Najlepsze pytania
Chronologia
Czat
Perspektywa
Starzec jakubek
gatunek rośliny Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Remove ads
Starzec jakubek[5][6], starzec Jakubek[7] (Jacobaea vulgaris Gaertn.[3][8]) – gatunek rośliny z rodziny astrowatych. Jest szeroko rozprzestrzeniony w strefie klimatu umiarkowanego na Starym Świecie, introdukowany rośnie także w Ameryce Północnej, Australii i Nowej Zelandii. W Polsce jest pospolity.
Remove ads
Rozmieszczenie geograficzne
Występuje niemal w całej Europie z wyjątkiem południowych i północnych krańców (brak go na wyspach na Morzu Śródziemnym i Islandii), w północno-zachodniej Afryce (w Maroku, Algierii i Tunezji) oraz na rozległych obszarach północnej i środkowej Azji sięgając po zachodnie Chiny, Mongolię i wschodnią Syberię. Jako introdukowany rośnie w strefie umiarkowanej Ameryki Północnej, we wschodniej Azji, w południowej Australii i Nowej Zelandii[4]. W Polsce jest pospolity na całym obszarze[9].
Remove ads
Nazewnictwo
Tradycyjnie gatunek włączany był do rodzaju starzec Senecio do sekcji Jacobaea. Analizy molekularne w pierwszych latach XXI wieku wykazały polifiletyzm tradycyjnego ujęcia rodzaju Senecio, m.in. sekcja Jacobaea okazała się być bliżej spokrewniona z kilkoma innymi rodzajami (np. Packera) niż z Senecio sensu stricto W efekcie w XXI wieku gatunek trafił do wyodrębnionego rodzaju Jacobaea Gaertn.Fruct. sem. pl. 2:445, t. 170, fig. 1. 1791[3][8][10][11].
Remove ads
Morfologia
- Pokrój
- Roślina zielna z prosto wzniesionymi pędami osiągającymi zwykle od 30 do 80 cm, rzadziej do 130 cm. Młode części pajęczynowato owłosione, z czasem łysiejące[12]. Owłosienie utrzymuje się w obrębie kwiatostanów i nasad liści[13].
- Korzenie
- Palowe[13], obficie rozgałęzione[12], czasem wielogłowa szyja korzeniowa[13] lub kłącze[14] z kilkoma korzeniami palowymi[13].
- Łodyga
- Pojedyncza lub kilka wyrastających z kłącza[14], tworzących luźne kępy[13]. Rozgałęzia się zwykle tylko w górze. Jest delikatnie żeberkowana, czasem z zaznaczającymi się krawędziami, cała lub tylko w dole brunatnoczerwona[12].
- Liście
- Odziomkowe i łodygowe, równomiernie rozmieszczone wzdłuż łodygi. Dolne liście zwykle zamierają w czasie kwitnienia[13]. Liście odziomkowe są długoogonkowe o końcowym odcinku tępo zakończonym i nieregularnie karbowanym, poza tym z 6–7 parami bocznych łatek, ku dołowi malejących. Łatki boczne zatokowo ząbkowane do głęboko pierzastych. Dolne liście łodygowe także lirowate i ogonkowe, środkowe i górne siedzące. Coraz wyższe liście mają coraz węższe łatki liści, włącznie z łatką końcową. Łatki boczne odstają mniej więcej prostopadle od osi liścia. U nasady liście obejmują uszkowato łodygę i są głęboko pocięte na wąskie łatki[12].
- Kwiaty
- Są zebrane w koszyczki o średnicy 1,5–2,5 cm tworzące rozgałęzione luźno podbaldachy[12]. Na jednej łodydze powstaje zwykle od 10 do 60 koszyczków[13]. Zewnętrzne listki okrywy zbiegające po szypułce i bardzo krótkie. Okrywa jest dzwonkowata z 13 lancetowatymi listkami. Osiągają one do 5 mm długości i 1,5 mm szerokości, na szczycie są zaostrzone, z boków obłonione[12]. Końce listków bywają zielone lub czarne[13]. Kwiaty żółte, kwiatów języczkowatych zazwyczaj 13. Języczek osiąga 8–12 mm długości i do 2 mm szerokości[12] natomiast ich rurka korony ma do 3 mm długości. Kwiaty rurkowate w koszyczku są liczne, osiągają ok. 6 mm długości, zakończone są trójkątnie jajowatymi ząbkami o długości ok. 0,5 mm[14].
- Owoce
- Niełupki do 2 mm długości, niewyraźnie żeberkowane. Powstające z kwiatów języczkowatych są nagie, a te z kwiatów rurkowatych są odstająco owłosione. Puch kielichowy osiąga ok. 5[12]–6[14] mm długości, biały, szybko odpadający w przypadku kwiatów języczkowatych, trwały na owockach powstających z kwiatów rurkowatych[14].
- Gatunki podobne
- Na wilgotnych łąkach rosną starzec wodny J. aquatica i starzec gorczycznikowy J. erratica różniące się przede wszystkim lirowatymi liśćmi łodygowymi, z wyraźnie szerszą klapą końcową od łatek bocznych. Starzec srebrzysty J. erucifolia różni się większą liczbą (4–6) zewnętrznych listków okrywy, które w dodatku mniej lub bardziej odstają. Łatki jego liści są bardzo wąskie i mniej lub bardziej skierowane ku wierzchołkowi liścia[12][15].
Remove ads
Biologia
- Rozwój
- Roślina dwuletnia lub bylina[12], hemikryptofit[15]. Kwitnie od czerwca do października[12][15], w południowej części zasięgu od maja do lipca[14]. Szczyt kwitnienia ma miejsce zwykle w czerwcu, ale może zostać opóźnione w przypadku niekorzystnych warunków pogodowych, w wyniku zgryzienia lub ścięcia pędu. Zazwyczaj po kwitnieniu i owocowaniu roślina zamiera, a przejściu w wieloletni cykl rozwoju sprzyja uszkodzenie pędów (np. ścięcie lub zgryzienie). Nasiona cechują się dużą zdolnością kiełkowania (ok. 80%) i tworzą w glebie trwały bank nasion[16].
- Liczba chromosomów
- 2n = 20, ale gatunek stanowi kompleks poliploidalny z tetraploidem, heksaploidem i oktoploidem, dla których odpowiednio 2n = 40, 60 i 80. Stwierdzono także aneuploida 2n = 32. Występują niewielkie różnice w budowie roślin o różnej ploidalności; heksa- i oktoploidy w porównaniu z tetraploidami cechują się dłuższymi kwiatami języczkowatymi, rurkowatymi i listkami okrywy, mają też silniej owłosione zewnętrzne niełupki. Heksaploid różni się od pozostałych większymi, ale też mniej żywotnymi ziarnami pyłku[17].
- Właściwości toksyczne
- Rośliny tego gatunku zawierają alkaloidy pirolizydynowe pochodne retronecyny działające silnie hepatotoksycznie na wiele ssaków, w tym zwłaszcza konie, ale też bydło[18], owce, świnie[19], ludzi i bezkręgowce. Związki te stanowią chemiczną ochronę roślin przed roślinożercami[20].
- Spożywanie roślin tego gatunku powoduje śmierć zwierząt w wyniku uszkodzenia wątroby, jest też przyczyną poronień u koni[18]. Dawka śmiertelna w przypadku koni (najczęściej trujących się tym gatunkiem) to 17 kg świeżych roślin[19]. W przypadku zwierząt karmionych sianem lub zielonką objawami zatrucia są występujące po kilku tygodniach: zaburzenia depresyjne, utrata apetytu, spadek temperatury ciała i żółtaczka[19].
- Liczba metabolitów stanowiących trujące alkaloidy w roślinach tego gatunku jest bardzo znaczna (w północnych Niemczech stwierdzono ich 98), przy czym w poszczególnych populacjach i osobnikach ich kompozycja i ilość może znacznie się różnić, co tłumaczone jest najprawdopodobniej wpływem środowiska (nie wykryto wzorców chemicznych i genetycznych stojących za tym zróżnicowaniem)[20]. Do najczęściej występujących alkaloidów stwierdzanych w tej roślinie należą: jakobina, jakodyna, senecjonina, jakonina[19].
Remove ads
Ekologia
Podsumowanie
Perspektywa
W Europie rośnie na murawach[15], łąkach, przydrożach, w zaroślach, na brzegach lasów, na polanach[12]. Uznawany jest za charakterystyczny gatunek dla łąk umiarkowanie żyznych i umiarkowanie wilgotnych[16]. Na obszarach introdukcji na siedliskach zaburzonych i przekształconych, na przydrożach, wysypiskach[13].
Jest rośliną żywicielską gąsienic proporzycy marzymłódki Tyria jacobaeae, które często występują na niej w dużej liczbie[21]. Kwiaty wydzielają nektar wabiący muchówki, m.in. dętkę rudonogą Physocephala rufipes, Drymeia hamata i przedstawicieli rodzaju Conops. Soki z rośliny spija zarówno larwa, jak i owad dorosły ulanika chryzantemowca Plagiognathus chrysanthemi. W koszyczkach rozwijają się larwy muchówek: Ensina sonchi, Merzomyia westermanni, Noeeta pupillata, Sphenella marginata, Trupanea stellata. Kwiaty stanowią pożywienie larw i imago wciornastka Haplothrips senecionis. Liśćmi żywią się chrząszcze: Longitarsus gracilis, Longitarsus jacobaeae, a minują je larwy muchówek: Liriomyza erucifolii, Phytomyza alpina, Trypeta zoe. Na korzeniach żerują larwy muchówki Cheilosia bergenstammi, a w łodygach: Melanagromyza aeneoventris, M. dettmeri, M. eupatorii i Ophiomyia senecionina[22].
Liście żywych roślin porażane są przez grzyby mączniakowate Podosphaera fusca oraz rdzowce: Coleosporium tussilaginis, Coleosporium tussilaginis, Puccinia dioicae, Puccinia glomerata, Puccinia lagenophorae. Na martwych roślinach stwierdzano grzyby z rzędów Pleosporales (Kalmusia clivensis, Nodulosphaeria derasa, Leptosphaeria ogilviensis), Diaporthales (Phomopsis achilleae) i rozetkowców Hypocreales (Stachybotrys dichroa)[22].
Remove ads
Zmienność i mieszańce
W obrębie gatunku akceptowany jest podział na trzy podgatunki:
- Jacobaea vulgaris subsp. dunensis (Dumort.) Pelser & Meijden – Europa północno-zachodnia i środkowa, w tym także w Polsce[4]
- Jacobaea vulgaris subsp. gotlandica (Neuman) B.Nord. – endemit Szwecji[4] (oktoploid[23])
- Jacobaea vulgaris subsp. vulgaris – podgatunek nominatywny[4]
Starzec jakubek tworzy mieszańce z starcem srebrzystym (Jacobaea erucifolia), wodnym (J. aquatica)[15] i gorczycznikowym J. erratica[12].
Remove ads
Znaczenie użytkowe
Ze względu na właściwości trujące gatunek jest problematycznym chwastem na pastwiskach i łąkach[16].
Zwalczanie
W przypadku koszenia kluczową rolę odgrywa termin zabiegu i jego powtórzenie. Koszenie w trakcie pełni kwitnienia (zwykle w czerwcu) spowodować może obumarcie rośliny, podczas gdy zbyt wczesne koszenie zwykle powoduje tylko jej rozrastanie się wegetatywne (powstaje większa liczba rozet przyziemnych). Jednorazowe koszenie uznawane jest przy tym za niewystarczające i rekomendowane jest koszenie uniemożliwiające powtórne kwitnienie. Wykaszanie jest zalecaną metodą ograniczania udziału tego gatunku, ze względu na negatywny wpływ na środowisko innych metod. Przy czym zmniejszenie udziału starca jakubka osiągano także zwiększając nawożenie, stosując środki chemiczne oraz zwiększając częstotliwość koszenia[16].
Remove ads
Przypisy
Wikiwand - on
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Remove ads