Transkrypcja Hepburna

Transkrypcja Hepburna (jap. ヘボン式ローマ字 Hebon-shiki rōmaji; dosł. „znaki rzymskie (łacińskie) metodą Hepburna”) – nosząca nazwisko Jamesa Curtisa Hepburna transkrypcja pisma i dźwięków języka japońskiego na alfabet łaciński, którą wykorzystał w trzecim wydaniu swojego słownika japońsko-angielskiego z 1886 roku. System ten został opracowany w 1885 roku przez Stowarzyszenie Latynizacji (jap. 羅馬字会 Rōmajikai), które proponowało zastąpienie nim znaków kanji i kany. Nazywany jest także „metodą standardową” (jap. 標準式 hyōjun-shiki). Współcześnie jego najbardziej rozpowszechnioną wersją jest „wersja zmodyfikowana” zaproponowana w trzecim wydaniu słownika New Japanese-English Dictionary (1954) wydawnictwa Kenkyūsha^[1].

Wprowadzenie

Obecny system Hepburna jest najszerzej stosowaną i najprostszą metodą transkrypcji języka japońskiego. Wystarczy jedynie poznać i zapamiętać stosunkowo proste w tym przypadku zasady zmienionej wymowy angielskiej, ale oddającej prawidłową wymowę w języku japońskim^[2].

Ze względu na to, że niektóre słowa japońskie, jak np. 芸者 geisha, czy 将軍 shōgun dotarły do Polski zanim rozpowszechniła się transkrypcja Hepburna, były one i nadal są często w zapisie: gejsza i szogun. Stało się tak w wyniku bezpośredniego przeniesienia wymowy angielskiej, odmiennej od wymowy w języku japońskim. Zapis w języku polskim, zgodny z wymową w języku japońskim, to odpowiednio: gejsia/geisia i siogun.

Warianty

Istnieje wiele wariantów latynizacji Hepburna. Dwoma najpopularniejszymi są:

• Wersja tradycyjna (ang. traditional Hepburn), zmieniana w kolejnych wydaniach słownika Hepburna (wyd. I – 1867, wyd. II – 1872, wyd. III – 1886), z których wydanie trzecie jest uważane za autorytatywne^[3]. Hepburn w pierwszym wydaniu zawsze stosował makrony do zapisu długich samogłosek (ā, ī, ū, ō), jednak w kolejnych wydaniach zastąpił ā i ī przez aa i ii. Zrezygnował również z używania ō w niektórych sytuacjach (np. czasownik 思う（おもう） w pierwszym wydaniu był zapisany jako omō, a w kolejnych jako omou)^[4]. Ten wariant charakteryzuje się zapisywaniem zgłoskotwórczego n jako m przed spółgłoskami b, m i p, np. Shimbashi dla 新橋. Wykorzystywany jest na znakach kolei Japan Railways^[5].
• Wersja zmodyfikowana (jap. 修正ヘボン式 shūsei Hebon-shiki; ang. modified Hepburn), znana też jako wersja poprawiona, w której zapis zgłoskotwórczego n jako m przed pewnymi spółgłoskami nie jest już używany, np. Shinbashi dla 新橋. Wersja ta została wprowadzona w trzecim wydaniu New Japanese-English Dictionary (1954) wydawnictwa Kenkyūsha, a później zaadaptowana przez Bibliotekę Kongresu Stanów Zjednoczonych^[6]. Jest to najpopularniejszy system transkrypcji języka japońskiego w obcojęzycznych słownikach i publikacjach^[1][7].

W samej Japonii w użyciu istnieją także inne warianty:

• Standard Ministerstwa Ziemi, Infrastruktury, Transportu i Turystyki, który wykorzystuje wersję zmodyfikowaną, długie ō zapisując jednak jako o, np. Otacho dla 太田町. Wariant ten wykorzystywany jest na znakach drogowych^[8].
• Standard paszportowy Ministerstwa Spraw Zagranicznych, który zezwala na używanie „znaków spoza transkrypcji Hepburna” (jap. 非ヘボン式ローマ字 hi-Hebon-shiki rōmaji) w latynizacji japońskich nazwisk, zwłaszcza w paszportach. W szczególności zapisuje zgłoskotwórcze n jako m przed spółgłoskami b, m i p oraz pozwala na zapis długiego ō jako o, ou/oo lub oh (np. nazwisko 佐藤（さとう） może zostać zapisane jako Sato, Satou lub Satoh)^[9].

Szczegóły tych wariantów znajdują się niżej.

Cechy

Główną cechą latynizacji Hepburna jest to, iż jej pisownia opiera się na fonologii języka angielskiego. Tam, gdzie sylaby konstruowane w sposób regularny według sylabariusza języka japońskiego zawierają „niestabilną” spółgłoskę dla współczesnego języka mówionego, ortografia zmieniana jest na lepiej oddającą, dla władających angielszczyzną, właściwy dźwięk; przykładowo し zapisywane jest jako shi, nie zaś * si.

Część językoznawców jest niechętna latynizacji Hepburna, ponieważ pisownia oparta na wymowie może przesłaniać regularne pochodzenie struktur fonetycznych, fleksji i koniugacji języka japońskiego^[10]. Zwolennicy twierdzą z kolei, że latynizacja ta nie jest przeznaczona do bycia narzędziem językoznawczym. Korzysta z niej w swojej Gramatyce japońskiej^[2] autorytet polskiej japonistyki Romuald Huszcza.

Wymowa

Zapis transkrypcji Hepburna znajduje dość dobre przybliżenie w polskich głoskach. Wszystkie głoski z wyjątkiem poniższych wymawia się tak samo jak w języku polskim:

• ch wymawia się jak ć;
• j wymawia się jak dź;
• sh wymawia się jak ś;
• ts wymawia się jak c;
• w wymawia się jak u̯ (u niezgłoskotwórcze);
• y wymawia się jak j;
• z wymawia się jak dz.

Następujące głoski są raczej obce dla użytkowników języka polskiego:

• u wymawia się z rozluźnionymi ustami;
• f nie jest spółgłoską wargowo-zębową, a dwuwargową, co upodabnia ją do dmuchnięcia; przez co jest zgodna z szeregiem h
• r wymawiane różnie: od l do r, zwykle w pozycji dziąsłowo-zębowej języka, zawsze przy jego pojedynczym ruchu.
• n wymawia się zależnie od pozycji:
  • jak n nosowe i dźwięczne (potencjalnie dowolnie przedłużalne), jeśli zapisane jest jako n' bądź n na końcu wyrazu, jeśli nie zachodzi jedna z poniższych sytuacji,
  • jak zwykłe n przed następującymi literami latynizacji: t, d, z, ch i j (geminizowane przed n),
  • jak n wymawiane w polskich wyrazach bank czy tango przed k i g,
  • jak m przed p i b (geminizowane przed m).

Długie samogłoski

A + A

Tradycyjna i zmodyfikowana latynizacja Hepburna:

Połączenie a + a zapisywane jest jako aa, jeżeli występuje na granicy między morfemami.

• 邪悪（じゃあく）: {ji + ya} + {a + ku} = jaaku – zło

Tradycyjna latynizacja Hepburna:

Długa samogłoska a zawsze zapisywana jest jako aa.

• お婆さん（おばあさん）: {o} + {ba + a} + {sa + n} = obaa-san^[11] – babcia

Zmodyfikowana latynizacja Hepburna:

W pozostałych przypadkach długa samogłoska a oznaczana jest makronem.

• お婆さん（おばあさん）: {o} + {ba + a} + {sa + n} = obāsan^[12] – babcia

I + I

Tradycyjna i zmodyfikowana latynizacja Hepburna:

Połączenie i + i zawsze zapisywane jest jako ii^[13]

• お兄さん（おにいさん）: o + ni + i + sa + n = oniisan – starszy brat
• お爺さん（おじいさん）: o + ji + i + sa + n = ojiisan – dziadek
• 美味しい（おいしい）: o + i + shi + i = oishii – smaczny
• 新潟（にいがた）: ni + i + ga + ta = Niigata
• 灰色（はいいろ）: ha + i + i + ro = haiiro – popielaty

U + U

Tradycyjna i zmodyfikowana latynizacja Hepburna:

Połączenie u + u zapisywane jest jako uu, jeżeli występuje na granicy między morfemami lub na końcu słownikowej formy czasownika.

• 食う（くう）: {ku} + {-u} = kuu – jeść
• 縫う（ぬう）: {nu} + {-u} = nuu – szyć
• 湖（みずうみ）^[a]: {mi + zu} + {u + mi} = mizuumi – jezioro

W pozostałych przypadkach długa samogłoska u oznaczana jest makronem.

• 数学（すうがく）: {su + u} + {ga + ku} = sūgaku – matematyka
• 注意（ちゅうい）: {chu + u} + {i} = chūi – uwaga
• ぐうたら: {gu + u + ta + ra} = gūtara – próżniak

E + E

Tradycyjna i zmodyfikowana latynizacja Hepburna:

Połączenie e + e zapisywane jest jako ee, jeżeli występuje na granicy między morfemami.

• 濡れ縁（ぬれえん）: {nu + re} + {e + n} = nureen – niezadaszona weranda

Tradycyjna latynizacja Hepburna:

Długa samogłoska e zawsze zapisywana jest jako ee.

• お姉さん（おねえさん）: {o} + {ne + e} + {sa + n} = oneesan^[11] – starsza siostra

Zmodyfikowana latynizacja Hepburna:

W pozostałych przypadkach długa samogłoska e oznaczana jest makronem.

• お姉さん（おねえさん）: {o} + {ne + e} + {sa + n} = onēsan^[12] – starsza siostra

O + O

Tradycyjna i zmodyfikowana latynizacja Hepburna:

Połączenie o + o zapisywane jest jako oo, jeżeli występuje na granicy między morfemami.

• 小躍り（こおどり）: {ko} + {o + do + ri} = koodori – taniec

W pozostałych przypadkach długa samogłoska o oznaczana jest makronem.

• 氷（こおり）: {ko + o + ri} = kōri – lód
• 遠回り（とおまわり）: {to + o} + {ma + wa + ri} = tōmawari – okrężna droga
• 大阪（おおさか）: {o + o} + {sa + ka} = Ōsaka – Osaka

O + U

Tradycyjna i zmodyfikowana latynizacja Hepburna:

Połączenie o + u zapisywane jest jako ou, jeżeli występuje na granicy między morfemami lub na końcu słownikowej formy czasownika.

• 追う（おう）: {o} + {-u} = ou – gonić
• 迷う（まよう）: {ma + yo} + {-u} = mayou – zgubić się
• 子馬（こうま）: {ko} + {u + ma} = kouma – źrebię
• 仔牛（こうし）: {ko} + {u + shi} = koushi – cielę

W pozostałych przypadkach długa samogłoska o oznaczana jest makronem.

• 学校（がっこう）: {ga + (sokuon)} + {ko + u} = gakkō – szkoła
• 東京（とうきょう）: {to + u} + {kyo + u} = Tōkyō – Tokio
• 勉強（べんきょう）: {be + n} + {kyo + u} = benkyō – nauka
• 電報（でんぽう）: {de + n} + {po + u} = dempō^[11] lub denpō^[12] – telegram
• 金曜日（きんようび）: {ki + n} + {yo + u} + {bi} = kinyōbi^[11] lub kin’yōbi^[12] – piątek
• 格子（こうし）: {ko + u} + {shi} = kōshi – krata

E + I

Tradycyjna i zmodyfikowana latynizacja Hepburna:

Połączenie e + i zawsze zapisywane jest jako ei.

• 学生（がくせい）: ga + ku + se + i = gakusei – student
• 経験（けいけん）: ke + i + ke + n = keiken – doświadczenie
• 制服（せいふく）: se + i + fu + ku = seifuku – mundurek
• 姪（めい）: me + i = mei – bratanica, siostrzenica

Pozostałe połączenia samogłosek

Wszystkie pozostałe połączenia samogłosek zapisywane są oddzielnie.

• 軽い（かるい）: ka + ru + i = karui – lekki
• 鴬（うぐいす）: u + gu + i + su = uguisu – wierzbownik japoński
• 甥（おい）: o + i = oi – bratanek, siostrzeniec

Zapożyczenia językowe

Długie samogłoski w wyrazach zapożyczonych oznaczone znakiem chōonpu (ー) zapisywane są z makronami (ā, ī, ū, ē, ō).

• セーラー: se + (chōonpu) + ra + (chōonpu) = sērā – marynarz
• パーティー: pa + (chōonpu) + ti + (chōonpu) = pātī – impreza
• ヒーター: hi + (chōonpu) + ta + (chōonpu) = hītā – grzejnik
• タクシー: ta + ku + shi + (chōonpu) = takushī – taksówka
• スーパーマン: su + (chōonpu) + pa + (chōonpu) + ma + n = Sūpāman – Superman
• バレーボール: ba + re + (chōonpu) + bo + (chōonpu) + ru = barēbōru – siatkówka
• ソール: so + (chōonpu) + ru = sōru – podeszwa

Połączenia samogłosek w wyrazach zapożyczonych zawsze zapisywane są oddzielnie.

• バレエ: ba + re + e = baree – balet
• ソウル: so + u + ru = souru – dusza, Seul
• ミイラ: mi + i + ra = miira – mumia

Inne odmiany

Istnieje również różne odmiany transkrypcji Hepburna do oznaczania długich samogłosek. Na przykład 東京（とうきょう） może zostać zapisane jako:

• Tōkyō: oznaczane makronami. Zgodne z zasadami wersji tradycyjnej oraz zmodyfikowanej systemów, uważane za standard;
• Tokyo: nieoznaczane. Jest to zgodne z wyrazami japońskimi, które weszły do angielszczyzny lub polszczyzny (np. Osaka, gdzie pierwsza samogłoska jest długa). Jest to również niepisana konwencja używana w systemie przyjętym de facto i używanym w znakach i innych anglojęzycznych informacjach w Japonii;
• Tôkyô: oznaczane akcentami przeciągłymi (cyrkumfleksami lub popularnie: daszkami). Cyrkumfleksy wykorzystywane są w alternatywnych latynizacjach Nihon-shiki oraz Kunrei-shiki i używane, jeżeli procesor tekstu nie umożliwia użycia makronów.
• Tohkyoh: oznaczane za pomocą h (jedynie po o). Niekiedy znane pod nazwą „wersji paszportowej”, jako że japońskie Ministerstwo Spraw Zagranicznych zezwoliło (jednak nie wymaga) na wykorzystanie w paszportach^[9];
• Toukyou: zapisywane za pomocą pisowni kany: ō jako ou lub oo (zależnie od kany) oraz ū jako uu. Sposób ten jest czasami nazywany wāpuro rōmaji^[b], ponieważ służy on do tworzenia tekstu japońskiego przy użyciu procesora tekstu (jap. wādo purosessā z ang. word processor) wyposażonego w klawiaturę z alfabetem łacińskim i sylabariuszem japońskim. Metoda ta pozwala na dokonywanie zapisu wyrazu w kanie, rozróżniając między おう (jak np. w とうきょう (jap. 東京) zapisywanym Toukyou) oraz おお (jak w とおい (jap. 遠い) zapisywanym tooi). Słowo wāpuro oznacza urządzenie do sporządzania tekstów w języku japońskim, przypominające wyglądem maszynę do pisania z niewielkim ekranem. Program do niej nazywa się wāpuro-sofuto (sofuto pochodzi od software). Metoda i maszyny te były w powszechnym użyciu w Japonii w latach 70. i 80. XX w., przed erą komputerów. Obecnie w podobny sposób sporządza się teksty przy pomocy klawiatury komputera;
• Tookyoo: zapisywane przez podwajanie samogłosek. Zgodne z zasadami transkrypcji JSL, ale popularne również podczas zapisywania wyrazów obcego pochodzenia bez odwołania do konkretnego systemu, np. paatii dla パーティー (z ang. party, przyjęcie) zamiast pātī.

Partykuły

Tradycyjna i zmodyfikowana latynizacja Hepburna:

• Partykułę ha は zapisuje się wa.

Tradycyjna latynizacja Hepburna^[11]:

• Partykułę he へ zapisuje się ye (e po reformie ortografii w 1946 roku).
• Partykułę wo を zapisuje się wo.

Zmodyfikowana latynizacja Hepburna^[12]:

• Partykułę he へ zapisuje się e.
• Partykułę wo を zapisuje się o.

Zgłoskotwórcze n

Tradycyjna latynizacja Hepburna^[11]:

Zgłoskotwórcze n (ん) zapisywane jest jako n przed spółgłoskami, ale jako m przed spółgłoskami wargowymi, t.j. b, m i p. Przed samogłoskami i y zapisywane jest jako n- (z myślnikiem; aby uniknąć niejasności pomiędzy na przykład んあ n + a i な na lub んや n + ya i にゃ nya).

• 案内（あんない）: annai – oprowadzanie
• 群馬（ぐんま）: Gumma – Gunma
• 簡易（かんい）: kan-i – prostota
• 信用（しんよう）: shin-yō – zaufanie

Zmodyfikowana latynizacja Hepburna^[12]:

Zapis m przed spółgłoskami wargowymi został zastąpiony zapisem n. Przed samogłoskami i y stosuje się zapis n’ (z apostrofem).

• 案内（あんない）: annai – oprowadzanie
• 群馬（ぐんま）: Gunma – Gunma
• 簡易（かんい）: kan’i – prostota
• 信用（しんよう）: shin’yō – zaufanie

Podwójne spółgłoski

Podwójne lub geminizowane spółgłoski oznaczane są poprzez podwojenie spółgłoski po sokuonie, っ, z wyjątkiem ch, które geminizowane przechodzi w tch^[11][12].

• 結果（けっか）: kekka – wynik
• さっさと: sassato – szybko
• ずっと: zutto – cały czas
• 切符（きっぷ）: kippu – bilet
• 雑誌（ざっし）: zasshi – magazyn
• 一緒に（いっしょに）: isshoni – razem
• こっち: kotchi (nie kocchi) – tędy
• 抹茶（まっちゃ）: matcha (nie maccha) – matcha
• 三つ（みっつ）: mittsu – trzy

Tabele latynizacji Hepburna

Gojūon					Yōon
あ ア a	い イ i	う ウ u	え エ e	お オ o
か カ ka	き キ ki	く ク ku	け ケ ke	こ コ ko	きゃ キャ kya	きゅ キュ kyu	きょ キョ kyo
さ サ sa	し シ shi	す ス su	せ セ se	そ ソ so	しゃ シャ sha	しゅ シュ shu	しょ ショ sho
た タ ta	ち チ chi	つ ツ tsu	て テ te	と ト to	ちゃ チャ cha	ちゅ チュ chu	ちょ チョ cho
な ナ na	に ニ ni	ぬ ヌ nu	ね ネ ne	の ノ no	にゃ ニャ nya	にゅ ニュ nyu	にょ ニョ nyo
は ハ ha	ひ ヒ hi	ふ フ fu	へ ヘ he	ほ ホ ho	ひゃ ヒャ hya	ひゅ ヒュ hyu	ひょ ヒョ hyo
ま マ ma	み ミ mi	む ム mu	め メ me	も モ mo	みゃ ミャ mya	みゅ ミュ myu	みょ ミョ myo
や ヤ ya		ゆ ユ yu		よ ヨ yo
ら ラ ra	り リ ri	る ル ru	れ レ re	ろ ロ ro	りゃ リャ rya	りゅ リュ ryu	りょ リョ ryo
わ ワ wa	ゐ ヰ i/wi†		ゑ ヱ e/we†	を ヲ o/wo‡
				ん ン n-n'
が ガ ga	ぎ ギ gi	ぐ グ gu	げ ゲ ge	ご ゴ go	ぎゃ ギャ gya	ぎゅ ギュ gyu	ぎょ ギョ gyo
ざ ザ za	じ ジ ji	ず ズ zu	ぜ ゼ ze	ぞ ゾ zo	じゃ ジャ ja	じゅ ジュ ju	じょ ジョ jo
だ ダ da	ぢ ヂ ji	づ ヅ zu	で デ de	ど ド do	ぢゃ ヂャ ja	ぢゅ ヂュ ju	ぢょ ヂョ jo
ば バ ba	び ビ bi	ぶ ブ bu	べ ベ be	ぼ ボ bo	びゃ ビャ bya	びゅ ビュ byu	びょ ビョ byo
ぱ パ pa	ぴ ピ pi	ぷ プ pu	ぺ ペ pe	ぽ ポ po	ぴゃ ピャ pya	ぴゅ ピュ pyu	ぴょ ピョ pyo

• † – Znaki oznaczone na czerwono to znaki historyczne, które są przestarzałe we współczesnej japońszczyźnie^[15][16].
• ‡ – We współczesnej japońszczyźnie znak ヲ wo powinien być zapisywany fonetycznie jako o w przypadku użycia jako partykuły i tylko czasami wymawia się go wo w niektórych zapożyczeniach (np. niestandardowe ヲッカ wokka dla wyrazu „wódka”).

Dla rozszerzonej katakany

Połączenia tych znaków wykorzystywane są głównie do reprezentowania dźwięków w wyrazach obcojęzycznych.

Digrafy na pomarańczowym tle używane są do zapisu zapożyczeń i zagranicznych nazw, na niebieskim tle – do dokładniejszej transliteracji obcych dźwięków (zgodnie z zaleceniami japońskiego Ministerstwa Oświaty, Kultury, Sportu, Nauki i Technologii^[17]). Digrafy katakany na beżowym tle sugerowane są przez American National Standards Institute^[18] i British Standards Institution^[19] jako możliwe do stosowania. Natomiast znaki z fioletowym tłem pojawiły się w standardzie stowarzyszenia Romaji Hiromekai z 1974^[20].

	イィ yi		イェ ye
ウァ wa	ウィ wi	ウゥ wu*	ウェ we	ウォ wo
		ウュ wyu
ヴァ va	ヴィ vi	ヴ vu⁑	ヴェ ve	ヴォ vo
ヴャ vya		ヴュ vyu	ヴィェ vye	ヴョ vyo
			キェ kye
			ギェ gye
クァ kwa	クィ kwi		クェ kwe	クォ kwo
クヮ kwa
グァ gwa	グィ gwi		グェ gwe	グォ gwo
グヮ gwa
			シェ she
			ジェ je
	スィ si
	ズィ zi
			チェ che
ツァ tsa	ツィ tsi		ツェ tse	ツォ tso
		ツュ tsyu
	ティ ti	トゥ tu
		テュ tyu
	ディ di	ドゥ du
		デュ dyu
			ニェ nye
			ヒェ hye
			ビェ bye
			ピェ pye
ファ fa	フィ fi		フェ fe	フォ fo
フャ fya		フュ fyu	フィェ fye	フョ fyo
		ホゥ hu
			ミェ mye
			リェ rye
ラ゜ la	リ゜ li	ル゜ lu	レ゜ le	ロ゜ lo
ヷ va⁂	ヸ vi⁂		ヹ ve⁂	ヺ vo⁂

• * – Wykorzystanie ウゥ do reprezentowania wu jest rzadkością we współczesnym japońskim, poza slangiem internetowym i transkrypcją łacińskiego digrafu VV w katakanie.
• ⁑ – Znak ヴ ma rzadko stosowany odpowiednik w hiraganie ゔ, który również oznacza vu w latynizacji Hepburna.
• ⁂ – Znaki oznaczone na zielono są przestarzałe we współczesnej japońszczyźnie i stosowane bardzo rzadko^[15][16].

Uwagi

1. Japońskie słowo みずうみ („jezioro”), choć zapisywane za pomocą pojedynczego znaku 湖, składa się z dwóch morfemów: 水（みず） (mizu, „woda”) i 海（うみ）(umi, „morze”).
2. Z ang. word processor, inaczej po jap. bunsho-sakuseiki^[14].

Przypisy

1. CaitlinC. Nelson CaitlinC., Japanese Romanization History [online], University of Hawaii at Manoa [dostęp 2020-08-17].
2. Romuald Huszcza, Maho Ikushima, Jan Majewski: Gramatyka japońska: podręcznik z ćwiczeniami. Tom I. Wyd. II. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2003. ISBN 83-233-1802-6. Brak numerów stron w książce
3. 明治学院大学図書館 – 『和英語林集成』デジタルアーカイブス. Meijigakuin.ac.jp. [dostęp 2012-07-13]. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-10-30)]. (jap.).
4. Timothy J.T.J. Vance Timothy J.T.J., The inexorable spread of 〈ou〉 in Romanized Japanese, [w:] KunioK. Nishiyama i inni red., Topics in theoretical Asian linguistics: studies in honor of John B. Whitman, Amsterdam: John Benjamins Publishing Company, 2018, s. 292, DOI: 10.1075/la.250.14van, ISBN 978-90-272-6329-2, OCLC 1060186251 [dostęp 2020-08-18] (ang.).
5. 日本国有鉄道・鉄道掲示基準規程（抄） [online] [dostęp 2020-08-18] (jap.).
6. Japanese. Biblioteka Kongresu Stanów Zjednoczonych. [dostęp 2013-12-16]. (ang.).
7. UNGEGN Working Group on Romanization Systems: Japanese. [w:] REPORT ON THE CURRENT STATUS OF UNITED NATIONS ROMANIZATION SYSTEMS FOR GEOGRAPHICAL NAMES [on-line]. 2013-09-24. [dostęp 2013-12-16]. (ang.).
8. 道路標識のローマ字（ヘボン式） の綴り方.
9. 非ヘボン式ローマ字｜神奈川県パスポートセンター公式サイト [online], Kanagawa Prefectural Government [dostęp 2020-08-18].
10. 松浦四郎. 104年かかった標準化. „標準化と品質菅理 -Standardization and Quality Control-”. 45, s. 92–93, październik 1992. Japanese Standards Association. (jap.).
11. James Curtis Hepburn: A Japanese-English And English-Japanese Dictionary. Wyd. 3. 1886. (ang.). Brak numerów stron w książce
12. Kenkyusha’s New Japanese-English Dictionary. Wyd. 4. Kenkyūsha, 1974. (ang.). Brak numerów stron w książce
13. Katakana, [w:] AgataA. Jagiełło AgataA., Japoński nie gryzie!, wyd. II, Warszawa 2012, str. 36, ISBN 978-83-7788-174-3 [dostęp 2021-07-01], Cytat: Jedynie イー zapisujemy jako podwojoną literę i. (pol.).
14. Katakana Shingo-jiten, Gakken 2003, s. 758.
15. 昭和21年内閣告示第33号 「現代かなづかい」. 16 listopada 1946. [dostęp 2012-07-13]. (jap.).
16. 昭和61年内閣告示第1号 「現代仮名遣い」, Ministerstwo Oświaty, Kultury, Sportu, Nauki i Technologii, 1 lipca 1986 [dostęp 2012-07-13] [zarchiwizowane z adresu 2015-06-18] (jap.).
17. 平成3年6月28日内閣告示第2号:外来語の表記 [online], Ministerstwo Oświaty, Kultury, Sportu, Nauki i Technologii [dostęp 2012-07-13] [zarchiwizowane z adresu 2013-01-21] (jap.).
18. ■米国規格(ANSI Z39.11-1972)―要約. [dostęp 2012-07-13]. (jap.).
19. ■英国規格(BS 4812: 1972)―要約. [dostęp 2012-07-13]. (jap.).
20. ローマ字文の手ほどき: 標準式ローマ字書き日本語の書き方. 1974. [dostęp 2012-07-13]. (jap.).

Linki zewnętrzne

• Wstęp do pierwszego wydania oryginalnego słownika Hepburna tłumaczący zasady latynizacji (ang.)
• Wstęp do trzeciego wydania oryginalnego słownika Hepburna tłumaczący zasady latynizacji (ang.)

Encyklopedie internetowe (rōmaji):

• SNL: Hepburn_-_transkripsjonssystem