Rynek w Sanoku

Rynek w Sanoku – kwadratowy rynek w dzielnicy Śródmieście miasta Sanoka^[1].

Rynek

Rynek w Sanoku - widok na pierzeje wschodnią i południową, w tym stary ratusz i klasztor franciszkański
Państwo	Polska
Miejscowość	Sanok
Przebieg
0 ul. Łazienna (dochodzi do północno-zachodniego narożnika od zachodu), ul. Cerkiewna (odchodzi z północno-zachodniego narożnika na północ), ul Zamkowa (odchodzi z północno-wschodniego narożnika na północ), łącznik do ul. Franciszkańskiej (w południowo-wschodnim narożniku odchodzi na południe), ul. 3 Maja – deptak (odchodzi z południowo-zachodniego narożnika na południe), ul. Jana Grodka (odchodzi z południowo-zachodniego narożnika na zachód)
Położenie na mapie Sanoka Rynek
Położenie na mapie Polski Rynek
Położenie na mapie województwa podkarpackiego Rynek
Położenie na mapie powiatu sanockiego Rynek
49°33′40,0″N 22°12′25,0″E

Zachodnia część rynku

Kamienice na północnej pierzei rynku

Wschodnia pierzeja ze starym ratuszem

Historia

Został wytyczony przez władze austriackie po przebudowie miasta w 1786. Pierwotny plan zabudowy rynku powstał w II poł. XIV wieku podczas lokacji miasta w 1339. Przywilej lokacyjny wydany przez księcia Jerzego nakazywał m.in. wzniesienie przez wójta ratusza oraz kramów kupieckich. Dokument ten potwierdził następnie król Kazimierz Wielki w 1366. Późnośredniowieczny rynek sanocki był o wymiarach 20 na 20 prętów (81 × 81 metrów).

Przez kilka wieków rynek służył celom gospodarczym i wojskowym. W każdą środę i piątki odbywały się na nim targi oraz coroczne jarmarki. Okalające sanocki rynek kamienice powstały pod koniec XVIII i początku XIX wieku. W tym czasie mieściły się w nich karczmy i domy zajezdne, zaś ich właścicielami byli głównie Żydzi^[2].

Na początku 1895 na terenie rynku została wykopana studnia o większej głębokości (dotychczasowa 28-metrową została powiększona do 52 m – tym samym jej dno było położone niżej od poziomu rzeki San przebiegającej pod sanockim zamkiem^[3]. W lipcu 1895 studnia miała głębokość 58 m i zamierzano ją jeszcze pogłębić^[4]. Studnia istniała w późniejszych latach^[5].

W XIX wieku nosił nazwę Plac Misjonalny^[6]. Podczas II wojny światowej w okresie okupacji niemieckiej 1939–1944 plac przemianowano na Ringplatz oraz Adolf Hitler Platz^{[7][8][9][10]}.

• Rynek w 1936
• 
• 
• 

W okresie PRL istniała nazwa Plac Rewolucji Październikowej. Na Placu Rewolucji Październikowej funkcjonował dworzec autobusowy PKS^[11], z dniem 10 września 1967 przeniesiony w miejsce przed budynek dworca kolejowego Sanok^[12]; zaś przystanki MKS zostały wówczas przeniesiony na Plac Pokoju – zmiany te zostały spowodowane remontem kapitalnym placu^[13]. W 1973 na placu została zainstalowana fontanna z kolorowym podświetleniem, wykonana w czynie społecznym przez załogę MPGK^[14]. W okresie PRL pod numerem 24 działał Powiatowy Ośrodek Sportu, Turystyki i Wypoczynku „Wierchy”^[15][16] do 1989. W czasie PRL na placu była umieszczona kilkumetrowa palma^[17]. 27 kwietnia 1986 sanocki Rynek był główną areną Turnieju Miast „Sanok - Bolesławiec”, zakończonego wynikiem 2:4^[18][19].

W grudniu 1989 uchwałą Miejskiej Rady Narodowej w Sanoku Plac Rewolucji Październikowej został przemianowany na Rynek^{[20][21][22] [23]}.

Zwyczajowo plac jest określany jako „Duży Rynek w Sanoku” w odróżnieniu do „Małego Rynku” tj. Placu św. Michała^[24].

Obecna długość każdego z boków rynku wynosi 100 m. Plan zabudowy rynku zgodny jest ze średniowieczną tradycją wynikającą z prawa magdeburskiego, tj. prostokątnym placem z ratuszem, kościołem usytuowanym przy ulicy wychodzącej z narożnika rynku oraz dwiema ulicami wyprowadzonymi od każdego z boków rynku. Lustracja przeprowadzona w 1765 podaje, że ratusz w Sanoku był drewniany o dwóch kondygnacjach, został zbudowany w 1756 po kolejnym pożarze. Przeznaczony był dla sądów miejskich, propinacji i rzeźników. Ratusz ten spłonął w 1782.

Zarys położenia poprzedniego ratusza został odwzorowany na bruku rynku po rewitalizacji. W wyniku konkursu na projekt rewitalizacji w grudniu 2004 wygrała go firma Neoinwest z Kielc^[25]),

Elementami zabudowy rynku jest klasztor i kościół OO. Franciszkanów, sprowadzonych do Sanoka ze Lwowa przez księcia Władysława Opolczyka w 1377. Jest położony jest przy południowo-wschodniej pierzei rynku. W przeszłości był wielokrotnie przebudowywany, a jego obecny kształt architektoniczny pochodzi z 1886.

We wschodniej pierzei rynku znajduje się eklektyczny ratusz miejski przy ul. Rynek 16. Powstał na przełomie XIX i XX w. w wyniku wykupienia przez władze miasta domów o numerach 12 (w 1881), 13 i 14 (w 1908) i opracowaniu przez Władysława Beksińskiego tym budynkom jednolitej fasady^[26]. W kolejnych latach ratusz był wielokrotnie przebudowywany. Od północnej strony do ratusza przylega kamienica przy ul. Rynek 14, a od południowej – kamienica przy ul. Rynek 18.

Przy zachodniej pierzei rynku w dawnym gmachu rady powiatowej pochodzącym z 1870 mieści się obecnie urząd rady miejskiej i burmistrza Sanok. Obiekt ten połączony jest z wybudowanym w latach 1965–1967 budynkiem, w którym obecnie mieści się starostwo powiatowe. Przy północnej pierzei rynku znajduje się budynek Archiwum Państwowego, w którym do 1939 mieściła się synagoga Klaus Sadogóra.

W latach 1969–1971 plac rynku został zrekonstruowany za sprawą Prezydium Miejskiej Rady Narodowej^[27]. Od 1998 zarząd nad Rynkiem sprawuje miasto Sanok^[28].

W 1993 w wyniku przetargu pierwotnie wybrano projekt nowego zagospodarowania rynku w postaci umieszczenia na nim m.in. amfiteatru^[29], który nie został zrealizowany.

Z południowo-wschodniego narożnika rynku wychodzą ulice Franciszkańska oraz Schody Franciszkańskie, z południowo-zachodniego narożnika ulica Jana Grodka przy której znajduje się sanocka fara i ul. 3 Maja, z narożnika północno-wschodniego ulica Zamkowa prowadząca do zamku królewskiego oraz Schody Balowskie, a z narożnika północno-zachodniego ulice Cerkiewna prowadząca do katedry prawosławnej i Łazienna. Od strony północno-wschodniej rynek styka się z placem św. Jana.

Na czas od 2001 zaplanowano w centrum Sanoka prace remontowe i zmierzające do przebudowy, w tym rynku^[30]. Od listopada 2005 do grudnia 2007 wykonano projekt „Rewitalizacja Rynku i Placu Św. Jana” obejmujący przede wszystkim ich przebudowę, remont wybranych elewacji, modernizację sieci wodociągowej, kanalizacji sanitarnej i deszczowej, instalację oświetlenia (lampy i światła powierzchniowe) oraz wyłożenie kostki brukowej^[31]. Przebudowa rozpoczęła się w styczniu 2007 roku^[32].

Rynek nadal służy jako miejsce parad i przysiąg wojskowych bądź policyjnych. 8 grudnia 2007, po wielu latach nieobecności, odbyła się na placu przysięga wojskowa 210 żołnierzy 21. Brygady Strzelców Podhalańskich^[33].

Obiekty zabytkowe i zabudowa

W obrębie Rynku, w tym ulicy Rynek, znajdują się budynki uznane za zabytkowe. Wynikiem działań Komisji Opieki nad Zabytkami, powstałej przy oddziale PTTK w Sanoku, w 1978 umieszczono na fasadzie jednej z kamienic (nr 20) tablicę informującą o zabytkowym charakterze zabudowy^[34].

W 1972 domy pod ówczesnymi numerami ulicy 9, 8, 10, 11, 12, 15, 17, 20, 22, 23, stanowiące domy (kamienice), zostały włączone do uaktualnionego wówczas spisu rejestru zabytków Sanoka^[35]. Do gminnego rejestru zabytków miasta Sanoka, opublikowanego w 2015, zostały wpisane budynki pod numerami 1, 5, 7, 9, 10 (kamienica), 10 (synagoga), 11, 12, 14, 16, 18, 20, 21, 22, 23 ulicy^[36]. Do wykazu zabytków prowadzonych przez Wojewódzkich Konserwatorów Zabytków zostały wprowadzone:

• Ratusz przy ul. Rynek 1
• Kamienica przy ul. Rynek 7. W okresie PRL pod numerem 7 działała kasa PKS, a od 1972 w kamienicy pozostającej pod zarządem miejskim (MZBM) lokal przejęło na swoją siedzibę koła Związku Bojowników o Wolność i Demokrację w Sanoku (w obok przylegającym pomieszczeniu działał wówczas warsztat Spółdzielni Inwalidów „Spójnia”)^[37]. Obecnie w kamienicy siedzibę otrzymała Straż Miejska w Sanoku^[38].
• Mała Synagoga (pod adresem Rynek 10)
• Kamienica pod numerem 11. Od 1978 do 1986 Leon Chrapko prowadził w niej galerię sztuki^[39][40].
• Kamienica przy ul. Rynek 12. Do 1916 w budynku zamieszkiwał na piętrze lekarz dr Maurycy Drewiński, który na parterze prowadził gabinet lekarski^[41]. Później w tym miejscu mieścił się zakład fotograficzny^[41]. Obecnie w budynku działa Karczma. Jadło Karpackie^[42].
• Kamienica przy ul. Rynek 14
• Budynek pod numerem 15. Mieści się za ratuszem. Mieści się w nim Regionalna Izba Gospodarcza^[43]. Od września 2000, w lokalu udostępnionym przez Stowarzyszenie Inicjowania Przewdsiębiorczości ulokowano powstałe wówczas Archiwum Ziemi Sanockiej^[44].
• Ratusz przy ul. Rynek 16
• Kamienica przy ul. Rynek 18
• Kamienica przy ul. Rynek 20. Działało w nim początkowo założone w 1923 Miejskie Prywatne Seminarium Nauczycielski Żeńskie w Sanoku^[45]. W budynku podjęła działalność kawiarenka, świetlica dla dzieci (20 października 1996 poświęcona przez bp. Stefana Moskwę^[46]), NZOZ Ośrodek Rehabilitacji dla Dzieci i Młodzieży Niepełnosprawnej (od 1999)^[47], księgarnia przylegającego do kamienicy kościoła franciszkanów^[48]. 4 czerwca 2014 na fasadzie kamienicy została odsłonięta tablica upamiętniająca trzech żołnierzy NSZ straconych w egzekucjach w mieście 24 maja i 4 czerwca 1946, Władysława Kudlika, Władysława Skwarca i Henryka Książka^[49][50][51].
• Kamienica przy ul. Rynek 22. W przeszłości działał w niej żydowski sklep „Konsum”^[52]. W budynku znajduje się brama, prawdopodobnie jedna z najstarszych w obrębie Rynku^[53].
• Kościół franciszkanów (wejście od rynku, formalnie pod adresem ul. Franciszkańska 7)

Pod numerem 15 przed 1914 mieściła się pracownia i skład obuwia^[54]. W okresie PRL przy Placu Rewolucji Październikowej 12 działał Zespół Adwokacki nr 1 w Sanoku, funkcjonujący w ramach Izby Adwokackiej w Rzeszowie^[55].

Do gminnej ewidencji zabytków zostały wpisane budynki przy ulicy Rynek pod numerami: 1, 5, 7, 9, 10, 11, 12^[56].

Pomniki i upamiętnienia

• Na rynku przed kamienicą przy ul. Rynek 14 znajdują się dwie ławeczki z tabliczkami upamiętniającymi literatów pochodzących z Sanoka^[57]:
  • Ławka z tabliczką upamiętniającą Kalmana Segala (1917-1980). Została odsłonięta w październiku 2007^[58][59].
  • Ławka z tabliczką upamiętniającą Mariana Pankowskiego (1919-2011). Została odsłonięta 9 listopada 2011 w 90. rocznicę urodzin Mariana Pankowskiego przez jego bratową Jadwigę.
  • Ławka z tabliczką upamiętniającą Janusza Szubera (1947-2020), zamieszkującego w tejże kamienicy. Została ustanowiona pod koniec 2020^[60].
• Na rynku przed kamienicą przy ul. Rynek 14 znajduje się pomnik upamiętniający artystę malarza i rodowitego sanoczanina Zdzisława Beksińskiego (1929–2005). Autorem rzeźby był Adam Przybysz^[61]. Pomnik został odsłonięty 19 maja 2012.

Wydarzenia

• Wiosną 1946 Sanok był miejscem publicznych egzekucji na żołnierzach NSZ. 4 czerwca 1946 w południowo-zachodniej pierzei rynku został powieszony chor. Henryk Książek^[62].
• Od kwietnia 2008 w obszarze rynku działa w Sanoku pierwszy bezpłatny bezprzewodowy internet. Pierwszy hotspot w Sanoku zainstalowano na szczycie ratusza miejskiego. Aby móc skorzystać z bezprzewodowego internetu musimy posiadać komputer wyposażony w kartę WiFi.

Odniesienia w sztuce i kulturze

• W sąsiedztwie ratusza i kościoła Franciszkanów stoi żydowska kamienica, w której mieścił się oddział Banku Wiedeńskiego (Hasek, Banku Krakowskiego). Stacjonował tam sztab Żelaznej Brygady, w skład której wchodził batalion 91. pułku piechoty z Czeskich Budziejowic. Służbę odbywał tu Józef Szwejk podczas pobytu w Sanoku^[63].
• Kalman Segal. Nad dziwną rzeką Sambation. 1957; Dolina zielonej pszenicy. 1964; Śmierć archiwariusza. 1967; Miłość o zmierzchu. 1962.