Retwizan
rosyjski okręt typu pancernik Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Retwizan (ros. Ретвизан), następnie Hizen (jap. 肥前) – pancernik rosyjskiej Cesarskiej Marynarki Wojennej z początku XX wieku, należący do generacji przeddrednotów, zbudowany w USA. Nazwany na pamiątkę szwedzkiego okrętu liniowego „Rättvisan” (pol. „Sprawiedliwość”), zdobytego przez Rosjan w 1790 r. Pancernik „Retwizan” był piątym i ostatnim okrętem marynarki rosyjskiej noszącym tę nazwę. W momencie wejścia do służby był jednym z najlepszych okrętów tej klasy na świecie, mimo to pozostał jedyną zbudowaną jednostką swojego typu. Odznaczył się w walkach pod Port Artur podczas wojny rosyjsko-japońskiej, będąc jednym z dwóch najsilniejszych okrętów rosyjskiej eskadry obok pancernika „Cesariewicz”. Okręt ten był szczególny także z powodu liczby służących na nim Polaków i zajmowanych przez nich stanowisk, z dowódcą okrętu włącznie. Zatopiony w bazie Port Artur w grudniu 1904 roku przez japońską artylerię, służył następnie po wydobyciu i remoncie pod banderą japońską jako „Hizen” do początku lat 20., biorąc ograniczony udział w I wojnie światowej. Po wycofaniu został zatopiony w 1924 roku jako okręt-cel.
![]() | |
Historia | |
Stocznia |
William Cramp & Sons, Filadelfia |
---|---|
Początek budowy |
grudzień 1898 |
Położenie stępki |
17?/29 lipca 1899 (oficjalne) |
Wodowanie |
10?/23 października 1900 |
Rosyjska Carska MW | |
Nazwa |
Retwizan |
Wejście do służby |
10/23 marca 1902 |
Wycofanie ze służby |
24 lis.?/7 grudnia 1904 |
Dai-Nippon Teikoku Kaigun | |
Nazwa |
Hizen |
Wejście do służby |
24 września 1905 |
Wycofanie ze służby |
20 września 1923 |
Los okrętu | |
Dane taktyczno-techniczne | |
Wyporność |
12 902 t (normalna) |
Długość |
117,9 m (całkowita) |
Szerokość |
22 m |
Zanurzenie |
7,6 m (normalne) |
Napęd | |
24 kotły parowe, 2 maszyny parowe VTE o mocy 17 111 KM, 2 śruby napędowe | |
Prędkość |
18 węzłów |
Zasięg |
4900 Mm przy prędkości 10 w (8000 Mm z maksymalnym zapasem węgla) |
Uzbrojenie | |
4 działa 305 mm (2xII) 12 dział 152 mm (12xI) 20 dział 75 mm (20xI) 24 działa 47 mm, 6 dział 37 mm, 2-4 ckm 7,62 mm 2 działa 63,5 mm 6 wyrzutni torped 450 mm | |
Opancerzenie | |
burty i wieże do 229 mm, pokład 76 mm (stal Kruppa) | |
Załoga |
741–778 |
Okręt miał wyporność normalną w granicach 13 tysięcy ton i długość 117,9 m. Napędzały go maszyny parowe, pozwalające na osiąganie prędkości do 18 węzłów. Uzbrojenie główne stanowiły cztery działa kalibru 305 mm w dwóch wieżach, uzupełniane przez 12 dział kalibru 152 mm i lżejszą artylerię.
Historia
Podsumowanie
Perspektywa
- Daty do 1905 roku w kalendarzu juliańskim (starego stylu), po ukośniku w gregoriańskim

Pancernik „Retwizan” został zbudowany w ramach rosyjskiego programu z 1898 roku wzmocnienia floty dla potrzeb Dalekiego Wschodu, w związku z rozbudową floty japońskiej. Głównym elementem programu była budowa pięciu pancerników o wyporności do 12 000 ton, z tego część okrętów miała być zamówiona za granicą[1]. Na skutek osobistego przyjazdu właściciela amerykańskiej stoczni William Cramp & Sons w Filadelfii Charlesa Crampa i jego zabiegów u władz rosyjskich, 11?/23 kwietnia 1898 rząd rosyjski zawarł z nim umowę na budowę jednego pancernika oraz krążownika „Wariag”[2]. Oferta Crampa została wybrana i umowa podpisana w nadzwyczaj szybkim tempie, z ominięciem konkursowej procedury połączonej z oceną przez Morski Komitet Techniczny (MTK), do której stanęły inne stocznie[2]. Okoliczności takiego zawarcia umowy z Crampem nie zostały wyjaśnione – być może wynikały z animozji między MTK a Głównym Zarządem Budowy Okrętów i Zaopatrzenia (GUKiS), który uzyskał w tej sprawie poparcie zwierzchnika marynarki – wielkiego księcia Aleksego, lub też grały rolę inne względy pozamerytoryczne[2][3].
Ponieważ projekt okrętu nie był jeszcze gotowy w chwili podpisania umowy, w celu nadzoru nad projektowaniem i budową pancernika skierowano 13/25 czerwca 1898 do USA komisję pod przewodnictwem komandora Michaiła Danilewskiego[4]. Danilewski, forsując wytyczne MTK, popadł jednak w konflikt z Crampem, w rezultacie został na skutek jego zabiegów odwołany i 10/22 listopada 1898 roku zastąpił go Polak w służbie carskiej, komandor Edward Szczęsnowicz[4]. Mimo uznania opracowanego projektu za udany, Rosja nie zamówiła jednak dalszych jednostek tego typu, wybierając w zamian jako standardowy typ pancernika dla Dalekiego Wschodu wariant francuskiego „Cesarewicza”, budowany jako typ Borodino (ponownie za takim wyborem stały najwyraźniej personalne ambicje instytucji odpowiedzialnych za marynarkę i ich układy na dworze carskim)[3].

Budowę pancernika rozpoczęto w Filadelfii prawdopodobnie jesienią 1898 roku, a prace na pochylni w grudniu tego roku, pod numerem budowy 300[4]. Oficjalne położenie stępki miało miejsce dopiero 17/29 lipca 1899 roku, kiedy wykonane było już ok. 1000 ton konstrukcji kadłuba[4]. Wodowanie kadłuba miało miejsce 10/23 października 1900 roku[5]. Mimo szybkiego tempa robót, budowa miała opóźnienia z powodu zmian dokumentacji wymaganych przez stronę rosyjską, konieczności przyspieszenia prac przy krążowniku „Wariag” oraz opóźnienia w dostarczeniu wież artyleryjskich z Rosji (produkcji Zakładu Metalliczeskiego z Petersburga)[5]. W dniach 8–11 października 1901 roku miały miejsce próby odbiorcze okrętu, po czym stocznia usuwała do stycznia dostrzeżone usterki[6]. „Retwizan” w końcu został odebrany i wszedł do służby rosyjskiej, podnosząc banderę i rozpoczynając kampanię 10/23 marca 1902 roku[6]. Mimo że budowa opóźniła się w stosunku do planowanego oddania do służby w kwietniu 1901, był to i tak rekordowy czas budowy spośród ówczesnych rosyjskich pancerników (wliczając budowany we Francji „Cesariewicz”) i strona rosyjska nie żądała kar umownych, także z przyczyn częściowego udziału w opóźnieniu[6]. Przy tym, jakość prac była oceniona jak bardzo dobra[6]. Budowa, bez uzbrojenia i wież dostarczonych z Rosji, kosztowała 4 358 000 dolarów (8 628 840 rubli) oraz 489 839 dolarów za prace dodatkowe, głównie nie sprecyzowany w kontrakcie pancerz Kruppa (łącznie 4 847 839 dolarów – 9,6 mln rubli [7][b]. Wieże dział kosztowały 502 tys. rubli[2].
Okręt otrzymał nazwę po zdobytym 22 czerwca 1790 roku przez fregatę „Wenus” w czasie bitwy pod Sveaborgiem szwedzkim 64-działowym okręcie liniowym „Rättvisan” (Sprawiedliwość), służącym następnie we flocie rosyjskiej pod oryginalną nazwą zapisaną fonetycznie jako „Ретвизан” („Rietwizan”)[1][c]. Nazwę tę, dla upamiętnienia zwycięstwa nad Szwedami, nosiły następnie w rosyjskiej flocie trzy dalsze okręty liniowe: dwa żaglowe wyposażone w 74 armaty i parowo-żaglowy wyposażony w 84 armaty[1].
Opis konstrukcyjny
Podsumowanie
Perspektywa
Konstrukcja i ocena
Cramp początkowo proponował pancernik wzorowany na amerykańskim „Iowa”, zwodowanym w jego stoczni w 1896 roku, lecz z uwagi na jego słabe parametry – przede wszystkim prędkość i zasięg, spotkało się to ze sprzeciwem Morskiego Komitetu Technicznego (MTK), który określił podstawowe wymagania dla projektu[2]. Wśród nich była prędkość 18 węzłów i zasięg pływania 8300 mil morskich; określono też precyzyjnie zestaw uzbrojenia, które miało być dostarczone przez stronę rosyjską[2]. MTK proponował w zamian rozwinięcie rosyjskiego typu Pierieswiet, którego dokumentację, jak też najnowszego czarnomorskiego pancernika „Potiomkin”, dostarczono Crampowi do zapoznania się[8]. Ostatecznie zaprojektowany okręt łączył cechy konstrukcji amerykańskich, zwłaszcza typu Illinois i pewne cechy konstrukcji rosyjskich[6]. Warto zauważyć, że typ Illinois dla marynarki USA, do którego należał budowany u Crampa USS „Alabama” – wodowany w 1898, miał słabszy pancerz Harveya i był wolniejszy[9]. W rezultacie, powstał bardzo udany i nowoczesny okręt jak na swoje czasy, o zrównoważonych charakterystykach, mimo umiarkowanej wielkości, narzuconej kontraktem[9]. Przy uzbrojeniu typowym dla pancerników tego okresu, jego opancerzenie zapewniało najlepszy ówczesny stopień ochrony, wykorzystując najnowszą stal pancerną Kruppa. Miało ono racjonalny układ, w którym gruby pancerz zapewniał ochronę mechanizmów istotnych dla ruchu okrętu przed pociskami przeciwpancernymi, a spora powierzchnia burt była chroniona cieńszym pancerzem przed stosowanymi powszechnie na przełomie wieków pociskami wybuchowymi. „Retwizan” miał najwyższy stosunek masy pancerza do wyporności projektowej spośród rosyjskich pancerników tego okresu – 25,9%[10]. Był on zarazem pierwszym okrętem budowanym w USA, w którym zastosowano stal Kruppa – dla marynarki amerykańskiej zaczęto ją stosować dopiero od pancerników typu Maine, budowanych od 1899 roku[11]. Okręt główny tego typu USS „Maine”, budowany w stoczni Crampa, zaprojektowany został przy wykorzystaniu doświadczeń z „Retwizana”, miał także podobną trzykominową sylwetkę[9]. „Retwizan” był przy tym pierwszym nowoczesnym pancernikiem zbudowanym w USA na eksport[11].
„Retwizan” prezentował lepszy poziom od pozostałych rosyjskich pancerników; porównywalny z nim był jedynie „Cesariewicz”, który miał wprawdzie grubszy główny pas pancerny i pancerz wież oraz rzadko wówczas spotykany system biernej ochrony przeciwtorpedowej kadłuba, lecz ogólnie mniejszą powierzchnię opancerzenia i mało udane rozmieszczenie artylerii średniej w wieżach[9]. Zdaniem niektórych autorów, błędem strony rosyjskiej był wybór „Cesarewicza” jako bazy do opracowania standardowych rosyjskich pancerników, gdyż projekt „Retwizana” był dostępny szybciej, co mogło wpłynąć na wcześniejszą budowę nowych pancerników[3] (warto także zauważyć, że pancerniki typu Retwizan mogłyby z dużym prawdopodobieństwem spisać się lepiej w bitwie pod Cuszimą, niż czwórka typu Borodino; przy tym na skutek wprowadzonych zmian, seryjne pancerniki typu Borodino miały słabsze opancerzenie zarówno od „Cesariewicza”, jak i „Retwizana”). Co więcej, „Retwizan” okazał się o ponad 1,5 mln. rubli tańszy od „Cesariewicza” i podobny w cenie do „Oslabii”[12]. „Retwizan” nie ustępował japońskiemu pancernikowi „Mikasa” budowy brytyjskiej, prezentującemu ówczesne szczytowe osiągnięcia w dziedzinie konstrukcji okrętów[9]. W szczególności podobny był schemat i grubość pancerza kadłuba, natomiast „Mikasa” miał jedynie nieco lepsze opancerzenie artylerii, lecz był większym okrętem, nie wiązanym nieracjonalnymi rosyjskimi ograniczeniami wyporności. Z rosyjskich nowych projektów podobny do „Retwizana” był „Potiomkin”, będący dalekim rozwinięciem typu Pierieswiet, lecz miał on mniejszą prędkość, a jego budowa trwała znacznie dłużej[9]. Za jedyną wadę „Retwizana” Rosjanie uważali zastosowanie kotłów parowych Niclausse’a, w teorii lżejszych i wydajniejszych, ale bardziej problematycznych w obsłudze i „kapryśnych” (władze rosyjskie zgodziły się na ustępstwo w tej kwestii wobec Crampa, mimo przyjęcia w rosyjskiej flocie standardowych kotłów Belleville’a), lecz poza jedną awarią w drodze do Rosji, dzięki starannej obsłudze nie sprawiały później w praktyce większych kłopotów[13].
Opis ogólny i kadłub

Architektura „Retwizana” była typowa dla przeddrednotów końca XIX wieku, z gładkim pokładem i uzbrojeniem głównym w dwóch wieżach na dziobie i rufie[6]. Na śródokręciu pomiędzy wieżami była centralna nadbudowa, której ściany stanowiły przedłużenie burt. Z przodu i tyłu umieszczone były na niej dwie niewielkie nadbudówki, połączone z rurowymi masztami bojowymi z platformami lekkich działek (marsami bojowymi). Dziobowa nadbudówka obejmowała pancerną wieżę dowodzenia na dolnym piętrze i przeszklony pomost nawigacyjny na górnym; na jej dachu znajdował się jeszcze odkryty pomost[14]. Pomiędzy nadbudówkami znajdowały się trzy wysokie stosunkowo cienkie kominy, a po ich bokach – łodzie ratunkowe i kutry spuszczane za pomocą żurawi. Dziobnica miała formę taranową. Okręt miał pełniejsze linie kadłuba od innych rosyjskich pancerników (stosunek 0,678)[6]. W odróżnieniu od nich, nie tylko udało się uniknąć przeciążenia konstrukcji po zbudowaniu, ale jeszcze uzyskano zapas wyporności 335,7 t, co świadczyło o dobrym poziomie projektu i wykonawstwa[10].
Kadłub miał trzy ciągłe pokłady: górny, główny (bateryjny) i mieszkalny (pancerny)[6]. Dzielił się wewnątrz 14 grodziami na 15 głównych poprzecznych przedziałów wodoszczelnych, sięgających do pokładu pancernego[6]. Pierwsza gródź od dziobu była na 6. wrędze, ostatnia na 84. wrędze[6]. Niżej, pod pokładem pancernym, w części dziobowej i rufowej były po dwa pokłady platformy, rozdzielone przedziałami siłowni na śródokręciu[6]. Kotłownie otoczone były po bokach zasobniami węglowymi, zapewniającymi pewien stopień ochrony burt, typowo dla przeddrednotów[15].
Okręt miał wyporność normalną projektową: 12 746 ts (12 950 ton), a po zbudowaniu: 12 410 ts[16]. Podczas służby w 1903 roku wyporność normalna wynosiła 12 902 t[17]. Wyporność pełna sięgała 13 600 ts (13 818 ton)[16]. Wyporność pustego okrętu wynosiła 10 571 t[15]. Długość całkowita wynosiła 117,9 m, a na linii wodnej: 116,5 m, natomiast szerokość: 22 m[17]. Zanurzenie przy normalnej wyporności wynosiło 7,6 m (pustego okrętu: 6,43 m)[17].
Uzbrojenie

Zestaw uzbrojenia „Retwizana” był typowy dla rosyjskich przeddrednotów, porównywalny z innymi konstrukcjami światowymi. Uzbrojenie główne stanowiły cztery działa 305 mm, o długości lufy L/40 (40 kalibrów), produkcji Zakładu Obuchowskiego, w dwudziałowych wieżach na dziobie i rufie[10]. Wieże miały elektryczny napęd mechanizmów (francuskiej firmy Sautter, Harlé et Cie ) – były to pierwsze rosyjskie wieże dział tego kalibru o takim napędzie[d]. Typowe dla okrętów rosyjskich było użycie klasycznych wież obracanych w całości, o formie zbliżonej do cylindrycznej (owalnych w rzucie z góry), z pionowymi ścianami, zamiast łatwiejszych do opancerzenia wież w formie barbet z pancernymi osłonami. Działa miały kąt podniesienia od -5° do +15°, a wieże miały kąt ostrzału 260°[18]. Działa strzelały pociskami o masie 332 kg na odległość do 7–7,4 Mm (13–13,7 km)[19]. Szybkostrzelność wynosiła 1 strzał na znacznie ponad minutę – zależała od czasu podawania amunicji z komór i ładowania (70 s), lecz realnie czas potrzebny na oddanie strzału był dłuższy o czas podniesienia lufy z położenia poziomego i samą procedurę strzału[18]. Zapas amunicji obejmował 76 pocisków na działo[20].

Artylerię średniego kalibru stanowiło dwanaście pojedynczych dział 152 mm systemu Canet w kazamatach na burtach – po cztery na burtę na pokładzie bateryjnym, pod pokładem górnym i pozostałe dwa na burtę w ścianach nadbudowy[20]. Działa miały długość lufy L/45 i strzelały pociskami o masie 41,5 kg na odległość do ok. 10 km[19]. Działa były produkcji Zakładu Obuchowskiego, a ich zapas amunicji wynosił po 199 na lufę[20].
Uzbrojenie pomocnicze stanowiło 20 dział 75 mm w nieopancerzonych kazamatach (po 10 na każdą burtę: cztery na pokładzie bateryjnym w części dziobowej i trzy w części rufowej oraz trzy poziom wyżej w ścianach nadbudowy na śródokręciu)[18]. Działa miały długość lufy L/50 i strzelały pociskami o masie 4,9 kg na odległość do 7,8 km[19]. Zapas amunicji wynosił po 325 pocisków na lufę[20]. Uzupełniały je 24 lekkie działa kalibru 47 mm Hotchkiss ustawione na pokładzie centralnej nadbudówki, dolnych skrzydłach nadbudówki dziobowej i rufowej oraz po cztery na platformach na masztach[18]. Działa te miały długość L/43,5 i strzelały pociskami o masie 1,5 kg[19]. Dodatkowo na górnych skrzydłach mostka dziobowego było sześć jednolufowych działek 37 mm Hotchkiss, a na mostku rufowym dwa (później cztery) karabiny maszynowe Maxim[18]. Uzbrojenie artyleryjskie uzupełniały dwa działa desantowe Baranowskiego 63,5 mm (na lawetach kołowych dla oddziałów desantowych lub montowane podstawach morskich w rufowej części pokładu nadbudowy)[20]. W służbie japońskiej uzbrojenie pomocnicze ograniczono do 14 armat kalibru 76 mm L/40 Typ 41 i czterech armat 47 mm L/40[16].
Okręt miał sześć wyrzutni torpedowych kalibru 450 mm (spotykane są również informacje o kalibrze wyrzutni torped 380 mm)[e]. Dwie stałe nadwodne wyrzutnie były w stewie dziobowej i rufowej, strzelające w osi podłużnej okrętu, dwie stałe podwodne skierowane na boki znajdowały się w burtach przed wieżą dziobową (2,75 m pod linią wodną), a dwie ruchome nadwodne w burtach przed wieżą rufową nad pokładem pancernym[21]. Zapas torped Whiteheada wz. 1897 wynosił siedemnaście sztuk[15]. Ponadto na wyposażeniu okrętu, typowo dla rosyjskich pancerników tego okresu, były dwa 56-stopowe kutry parowe, każdy z wyrzutnią torped 380 mm, oraz dwa mniejsze 40-stopowe kutry z miotaczami min (rodzaj torped bez własnego napędu, o małym zasięgu)[15]. Dla kutrów zabierano cztery torpedy Whitehead wz. 1880 i cztery miotane miny[15]. Pancernik przenosił też 45 min morskich wz. 1893, w komorze minowej przed dziobowymi burtowymi wyrzutniami torped, które mogły być stawiane przez kutry albo z tratew[15]. W służbie japońskiej uzbrojenie torpedowe ograniczono do dwóch wyrzutni kalibru 450 mm[f].

Opancerzenie
Opancerzenie „Retwizana” miało racjonalny schemat, typowy dla przeddrednotów końca XIX wieku. Cały pancerz pionowy zbudowany był z wysoko odpornej stali pancernej typu Kruppa, poziomy z „ekstramiękkiej” stali niklowej o dużej rozciągliwości[10]. Najsilniejsze opancerzenie burt stanowił główny pas pancerny w rejonie linii wodnej o grubości 229 mm, zmniejszającej się pod wodą do 127 mm (długość/wysokość pasa 78 × 2,14 m)[10]. Nad głównym pasem był górny pas pancerny grubości 152 mm (wymiary 78 × 2,3 m)[10]. Od przodu i tyłu pasy pancerne były połączone poprzecznymi grodziami grubości 178 mm, tworząc cytadelę obejmującą siłownię okrętu i barbety wież[10]. Na przedłużeniu obu pasów, do dziobu i rufy, burty miały pancerz grubości 51 mm[10]. Bateria artylerii średniej (kalibru 152 mm) na pokładzie bateryjnym nad górnym pasem była otoczona ze wszystkich stron pionowym pancerzem grubości 127 mm[10]. W burtach w pancerzu były otwory na działa, które bezpośrednio były chronione cylindrycznymi obrotowymi tarczami grubości 51 mm[20]. Między działami były przegrody przeciwodłamkowe grubości 38 mm[20].
Okręt posiadał wewnętrzny pokład pancerny chroniący wnętrze kadłuba, o trapezowym kształcie w przekroju poprzecznym, dochodzący skosami do dolnej krawędzi głównego pasa[10]. Jego grubość wynosiła 51 mm w części poziomej i 63 mm na bocznych skosach, a 76 mm na dziobie i rufie poza cytadelą[10]. Wieże artylerii głównej miały pancerz pionowy 229 mm i dachu 51 mm, a barbety pod pokładem górnym – 203 mm (niżej, wewnątrz cytadeli, 102 mm)[10]. Najgrubszy pancerz 254 mm miała cylindryczna wieża dowodzenia, lecz jej słabym elementem były typowe dla tego czasu szerokie szczeliny obserwacyjne, umożliwiające przedostanie się odłamków[10]. Łącznie masa pancerza wynosiła 3300 t – 25,9% wyporności projektowej[10]. Najgrubsze płyty głównego pasa były produkcji Bethlehem Steel Company, a pozostałe i pancerz poziomy – Carnegie Steel Company[10]. Pancerz wież natomiast był produkcji rosyjskiej[2].
Napęd
Okręt był napędzany przez dwie pionowe 3-cylindrowe maszyny parowe potrójnego rozprężania. Ich moc projektowa wynosiła 16 000 KM, lecz maksymalna osiągnięta na próbach wynosiła 17 600 KM[17]. Podczas prób rozwinięto średnią moc indykowaną 17 111,7 KM przy 125,5 obrotów na minutę[14]. Średnice cylindrów wynosiły 978, 1067 i 2337 mm[15]. Maszyny były umieszczone obok siebie w maszynowni, podzielonej wzdłużną grodzią wodoszczelną[15]. Parę wytwarzały 24 kotły parowe wodnorurkowe Niclausse’a, umieszczone w dwóch kotłowniach w sześciu grupach po cztery sztuki (dwóch dziobowych, dwóch środkowych i dwóch rufowych), przy czym środkowe grupy były przedzielone grodzią poprzeczną oddzielającą kotłownie[15]. Spaliny były odprowadzane przez trzy kominy, po jednym na dwie grupy kotłów[14]. Łączna powierzchina grzewcza kotłów wynosiła 5400 m², a powierzchnia rusztów 125 m²[16]. Ciśnienie robocze w kotłach wynosiło 18 atmosfer, a w maszynach 14 atmosfer[15]. Maszyny poruszały dwie trójłopatowe śruby o średnicy 4,88 m wykonane z brązu[15]. Maksymalna prędkość średnia podczas prób wynosiła 18 węzłów[14]. Normalny zapas paliwa – węgla wynosił 1016 ton, a pełny 2250 ton[17]. Zasięg wynosił odpowiednio 4900–8000 przy prędkości 10 w[17].
Wyposażenie, systemy, łodzie
Energię elektryczną wytwarzało sześć parowych generatorów prądu stałego o napięciu 105 V firmy General Electric, z maszyną parową potrójnego rozprężania[15]. Dwa z nich miały moc 132 kW, a cztery 66 kW[15]. Rozmieszczone były w trzech grupach w kadłubie. Wśród odbiorników prądu było m.in. 1300 lamp i 53 silniki elektryczne[15]. Okręt miał sześć reflektorów bojowych o średnicy 75 cm (dwa na masztach na wysokości 23,5 m nad wodą, dwa na mostku dziobowym i dwa na mostku rufowym)[15]. Dodatkowo na dwóch 56-stopowych kutrach parowych były reflektory o średnicy 40 cm[15]. W 1902 roku w Rosji zamontowano radiostację[17].
Przyrządy kierowania ogniem, zamontowane w Rosji, obejmowały jeden dalmierz Barr & Stroud i pięć mikrometrów służących do oceny odległości na podstawie wysokości celu[20].
Pancernik miał trzy robocze kotwice Halla i jedną zapasową, wyprodukowane w Wielkiej Brytanii[15]. Kotwice rzucane były przy pomocy żurawików, winda kotwiczna miała napęd parowy[15]. Ponadto okręt miał cztery kotwice pomocnicze (werpy)[15]. „Rewizan” miał sieci przeciwtorpedowe rozkładane na 11 wytykach na każdej z burt[15].
Zakładano, że okręt będzie wyposażony w różnych 14 łodzi, faktycznie było ich 18[15]. Największe były dwa 56-stopowe kutry parowe, o długości 17,08 lub 18 m, wyporności 18 ton i rozwijające prędkość 12,5 w, uzbrojone w wyrzutnię torpedową kalibru 380 mm i mogące przenosić armatę kalibru 47 mm i karabin maszynowy[15]. Mniejsze były dwa 40-stopowe kutry paroweaw, o długości 12,2 m, wyporności 11,7 ton i rozwijające prędkość 9,5 w, uzbrojone w miotacz min (torped bez napędu)[15]. Dalej okręt przenosił stalowe łodzie wiosłowe: dwa 20-wiosłowe barkasy o długości 11,7 m, dwa 16-wiosłowe kutry robocze o długości 11,13 m, cztery 14-wiosłowe kutry, dwa 12-wiosłowe welboty, dwa 8-wiosłowe jały (jolki) i dwa 6-wiosłowe jały[17].
Załoga

Załoga liczyła etatowo 750 osób, w tym 28 oficerów, a faktycznie na początku 1904 roku 743 osoby[17]. W Japonii załoga liczyła 741 ludzi, a według etatu wojennego 778[16]. Na samej rufie na pokładzie bateryjnym znajdowały się pomieszczenia admiralskie dla pełnienia roli okrętu flagowego – sypialnia, salon, salka konferencyjna oraz kajuty oficerów sztabu[17]. W ścianach salki konferencyjnej znajdującej się na samej rufie były dwa stanowiska armat kalibru 75 mm, a na zewnątrz była galeryjka[14]. Na tym też poziomie w rejonie wieży rufowej po prawej burcie znajdowały się pomieszczenia dowódcy[14]. Kajuty oficerów okrętu oraz mesa znajdowały się o poziom niżej na pokładzie bateryjnym[17]. Dla zmniejszenia ryzyka pożaru meble były metalowe[17]. Kubryki marynarzy tradycyjnie znajdowały się w kadłubie na dziobie[14]. W stosunku do okrętów budowy rosyjskiej „Retwizan” prezentował znacznie wyższy standard w zakresie wygód i udogodnień dla załogi, a także obsady kuchni (np. mieszalnica do ciasta)[17]. Na pokładzie były dwa szpitale okrętowe w części dziobowej (marszowy i bojowy, ten drugi w obrębie cytadeli pancernej)[17].
Służba
Podsumowanie
Perspektywa
- Daty do 1905 roku w kalendarzu juliańskim (starego stylu), po ukośniku w gregoriańskim
Początek służby w Rosji

Pierwszym i jedynym dowódcą pancernika w rosyjskiej służbie był komandor (kapitan 1-go ranga) Edward Szczęsnowicz. Po wejściu do służby i objęciu przez rosyjską załogę, pancernik wyruszył 30 kwietnia?/13 maja 1902 roku na Bałtyk do Rosji, odwiedzając po drodze Cherbourg i przybywając tam w połowie czerwca[22]. Po drodze doszło 1/14 czerwca do awarii kotła (pęknięcia rurki), wskutek której śmierć od oparzeń poniosło trzech palaczy[22]. Na nowo przybyłym pancerniku złożył 18 czerwca w Kronsztadzie wizytę car Mikołaj II[22]. 24 czerwca?/7 lipca okręt, jako najnowszy rosyjski pancernik, wziął udział w dużej rewii floty w Rewlu (ob. Tallinn) z udziałem cara i niemieckiego cesarza Wilhelma II[22]. W Rosji okręt został wyposażony w radiostację, po raz pierwszy we flocie rosyjskiej przeprowadzono też na nim 29 sierpnia próby uzupełniania w marszu węgla ze statku (byłego krążownika „Azja”), za pomocą specjalnego przenośnika, osiągając wydajność 37 ton na godzinę[g].
Już 31 października?/13 listopada 1902 roku „Retwizan” wyruszył jako flagowy okręt zespołu kontradmirała E. Sztakelberga z Lipawy przez Kanał Sueski na Daleki Wschód, w skład Eskadry Oceanu Spokojnego (wraz z pancernikiem „Pobieda” i krążownikami: „Diana”, „Pałłada” i krążownik „Bogatyr’” )[h]. Zespół odwiedził po drodze m.in. Portland, Pireus, gdzie spędzono trzy tygodnie na przełomie 1902/1903 roku, Kolombo, Singapur i Nagasaki. 21 kwietnia?/4 maja 1903 roku pancernik zawinął do docelowej bazy Port Artur, przy czym dopłynął z nim tylko krążownik „Pałłada”, a pozostałe okręty z różnych przyczyn dotarły później[23][i]. W sierpniu 1903 „Retwizan” wraz z innymi pancernikami eskadry był dokowany we Władywostoku, na krótko przejmując na czas dokowania „Pietropawłowska” rolę okrętu flagowego wiceadmirała Oskara Starka[24]. Pod koniec 1903 okręty eskadry przemalowano z białego w ochronny kolor oliwkowoszary[24]. Na zimę „Retwizan” został wycofany w Port Artur do rezerwy, lecz już 18/31 stycznia 1904 ponownie zaczął kampanię, w związku z napięciami między Rosją a Japonią[24].
Początek wojny rosyjsko-japońskiej
Podczas nocnego ataku torpedowego japońskich niszczycieli na okręty rosyjskie kotwiczące na redzie Port Artura 26 stycznia?/8 lutego 1904 roku, otwierającego wojnę japońsko-rosyjską, „Retwizan” został o 23:35 trafiony torpedą w lewą burtę, jako pierwszy z trzech rosyjskich okrętów[24]. Sprawcą storpedowania był jeden z niszczycieli 1 dywizjonu – nie ma co do tego pewności, lecz prawdopodobnie był to drugi niszczyciel „Asashio”, natomiast część autorów podaje czołowy „Shirakumo”[j]. Pancernik nabrał ok. 2200 ton wody do kadłuba, przy czym zalano komorę amunicyjną prawej burty dla wyrównania 11-stopniowego przechyłu[25]. Zginęło na nim pięciu marynarzy obsady wyrzutni torped[24]. Na pancerniku rozpalono następnie kotły i o własnych siłach ruszył w kierunku portu, lecz z powodu przegłębienia na dziób, osiadł o 1:30 na mieliźnie w przejściu na wewnętrzną redę[25]. Co więcej, podczas przypływu pancernik został obrócony rufą w kierunku Półwyspu Tygrysi Ogon po zachodniej stronie, zagradzając połowę szerokości toru wodnego na wejściu do przystani[25]. Unieruchomiony okręt nie wziął praktycznie udziału w następującej dziennej bitwie z flotą japońską (wystrzelił tylko dwa pociski 152 mm)[25].
Ponieważ prace nad ściągnięciem okrętu z mielizny z pomocą holownika ratowniczego „Siłacz” nie przynosiły skutku, postanowiono wykorzystać go jako pływającą baterię u wejścia do przystani. Odgrodzony od strony morza prawoburtową siecią przeciwtorpedową i rozstawionymi bonami z drugą siecią przeciwtorpedową, pancernik zwalczał nocne wypady rozpoznawcze japońskich niszczycieli, począwszy od nocy na 1/14 lutego, kiedy był celem nieudanego ataku torpedowego niszczycieli „Asagiri” i „Hayatori”[26][27]. W nocy na 11/24 lutego „Retwizan” odegrał główną rolę w odparciu ataku torpedowego czterech niszczycieli 5 dywizjonu („Kagero”, „Shiranui”, „Yugiri”, „Murakumo”), a następnie ataku dwóch statków (branderów), wysłanych w celu zatopienia w wejściu do przystani i zablokowania jej („Retwizana” wspomagały w tym dwa niszczyciele „Storożewoj” i „Stierieguszczij”, kutry parowe i artyleria nadbrzeżna, która zniszczyła wcześniej trzy brandery)[28]. Oba brandery „Hokoku Maru” i „Jinsen Maru” zostały zniszczone skoncentrowanym rosyjskim ogniem i wyrzuciły się na brzeg przed wejściem do przystani, przy czym „Hokoku Maru” próbował przed tym nieskutecznie staranować nieruchomy pancernik[28]. „Retwizan” wystrzelił w starciu 2 pociski 305 mm, 71 – 152 mm, 152 – 75 mm, 590 – 47 mm i 120 – 37 mm[28]. Za odparcie ataku dowódca kmdr Szczęsnowicz został odznaczony Orderem św. Jerzego IV klasy, liczni członkowie załogi otrzymali niższe odznaczenia[28]. Kolejnej nocy na 12/25 lutego ponownie był atakowany nieskutecznie torpedami przez niszczyciele 4 dywizjonu („Asagiri”, „Hayatori”, „Murasame” i „Harusame”)[29]. Pancernik udało się ściągnąć z mielizny dopiero 24 lutego/9 marca (w dniu przybycia do twierdzy nowego energicznego dowódcy floty wiceadmirała Makarowa), przy tym czasowo musiały być przed tym zdemontowane dziobowe działa i część płyt pancerza[30].


Po przejściu na wewnętrzną redę przystąpiono do napraw, co było wyjątkowo utrudnione z powodu braku w bazie doku odpowiedniej wielkości umożliwiajacej dokowanie pancerników. Prace wykonywano pod wodą, przy pomocy specjalnie skonstruowanego kesonu – drewnianiej skrzyni przytkniętej do burty, z odpompowaną z niej wodą (projektu Polaka – kapitana Jerzego Zaborowskiego[31]). Uszkodzenia były przy tym rozległe – dziura miała ok. 15 m², a obszar uszkodzeń poszycia i szkieletu – 37 m², między 16. a 23. wręgą[26]. Zniszczona została lewoburtowa podwodna wyrzutnia torpedowa, a druga – uszkodzona[26]. Okazało się jednak, że wykonany keson był zbyt mały i nie do końca pasował[30]. W dodatku 26 lutego/11 marca okręty rosyjskie w zachodim basenie zostały ostrzelane zza wzgórz nieobserwowanym ogniem pośrednim przez japońskie pancerniki; z wystrzelonych 154 pocisków 305 mm jeden wybuchł przy burcie „Retwizana”, uszkadzając keson i powodując ponowne zalanie, a drugi trafił w prawą burtę, nie przebijając jednak pancerza[30]. Dla uchronienia przed zatonięciem pancernik osadzono dziobem na mieliźnie; zginęło na nim pięcioro ludzi i rannych zostało 10[30]. Cztery działa kalibru 152 mm „Retwizana” zamontowano wówczas po raz pierwszy czasowo na wzgórzu, tworząc baterię nadbrzeżną (co później stało się normą w obronie twierdzy)[30].
9/22 marca japońskie pancerniki „Yashima” i „Fuji” ponowiły próbę ostrzału przez masyw górski, lecz wówczas w odpowiedzi pancerniki „Retwizan” i „Pobieda” otworzyły ogień z zachodniego basenu, na dużą odległość, korygowany telefonicznie z punktu obserwacyjnego na górze. „Retwizan” strzelał z dział rufowych dzięki przegłębieniu na dziób i zwiększeniu tym samym kąta podniesienia luf[32]. Trzecia i czwarta salwa obramowały „Fuji”, a po tym, jak pocisk „Retwizana” upadł obok „Fuji”, Japończycy wycofali się[32]. 5 kwietnia zainstalowano za pomocą dźwigu pływającego nowy większy keson, o długości 12,5 m i wysokości 10 m[32]. Remont pancernika, prowadzony w trudnych warunkach z pomocą nurków, udało się ukończyć dopiero 23 maja/4 czerwca[32]. Do naprawy poszycia użyto skonstruowanej na brzegu nakładki projektu Polaka, młodszego budowniczego okrętów[k] inż. Romualda Świrskiego, głównego inżyniera budowy okrętów w Port Artur[31].
„Retwizan” brał udział w próbie przedarcia się eskadry z Port Artur 10/23 czerwca 1904 roku, zakończonej powrotem tego samego dnia z powodu natrafienia na główne siły japońskie[33]. W drodze powrotnej brał udział w odpieraniu nieskutecznych nocnych ataków torpedowych japońskich niszczycieli[33]. Na pancerniku brakowało wówczas dwóch dział kalibru 152 mm i sześciu 75 mm oraz części lżejszych, przekazanych na front lądowy[33]. 14/27 lipca „Retwizan” z krążownikami „Bajan”, „Pałłada”, „Nowik” i kanonierkami wyszedł na ostrzeliwanie celów nabrzeżnych do Zatoki Tahe, wspierając obronę lądową twierdzy, po czym wziął udział w potyczce z dużej odległości z podchodzącymi krążownikami pancernymi „Kasuga” i „Nisshin”, bez rezultatów z żadnej ze stron[33]. Na „Nisshin” jedynie pocisk zerwał antenę radiostacji[33]. Następnie w dniach 17, 19, 22, 24, 25 i 26 lipca (starego stylu) „Retwizan” wspierał wojska lądowe ogniem z wewnętrznej redy portu[34].
Bitwa na Morzu Żółtym
Od 26 lipca/7 sierpnia 1904 roku okręty na redzie wewnętrznej same stały się celem ostrzału prowadzonego przez japońską armatę lądową kalibru 120 mm ustawioną na jednym ze wzgórz[35]. 28 lipca/9 sierpnia „Retwizan” został uszkodzony siedmioma pociskami, przy czym jeden z nich przebił lewą burtę pod wodą w rejonie 26. wręgi i okręt nabrał 400 ton wody[34]. Zatonęła też stojąca obok barka, na której były dwie armaty kalibru 152 mm, mające być zamontowane na „Retwizanie”[34]. Po prowizorycznym załataniu dziury, następnego dnia okręt wziął udział w drugiej próbie przerwania się z Port Artur, zakończonej napotkaniem floty japońskiej i bitwą na Morzu Żółtym 28 lipca?/10 sierpnia 1904 roku. Okręt miał wówczas zdjęte dwa działa 152 mm, trzy działa 75 mm, dwa działa 47 mm i wszystkie 37 mm i ckm-y, a na skutek uszkodzenia rozwijał prędkość maksymalną 13 węzłów (w dalszym ciągu miał 250 ton wody w zalanym przedziale i drugie tyle z drugiej burty, dla wyrównania)[34].
„Retwizan”, płynąc jako drugi za flagowym pancernikiem „Cesariewicz”, uczestniczył po południu w kilkugodzinnym pojedynku artyleryjskim z okrętami japońskimi[36]. Po tym, jak w linię rosyjskiej eskadry wkradł się chaos po uszkodzeniu ok. 17:30 okrętu flagowego i śmierci wiceadmirała Wilgelma Witgefta , dowódca „Retwizana” ruszył w stronę linii okrętów japońskich, pozorując próbę taranowania krążownika „Nisshin” i ściągając ogień japoński, odciągając tym samym uwagę od okrętów eskadry[l]. Gdy odległość zmalała do nieco ponad 3 km, komandor Szczęsnowicz został lekko raniony w brzuch odłamkiem, który wleciał przez szczelinę obserwacyjną wieży dowodzenia, po czym gdy doszedł do siebie, w związku z zawróceniem okrętów rosyjskich do Port Artur i odejściem okrętów japońskich, skierował okręt na kurs powrotny[36]. Na „Retwizanie” nie zauważono jednak sygnałów podnoszonych na flagowym pancerniku „Pierieswiet”, w efekcie pancernik płynął samotnie z większą prękością, trzykrotnie odganiając w nocy ogniem japońskie niszczyciele, i przybył do Port Artur nad ranem jako pierwszy[37].
W toku bitwy pancernik został trafiony 21 lub 23 pociskami i odniósł uszkodzenia, w tym przebicie prawej burty tuż nad linią wodną, powodujące zalewanie przez fale, zniszczenie jednego działa kalibru 152 mm, dwóch 75 mm, pięciu 47 mm i wszystkich reflektorów, lecz ogólnie pancerz nie został przebity i uszkodzenia nie były poważne[37]. Zginęło tylko sześcioro marynarzy i raniono 38 członków załogi (czterech ciężko), w tym pięciu oficerów[38]. Sam wystrzelił 77 pocisków 305 mm (w tym 73 burzące), 310 – 152 mm, 341 – 75 mm i 290 – 47 mm[37].
W oblężonym Port Artur

Po niepowodzeniu próby przebicia się, aktywność rosyjskich ciężkich okrętów ograniczyła się jedynie do ostrzeliwania celów lądowych z obszaru bazy. Część marynarzy oraz średnich i lekkich dział zdemontowanych z pancerników walczyła na froncie lądowym wokół twierdzy[38]. Między innymi, między 4/17 sierpnia a 23 sierpnia/5 września 1904 roku „Retwizan” czternaście razy ostrzeliwał cele lądowe[38]. Sam w tym czasie nie odniósł uszkodzeń od ognia japońskiego[38]. 23 sierpnia/5 września dowódcą eskadry został komandor Robert Wiren, który następnie uczynił „Retwizana” swoim okrętem flagowym[38]. Od 19 września/2 października Japończycy rozpoczęli jednak ostrzał okrętów stojących w porcie przez ciężkie haubice kalibru 280 mm[38]. Kilka pocisków trafiło w ciągu najbliższych tygodni także „Retwizan”, lecz na razie bez większych uszkodzeń[38]. 8/21 października jeden pocisk przebił burtę i utkwił w bunkrze węglowym, ale nie wybuchł[38].

22 listopada/5 grudnia Japończycy zdobyli górującą nad portem górę Wysoką, co pozwoliło im na zwiększenie precyzji ostrzału[38]. Jeszcze tego dnia w „Retwizan” stojący w zachodnim basenie portu trafiło osiem pocisków 280 mm, z których jeden przebił burtę pod wodą[39]. Pozostałe powodowały rozległe uszkodzenia nadbudówek i pomieszczeń wewnętrznych okrętu. Rannych zostało mimo to tylko dwóch ludzi, w tym kadm. Wiren[39].
Następnego dnia 23 listopada/6 grudnia ostrzał wzmógł się i „Retwizan” został trafiony czternastoma pociskami 280 mm i sześcioma pociskami 150 mm[39]. Trzy z pocisków 280 mm przebiły burty pod wodą, w następstwie czego około godz. 16 pancernik zatonął na płytkiej wodzie i został opuszczony przez załogę[39]. Zginął mimo to tylko jeden marynarz, a sześciu raniono[39]. W nocy zdjęto następnie z niego wszystkie działa kalibrów 152 mm i 75 mm i część 47 mm[39]. Następnego dnia 24 listopada/7 grudnia skreślono okręt ze spisu floty[39]. Przed kapitulacją twierdzy, 20 grudnia 1904/2 stycznia 1905 roku, mechanizmy wraku, w tym obie wieże artyleryjskie, uszkodzono za pomocą materiałów wybuchowych[39].
Większą aktywność w czasie oblężenia Port Artur podejmowały jedynie kutry pancerników, m.in. stawiając i trałując miny i pełniąc służbę dozorową, a także służąc do ochotniczych przybrzeżnych wypadów z portu. Pierwszy wypad został wykonany przez kuter 40-stopowy z „Retwizana” nazwany „Awos′” z miotaczem min, którego załoga usiłowała zaatakować statki w zatoce Kerr (na północ od portu Dalian), lecz w drodze 27 kwietnia/10 maja kuter został zniszczony na skałach[40]. W maju kuter parowy nr 1 „Retwizana” wraz z dwoma innymi z „Askolda” i „Sewastopola”, działał w zatoce pod Dalianem, ostrzeliwując 13/26 maja wojska japońskie z lekkich działek, lecz 14/27 maja podczas powrotu kutry zostały przechwycone przez japońskie niszczyciele, po czym zniszczone przez załogi na brzegu[41]. W nocy na 22 listopada/5 grudnia 1904 roku miczman W. Dmitrijew na kutrze nr 2 atakował torpedą i według raportu prawdopodobnie uszkodził japoński niszczyciel[41][m]. W nocy na 19 grudnia 1904/1 stycznia 1905 roku kuter ten zdołał wymknąć się z zablokowanego Port Artur pod dowództwem kpt. marynarki Wołkowa i dotrzeć do chińskiego portu Yantai, gdzie został internowany[42]. Po wojnie służył we Władywostoku pod nazwą „Retwizanczyk” aż do 1922, kiedy zatonął w sztormie podczas ewakuacji „białych” sił[42].
Warto podkreślić, że oprócz dowódcy komandora Edwarda Szczęsnowicza, Polakami byli m.in. starsi oficerowie (zastępcy dowódcy): od czerwca 1903 do stycznia 1904 komandor porucznik (kapitan 2. rangi) Mikołaj Stroński (później dowodził kanonierką torpedową „Wsadnik” i kanonierką „Gilak” ) i od stycznia 1904 do końca kmdr por. Ludwik Albrychowicz, a także starszy oficer artyleryjski pancernika kpt. mar. (lejtnant) Kazimierz Kietliński (od kwietnia 1904 – flagowy artylerzysta eskadry) i główny mechanik – starszy inżynier mechanik (kmdr por.) Heliodor Wiszniewski[31].
W służbie japońskiej
Daty nowego porządku

Po zajęciu Port Artur, Japończycy między 29 maja a 22 września 1905 roku podnieśli „Retwizana” i 24 września wciągnęli na listę floty pod nazwą „Hizen” (肥前)[16]. Nazwa była nazwą dawnej prowincji Japonii[43]. Po remoncie w Port Artur i Sasebo zakończonym w listopadzie 1908 roku, okręt wszedł do służby w Cesarskiej Marynarce Japonii jako pancernik I klasy[16][43]. Przy okazji remontu okręt zmodernizowano jedynie w niewielkim stopniu. Japończycy zamienili kotły Niclausse’a na 24 kotły systemu Miyabara, skrócili też nieco kominy i zmienili ich formę[44][45]. Z masztów usunięto marsy bojowe i zmieniono nieco formę mastków[43]. Osiągnięto na próbach prędkość 18,8 węzła przy mocy indykowanej 16 120 KM[43]. Zamieniono też lżejsze działa na japońskie odpowiedniki: armaty kalibru 75 mm na 14 armat kalibru 76 mm Typ 41 (brytyjskiego systemu Armstronga), a armaty kalibru 47 mm na japońskie Hotchkiss-Yamauchi[16][44].
Między grudniem 1911 a wrześniem 1914 roku okręt był wycofany do rezerwy[16]. Brał następnie ograniczony udział w I wojnie światowej, przede wszystkim uczestnicząc jesienią 1914 w bezskutecznym poszukiwaniu niemieckiej Wschodnioazjatyckiej Eskadry Krążowników adm. von Spee na środkowym Pacyfiku, z krążownikami pancernymi „Asama” i „Izumo”[43]. 15 października 1914 roku z krążownikiem pancernym „Asama”, „Hizen” podszedł pod Honolulu na Hawajach, dokąd zawinęła niemiecka kanonierka „Geier”, która jednak następnie została internowana przez Amerykanów[43]. Od początku 1918 do 1921 „Hizen” brał udział w interwencji państw ententy w Rosji, zawijając kilkakrotnie do Władywostoku[43].
1 września 1921 przeklasyfikowano okręt w okręt obrony wybrzeża I klasy[16]. W kwietniu 1922 został wycofany ze służby i rozbrojony[16] w Sasebo. 20 września 1923 roku został skreślony z listy floty i przeznaczony na okręt-cel[43]. 25 lipca 1924 roku został zatopiony w tym charakterze ogniem dział japońskich pancerników w cieśninie Bungo[a].
Lista dowódców w służbie japońskiej[45] | |||
---|---|---|---|
Imię i nazwisko | od | do | uwagi |
taisa Chūdō Kamaya | 31 lipca 1908 | ||
taisa Kiyotomo Tsukiyama | grudzień 1908 | ||
taisa Hikoshichi Kubota | luty 1909 | ||
taisa Ichirō Ishida | maj 1909 | ||
taisa Hikoshichi Kubota | kwiecień 1910 | ||
taisa Mitsuji Yoda | grudzień 1910 | ||
taisa Hiromi Tadokoro | grudzień 1911 | kwiecień 1912 | |
taisa Yasukatsu Kawanami | marzec 1913 | 1914 | |
taisa Suketomo Nakajima | 20 maja 1915 | ||
taisa Genjirō Katsuki | 1 grudnia 1916 | 1 grudnia 1917 | |
taisa Taneji Sōsa | listopad 1918 | ||
taisa Shinji Koizumi | listopad 1920 | listopad 1922 | |
Oryginalne nazwy stopni: taisa (komandor) |
Uwagi
- 25 lipca 1924 według Myszor 2014 ↓, s. 40 natomiast Bałakin 1999 ↓, s. 31 podaje 12 lipca 1924 (różnica sugeruje mylne przeliczenie na niestosowany już kalendarz juliański).
- Około 123 miliony współczesnych dolarów (Purchasing Power of Money in the United States from 1774 to 2007. [dostęp 2008-10-24].)
- W artykule zastosowano transkrypcję „Retwizan” stosowaną w polskiej literaturze (m.in. Jan Gozdawa-Gołębiowski: Od wojny krymskiej do bałkańskiej, Gdańsk 1985; Józef Wiesław Dyskant: Port Artur 1904, Warszawa 1996), w związku z obcym pochodzeniem nazwy własnej.
- Bałakin 1999 ↓, s. 5, 9. Wcześniej napęd elektryczny został użyty w wieżach dział kalibru 254 mm pancerników typu Pierieswiet produkcji tych samych zakładów, przy czym w „Retwizanie” zrezygnowano z elektrycznego otwierania zamków dział, które nie było udane.
- Większość publikacji podaje kaliber wyrzutni torped 380 mm (15 cali), lecz według Bałakin 2005 ↓, s. 27 jest to mało prawdopodobne i szereg faktów świadczy o wyrzutniach kalibru 450 mm, w tym oficjalna informacja o torpedach „17-calowych” (432 mm).
- Myszor 2014 ↓, s. 40 (kaliber podany jako 457 mm)
- Była to trzecia próba uzupełniania paliwa w marszu na świecie, po USA i Wielkiej Brytanii, lecz zastosowany w Rosji system amerykański był bardziej zaawansowany technicznie od brytyjskiego (Bałakin 1999 ↓, s. 13).
- Po drodze dołączyły i płynęły na części trasy także krążowniki: „Askold”, „Nowik”, „Bojarin” i siedem niszczycieli (Bałakin 1999 ↓, s. 14).
- Wg innych źródeł, okręty przypłynęły do Port Artur rano 22 kwietnia/5 maja (m.in. Wiktor Nowikow, Aleksandr Siergiejew: Bogini Rossijskogo fłota «Awrora», «Diana», «Pałłada». Moskwa: Jauza / Kollekcyja / EKSMO, 2009, s. 53.).
- Według Olendra prawdopodobnie był to „Asashio”, który według japońskich raportów atakował „Retwizana”, lecz nie ma pewności co do właściwego rozpoznania celów (Olender 2021 ↓, s. 172). Tak podaje także np. Jan Gozdawa-Gołębiowski (Od wojny krymskiej do bałkańskiej, Gdańsk 1985). Według Bałakina (Bałakin 1999 ↓, s. 15) i Dyskanta (Dyskant 1996 ↓, s. 56) prawdopodobnie został storpedowany przez atakujący jako pierwszy „Shirakumo” (który według Olendra storpedował Cesariewicza). Należy zaznaczyć, że także czwarty „Akatsuki” atakował według raportów „Retwizana”, a „Ikazuchi” – trzykominowy okręt (Olender op.cit.).
- Odpowiednik stopnia komandora porucznika w korpusie inżynierów budownictwa okrętowego
- Nie jest jasne, czy komandor Szczęsnowicz faktycznie miał zamiar przeprowadzenia taranowania, o którym napisał w raporcie, w każdym razie zachowanie pancernika na to wskazywało (Bałakin 1999 ↓, s. 25).
- Brak jest potwierdzenia straty ze strony japońskiej; Bałakin 1999 ↓, s. 30 podejrzewa, że mógł to być niszczyciel „Oboro”, uszkodzony według strony japońskiej przed tym na minie, ale miało to miejsce ponad miesiąc wcześniej (na 20 października).
Przypisy
Bibliografia
Wikiwand - on
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.