビャ bya | びゅ ビュ byu | びょ ビョ byo |
| ぱ パ pa | ぴ ピ pi | ぷ プ pu | ぺ ペ pe | ぽ ポ po | ぴゃ ピャ pya | ぴゅ ピュ pyu | ぴょ ピョ pyo |
- † – Znaki oznaczone na czerwono to znaki historyczne, które są przestarzałe we współczesnej japońszczyźnie[15][16].
- ‡ – We współczesnej japońszczyźnie znak ヲ wo powinien być zapisywany fonetycznie jako o w przypadku użycia jako partykuły i tylko czasami wymawia się go wo w niektórych zapożyczeniach (np. niestandardowe ヲッカ wokka dla wyrazu „wódka”).
Dla rozszerzonej katakany
Połączenia tych znaków wykorzystywane są głównie do reprezentowania dźwięków w wyrazach obcojęzycznych.
Digrafy na pomarańczowym tle używane są do zapisu zapożyczeń i zagranicznych nazw, na niebieskim tle – do dokładniejszej transliteracji obcych dźwięków (zgodnie z zaleceniami japońskiego Ministerstwa Oświaty, Kultury, Sportu, Nauki i Technologii[17]). Digrafy katakany na beżowym tle sugerowane są przez American National Standards Institute[18] i British Standards Institution[19] jako możliwe do stosowania. Natomiast znaki z fioletowym tłem pojawiły się w standardzie stowarzyszenia Romaji Hiromekai z 1974[20].
| イィ yi | イェ ye | |||
| ウァ wa | ウィ wi | ウゥ wu* | ウェ we | ウォ wo |
| ウュ wyu | ||||
| ヴァ va | ヴィ vi | ヴ vu⁑ | ヴェ ve | ヴォ vo |
| ヴャ vya | ヴュ vyu | ヴィェ vye | ヴョ vyo | |
| キェ kye | ||||
| ギェ gye | ||||
| クァ kwa | クィ kwi | クェ kwe | クォ kwo | |
| クヮ kwa | ||||
| グァ gwa | グィ gwi | グェ gwe | グォ gwo | |
| グヮ gwa | ||||
| シェ she | ||||
| ジェ je | ||||
| スィ si | ||||
| ズィ zi | ||||
| チェ che | ||||
| ツァ tsa | ツィ tsi | ツェ tse | ツォ tso | |
| ツュ tsyu | ||||
| ティ ti | トゥ tu | |||
| テュ tyu | ||||
| ディ di | ドゥ du | |||
| デュ dyu | ||||
| ニェ nye | ||||
| ヒェ hye | ||||
| ビェ bye | ||||
| ピェ pye | ||||
| ファ fa | フィ fi | フェ fe | フォ fo | |
| フャ fya | フュ fyu | フィェ fye | フョ fyo | |
| ホゥ hu | ||||
| ミェ mye | ||||
| リェ rye | ||||
| ラ゜ la | リ゜ li | ル゜ lu | レ゜ le | ロ゜ lo |
| ヷ va⁂ | ヸ vi⁂ | ヹ ve⁂ | ヺ vo⁂ | |
- * – Wykorzystanie ウゥ do reprezentowania wu jest rzadkością we współczesnym japońskim, poza slangiem internetowym i transkrypcją łacińskiego digrafu VV w katakanie.
- ⁑ – Znak ヴ ma rzadko stosowany odpowiednik w hiraganie ゔ, który również oznacza vu w latynizacji Hepburna.
- ⁂ – Znaki oznaczone na zielono są przestarzałe we współczesnej japońszczyźnie i stosowane bardzo rzadko[15][16].
Remove ads
Remove ads
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
Remove ads