Szczygieł
gatunek ptaka z rodziny łuszczakowatych Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Szczygieł[4] (Carduelis carduelis) – gatunek małego ptaka z rodziny łuszczakowatych (Fringillidae).
| Carduelis carduelis[1] | |||||
| (Linnaeus, 1758) | |||||
 | |||||
| Systematyka | |||||
| Domena | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| Królestwo | |||||
| Typ | |||||
| Podtyp | |||||
| Gromada | |||||
| Podgromada | |||||
| Infragromada | |||||
| Rząd | |||||
| Podrząd | |||||
| Rodzina | |||||
| Podrodzina | |||||
| Plemię | |||||
| Rodzaj | |||||
| Gatunek |
szczygieł | ||||
| Synonimy | |||||
| |||||
| |||||
| Kategoria zagrożenia (CKGZ)[3] | |||||
 | |||||
| Zasięg występowania | |||||
 Kraje, w których występuje szczygieł populacje rodzime introdukowane przez człowieka | |||||
Występowanie
Zamieszkuje Europę od atlantyckich wysp i zachodniej Europy do środkowej Azji na wschodzie oraz większość Azji Mniejszej i Afryki Północnej. Częściowo osiadły, a w niektórych regionach wędrowny. Jedynie populacje z północnej Europy i Azji odlatują w kierunku południowo-zachodnim nad Morzem Śródziemnym i do zachodniej Europy. Dołączają tam do lokalnych, osiadłych szczygłów. Wiosną, podobnie jak osobniki koczujące, powracają na tereny lęgowe. Gatunek introdukowany w Australii, Nowej Zelandii i Ameryce Południowej (głównie Urugwaj)[3].
W Polsce, według danych z Monitoringu Pospolitych Ptaków Lęgowych opublikowanych w 2012 roku, gatunek liczny, o nierównomiernym zagęszczeniu na terenie kraju (średnio 2,45 pary/km², maksymalnie 10 par/km²)[5].
Systematyka
Podsumowanie
Perspektywa
1 sezon lęgowy; 2 cały rok
Grupa podgatunków C. c. caniceps
3 sezon lęgowy; 4 cały rok
Obecnie wyróżnia się 14 podgatunków C. carduelis[2][6]. Podgatunki dzielone są na dwie grupy: zachodnią carduelis i wschodnią caniceps. Grupa caniceps obejmuje podgatunki caniceps, paropanisi, subulata i ultima, przez niektórych autorów (np. IUCN[7]) wydzielana jest jako osobny gatunek Carduelis caniceps[2]. Poszczególne podgatunki zamieszkują[6][2]:
- C. carduelis britannica – Wyspy Brytyjskie, północno-zachodnia Francja i zachodnia Holandia.
- szczygieł, szczygieł zwyczajny[4] (C. carduelis carduelis) – południowa Skandynawia do środkowej Francji i Włoch i na wschód do centralnej europejskiej części Rosji.
- C. carduelis parva – południowo-zachodnia Europa, północno-zachodnia Afryka, Madera, Baleary i Wyspy Kanaryjskie.
- C. carduelis tschusii – Korsyka, Sardynia i Sycylia.
- C. carduelis balcanica – Bałkany, Grecja, Kreta i północno-zachodnia Turcja.
- C. carduelis niediecki – Bliski Wschód.
- C. carduelis brevirostris – wschodnia Turcja, południowy Kaukaz i północny Iran.
- C. carduelis colchica – północny Kaukaz i Krym.
- C. carduelis volgensis – południowa Ukraina, południowe obszary europejskiej części Rosji i północno-zachodni Kazachstan.
- szczygieł syberyjski[8] (C. carduelis frigoris syn. C. carduelis major) – południowo-zachodnia i południowo-środkowa Syberia.
- C. carduelis paropanisi – zachodni Turkmenistan i wschodni Iran do północno-zachodnich Chin.
- C. carduelis subulata – północno-wschodni Kazachstan, południowo-środkowa Syberia i zachodnia Mongolia.
- szczygieł szarogłowy[4] (C. carduelis caniceps) – zachodni Pakistan do północno-zachodnich Himalajów, południowo-zachodni Tybet i środkowy Nepal.
- C. carduelis ultima – południowy Iran.
Charakterystyka
Podsumowanie
Perspektywa
.jpg)
Cechy gatunku
Najbardziej charakterystyczną cechą dorosłego szczygła jest karminowoczerwona „twarz” (maska), kontrastująca z czarnym wierzchem głowy i pręgą za uszami (zausznicami) oraz z białymi policzkami. Upierzenie na grzbiecie kasztanowobrązowe. Boki głowy (policzki), podgardle, pierś biała z niewyraźną brązową przepaską, brzuch i kuper białe. Rozwidlony ogon czarny z białymi kropkami na sterówkach, skrzydła czarne z żółtymi dużymi pokrywami drugiego rzędu oraz częściowo zewnętrznymi chorągiewkami lotek, dzięki czemu na rozłożonym skrzydle tworzy się żółta przepaska. Zakończenia lotek białe. Dziób i nogi cieliste, dziób stożkowaty, ostro zakończony. Tęczówki oczu brązowe. Młode ptaki w szacie juwenalnej są bez charakterystycznego rysunku na głowie, ale z ubarwieniem skrzydła podobnym jak u ptaków dorosłych[10].
Pierzenie ma miejsce po lęgach. Dorosłe osobniki pierzą się od połowy lipca do połowy października, młode między sierpniem i wrześniem[11].
W czasie lotu szczygły od innych gatunków ptaków można odróżnić po ubarwieniu skrzydeł, głowy i ogona.
Nie jest to ptak bardzo płochliwy. Często można go zobaczyć jak przelatuje z miejsca na miejsce, zatrzymując się na różnych drzewach, krzewach i roślinach zielnych. Szczygieł lata szybko i falistym torem.
Dymorfizm płciowy
Obie płci są podobnej wielkości. Różnica w ubarwieniu jest trudna do zauważenia w terenie. U samca czerwona maska nad okiem dotyka i czasami przekracza oko, pióra u nasady dzioba są czarne, małe pokrywy skrzydłowe zwykle czarne[12][13]. U samicy maska kończy się w połowie głowy i jest koloru ciemnopomarańczowego, pióra u nasady dzioba są jaśniejsze, czarnoszare, a małe pokrywy brązowo nakrapiane (chociaż ilość brązu może być podobna u obu płci)[12][13].
Maska szczygłów swoją czerwoną barwę zawdzięcza czterem barwnikom karotenoidowym[14]. Analiza spektrum barw wykazała, że w zakresie widzialnym barwa maski różni się między płciami (u samców większy udział komponentu czerwonego, a mniejszy żółtego, tzn. maska samca jest bardziej czerwona niż samicy), natomiast w zakresie UV brak różnic[14].
Odmiany barwne i hybrydyzacja
Szczygieł od dawna był hodowany z powodu ładnego wyglądu i śpiewu[13], wzmianki o hodowli tego gatunku pochodzą już ze starożytności[15]. Obecnie, z powodu objęcia ochroną gatunkową, możliwości hodowli są ograniczone do ptaków pochodzących z niewoli, o udokumentowanym pochodzeniu[8]. W niewoli uzyskano szereg odmian barwnych tego gatunku, zwykle o upierzeniu jaśniejszym od formy dzikiej[16]. Szczygieł może się krzyżować z innymi pokrewnymi gatunkami, np. czyżem, dzwońcem, gilem. Wiele z takich krzyżówek uzyskiwano sztucznie, u ptaków w hodowli, jednak obserwowano również hybrydy w warunkach naturalnych[17][18]. Zależnie od gatunku, różna jest przeżywalność oraz płodność powstałych mieszańców.
Wymiary średnie
Głos
Samiec śpiewa świergotliwie na wzniesionych stanowiskach dość przyjemną dla ludzkiego ucha melodię – miękkie, kilkakrotnie powtarzane wabiące tony, które przeplatają trele i świergot. Jednocześnie zwykle wykonuje żwawe ruchy całym ciałem. W powietrzu ptaki przywołują się charakterystycznym wabieniem „didlit szczyglik szczygelit” lub „cit wit”.
Długość życia
Najstarszy obrączkowany szczygieł dożył 14 lat[19], jednak średnia długość życia na wolności jest o wiele mniejsza – 2 lata[20]. W niewoli ptaki te mogą osiągać wiek ponad 15 lat (rekordowo nawet 25)[13].
Biotop
Unika zwartych kompleksów leśnych[5]. Lęgnie się na obrzeżach lasów liściastych i mieszanych, może zamieszkiwać sady, polany, aleje, kępy drzew, nadrzeczne łęgi i ogrody[3]. Najchętniej zasiedla tereny uprawne, gdzie pola i sady przeplatają się z zadrzewieniami śródpolnymi[5]. Poza sezonem lęgowym żeruje jednak na terenach otwartych, gdzie może znaleźć rośliny produkujące nasiona.
Okres lęgowy
Podsumowanie
Perspektywa
Toki
Śpiewanie zaczynają, w zależności od pogody, w lutym lub marcu. Samce zaczynają śpiewać, kiedy ptaki są jeszcze skupione w stada[21]. Później w sezonie tworzą monogamiczne pary, które nie bronią jednak zbyt wytrwale swego terytorium, i mogą gnieździć się w bliskim sąsiedztwie innych par własnego gatunku, a nawet tworzyć luźne kolonie składające się z kilku par[13][21][22]. Szczygieł jest jednym z gatunków, u których obserwowane jest rytualne karmienie partnerki przez samca, uważane za element zalotów i utrzymania więzi między partnerami[23].
Gniazdo
Budowane w koronie drzewa lub wysokiego krzewu (np. jałowca, tui)[13], zwykle na wysokości powyżej 4 m[21]. Jest misternie uwite z gałązek, traw, mchu, korzonków spojonych pajęczynami i wysłane puchem oraz włosiem. Ma kształt grubościennej czarki. Ptaki dobrze je ukrywają. Budową gniazda zajmuje się samica[21].
.jpg)
Jaja i pisklęta
W Polsce szczygły wyprowadzają 2 lęgi w roku, od maja do czerwca-lipca[13][21]. Składanych jest 4–5[13] różnobiegunowych niebieskawych jaj, o wyraźnie zaostrzonym wąskim biegunie, o średnich wymiarach 17x13 mm. Występuje na nich brązowawe nakrapianie, liczniejsze na tępym końcu. Pierwsze jajo jest składane w ciągu 1–2 dni od zakończenia budowy gniazda[24].
Tylko samica wysiaduje jaja przez okres 12–13 dni[13][21]. W tym czasie samiec ją karmi[21]. Obserwowano, że po wykluciu piskląt samica zjada skorupki jaj[24]. Pisklęta na początku karmione są owadami, później również nasionami[21]. Wylatują z gniazda po kilkunastu dniach karmienia, po czym są jeszcze, jako podloty, dokarmiane poza gniazdem[13][21].
Zachowanie
Szczygły są ptakami stadnymi, nawet w okresie lęgowym bronią tylko najbliższego otoczenia gniazda, a w okresie pozalęgowym zbierają się w duże stada, których członkowie wspólnie żerują[22]. W okresie zimowym bywają gośćmi przy karmnikach[25]. W starożytności opisywano zdolności do uczenia się sztuczek u trzymanych w niewoli przedstawicieli tego gatunku[15]. W Holandii szczygły były do tego stopnia znane ze sztuczki polegającej na zaczerpywaniu wody małym wiaderkiem, że wzięła się od tego ich nazwa w języku holenderskim (putter, od czasownika putten, oznaczającego zaczerpywanie wody)[26].
Pożywienie
Podsumowanie
Perspektywa
,_Крылатские_холмы.jpg)
Głównie nasiona chwastów, ale wiosną i latem również drobne owady (szczególnie mszyce, drobne chrząszcze, gąsienice i dwuskrzydłe) i nasiona drzew. Zaobserwowano, że zjada nasiona przynajmniej 152 gatunków roślin, a wiosną również pąki drzew.
W atlasach i przewodnikach szczygły przedstawia się najczęściej na oście lub łopianie, ponieważ ich ulubionym i podstawowym pokarmem są ich dojrzałe nasiona[21]. Sama nazwa łacińska wywodzi się od carduus, co oznacza oset. Żywią się jednak również drobnonasiennymi chwastami takimi jak u mniszków i cykorii.
Przeważnie je prosto z rośliny. Zawisa przy tym na niej w akrobatycznych pozach. Ciekawym aspektem jest specjalizacja pokarmowa u obu płci. Samiec ma trochę dłuższy dziób i dlatego wybiera nasiona, które położone są głębiej w koszyczkach ostu. Natomiast samica zadowala się zwykle nasionami rosnącymi na jego powierzchni. Dzięki temu partnerzy, ale i osobniki różnych płci nie będące związane ze sobą, nie konkurują wzajemnie o pokarm. Od jesieni i zimą szczygły można zobaczyć w trakcie koczowania na ugorach, odłogach, terenach przeznaczonych pod zabudowę, na obszarach porośniętych roślinnością ruderalną lub na niezaoranych polach (zwłaszcza pojawiają się tam, gdzie rośnie oset i łopian). Pokarmu poszukują wtedy skupione w stadach z innymi ziarnojadami. Gdy w danym miejscu zabraknie pokarmu, przenoszą się gdzie indziej, choć nie mają wybranego kierunku przenosin.
Choroby i wrogowie naturalni
Do patogenów, którymi infekcje opisano u szczygłów, należą m.in. Mycobacterium genavense, ptasi poliomawirus (koinfekcję tymi dwoma patogenami opisano u dorosłego szczygła w niewoli)[27], gorączki Zachodniego Nilu (opisane u szczygłów w Ameryce, gdzie są gatunkiem introdukowanym)[28], kokcydia[29], megabakteria[30], Salmonella[31].
Szczygły, podobnie jak inne drobne ptaki, mogą padać łupem drapieżników takich jak puszczyk[32][33], sóweczka[34], uszatka[35]. W badaniach składu pokarmowego tych ptaków wykazuje się szczygły jako sporadyczne ofiary, nie stanowiące dużej proporcji spośród wszystkich ofiar.
Status i ochrona
IUCN od 2016 roku dzieli szczygła na dwa osobne gatunki; oba zalicza do kategorii najmniejszej troski (LC, Least Concern)[3][7]. Liczebność populacji C. carduelis (tzn. grupy podgatunków carduelis) szacuje się na 101–155 milionów dorosłych osobników. W Europie populacja odnotowała umiarkowany wzrost w latach 1980–2013, jednak mocno spada liczebność w północnej Afryce, gdzie ptak ten jest licznie chwytany do hodowli w klatkach, dlatego globalny trend liczebności populacji uznawany jest za spadkowy[3]. Liczebność populacji C. caniceps (tzn. grupy podgatunków caniceps) nie została oszacowana, ale jej trend ocenia się jako stabilny[7].
Na terenie Polski szczygieł jest objęty ścisłą ochroną gatunkową[36]. Na Czerwonej liście ptaków Polski został sklasyfikowany jako gatunek najmniejszej troski (LC)[37]. Według szacunków Monitoringu Pospolitych Ptaków Lęgowych, w latach 2013–2018 liczebność populacji lęgowej szczygła na terenie kraju wynosiła 665–916 tysięcy par[38]. Jego liczebność w Polsce w ostatnich latach silnie się zmniejsza[5].
Szczygieł w kulturze
Szczygieł był portretowany na obrazach, np. na obrazie „Szczygieł” Fabritiusa. Obraz ten jest elementem powieści Donny Tart o tym samym tytule, za którą autorka otrzymała nagrodę Pulitzera[39]. Inne obrazy, w których szczygieł jest ważnym elementem, to na przykład „Madonna ze szczygłem” Santiego, obraz Giambattisty Tiepolo pod tym samym tytułem, „Madonna z Dzieciątkiem” Vittore Crivellego, „Madonna z Dzieciątkiem” Carlo Crivellego[40]. Ptak przedstawiony na cudownym obrazie Matki Bożej w Dębem również jest uznawany za szczygła[41].
W chrześcijaństwie szczygieł bywa przedstawiany w związku z męką Jezusa. Wiąże się to z jego preferencjami pokarmowymi w kierunku ostów, których kolce są w symbolice z kolei związane z koroną cierniową[42].
W Polsce Szczygieł to jedno z popularnych nazwisk (w 2017 nosiło je około 5 tysięcy osób)[43].
W Niemczech szczygieł został wybrany ptakiem roku przez organizację NABU zajmującą się ochroną przyrody[44].
Zobacz też
Przypisy
Bibliografia
Linki zewnętrzne
Wikiwand - on
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.