Pałłada (1899)

Pałłada (ros. Паллада), później Tsugaru (津軽) – rosyjski krążownik z początku XX wieku, jeden z trzech okrętów typu Diana, później japoński krążownik szkolny. Z konstrukcyjnego punktu widzenia stanowił krążownik pancernopokładowy, a pierwotnie klasyfikowany był jako krążownik I rangi. Nazwę „Pałłada” (Pallas Atena) nosiły też inne okręty. Okręt zbudowany został w Petersburgu w Rosji, zwodowany w 1899 roku, a wszedł do służby w marynarce wojennej Imperium Rosyjskiego w 1902 roku. Brał udział w walkach pod Port Artur podczas wojny rosyjsko-japońskiej, podczas której został zatopiony w 1904 roku w bazie Port Artur. Po podniesieniu przez Japończyków służył jako japoński krążownik szkolny i stawiacz min „Tsugaru” (津軽) do 1922 roku, po czym został zatopiony jako okręt-cel w 1924 roku.

Ten artykuł dotyczy Pałłada (1901). Zobacz też: Pałłada (ujednoznacznienie).

Pałłada (Паллада)

„Pałłada” w 1901
Klasa	krążownik pancernopokładowy
Typ	Diana
Historia
Stocznia	Galernyj Ostrowok, Petersburg Rosja
Początek budowy	lipiec 1896
Położenie stępki	23 maja?/4 czerwca 1897
Wodowanie	14?/26 sierpnia 1899
Rosyjska Imperatorska MW
Nazwa	Pałłada
Wejście do służby	1902[a]
Wycofanie ze służby	24 listopada?/7 grudnia 1904 (zatopiony)
Dai-Nippon Teikoku Kaigun
Nazwa	Tsugaru
Wejście do służby	22 sierpnia 1905
Wycofanie ze służby	1 kwietnia 1922
Los okrętu	zatopiony jako cel 27 maja 1924
Dane taktyczno-techniczne
Wyporność	6731 t normalna
Długość	126,8 m
Szerokość	16,76 m
Zanurzenie	6,4 m
Napęd
24 kotły parowe, 3 maszyny parowe potrójnego rozprężania o mocy 11 610 KM, 3 śruby
Prędkość	19,7 węzła
Zasięg	4000 Mm przy prędkości 10 w.
Uzbrojenie
• 8 dział 152 mm (8 × I) • 24 działa 75 mm (24 × I) • 8 dział 37 mm (8 × I) • 2 km 7,62 mm
Wyrzutnie torpedowe	3 × 381 mm
Opancerzenie
pokład 38–63 mm wieża dowodzenia 152 mm
Załoga	570 ludzi

Wyporność projektowa okrętu wynosiła 6731 ton. Uzbrojenie składało się przede wszystkim z ośmiu dział kalibru 152 mm i 24 dział kalibru 75 mm. Napęd stanowiły maszyny parowe, pozwalające na osiąganie prędkości 19 węzłów.

Historia

Osobny artykuł: Krążowniki pancernopokładowe typu Diana.

Daty w kalendarzu juliańskim (starego stylu), po ukośniku w gregoriańskim

W drugiej połowie lat 90. XIX wieku Rosja dostrzegła potrzebę budowy serii nowoczesnych krążowników, z uwagi na zagrożenie ze strony intensywnie rozbudowującej się Cesarskiej Marynarki Niemiec^[1]. Projekt powstał w 1895 roku w rosyjskiej stoczni Bałtijskij Zawod(inne języki) w Petersburgu^[1]. Budowa trzech krążowników typu Diana została przewidziana w ramach programu rozbudowy floty z 1895 roku, następnie włączonego do programu budowy okrętów na potrzeby Dalekiego Wschodu^[2]. W klasyfikacji rosyjskiej stanowiły krążowniki I rangi^[3]. 18 listopada 1895 roku Ministerstwo Morskie zdecydowało zlecić budowę dwóch pierwszych okrętów państwowej stoczni Galernyj Ostrowok w Petersburgu, a później zamówiono jeszcze trzeci^[4]. 17 kwietnia 1896 roku car Mikołaj II nadał pierwszej parze nazwy: „Pałłada” i „Diana”^[5]. Nazwa „Pałłada” pochodziła od imienia bogini z mitologii greckiej Pallas (Ateny)^[5]. Za główny (prototypowy) okręt typu była uznawana budowana jako pierwsza „Pałłada”, mimo to oficjalnie był on nazwany typem Diana^[b].

Po pracach przygotowawczych, stępkę pod budowę położono na pochylni faktycznie w lipcu 1896 roku^[6]. „Pałłada” była budowana w dużej kamiennej pochylni stoczni Galernyj Ostrowok^[4]. Jej budową kierował starszy budowniczy okrętów (odpowiednik pułkownika) P. Andriuszenko, a na późniejszym etapie młodszy budowniczy okrętów A. Mustafin, kierujący już budową „Diany”^[6]. Przed etapem prób zastąpił go z kolei N. Titow^[7]. Oficjalne uroczyste położenie stępki z udziałem generał-admirała Aleksego, połączone z przytwierdzeniem okolicznościowej srebrnej deski, miało jednak miejsce na wszystkich trzech okrętach dopiero 23 maja^?/4 czerwca 1897 roku, gdy budowa była zaawansowana^[6]. „Pałładę” zwodowano jako pierwszą 14^?/26 sierpnia 1899 roku, w obecności cara Mikołaja II^[8].

Wyposażanie okrętu trwało długo, co spowodowane było w głównej mierze przez złą organizację robót i opóźnienia poddostawców, a także opóźnienia stoczni w montażu już przygotowanych elementów (jak np. maszyny sterowej)^[9]. Działa kalibru 75 mm wyprodukowane pierwotnie dla „Pałłady” trafiły z wyjątkiem dwóch ostatecznie na wykańczany szybciej pancernik „Pierieswiet”, wobec czego należało wyprodukować kolejne^[9]. Planowano nawet rozpocząć próby bez kompletnego wyposażenia w kwietniu, a następnie wrześniu 1900 roku, ale okręt nie nadawał się do wyjścia w morze w tym czasie^[9]. W połowie 1900 roku przeprowadzono jedynie próby na uwięzi^[9]. Prace zostały dodatkowo zakłócone przez pożar drewnianej pochylni z krążownikiem „Witiaź” w stoczni Galernyj Ostrowok 31 maja 1901 roku – stojąca obok „Pałłada” była zagrożona, lecz zdołano ją odholować^[10]. Próby morskie(inne języki) „Pałłady” rozpoczęto w końcu 19 września 1901 roku i ukończono w październiku^[10]. Mimo tego, że krążownik nie osiągnął prędkości projektowej 20 węzłów (podobnie jak pozostałe okręty typu), marynarka przyjęła go bez poprawek pod tym względem w obliczu wzrastającego napięcia w stosunkach z Japonią^[7]. Jeszcze w tym roku przeprowadzono próby uzbrojenia i marynarka odebrała okręt, po czym odstawiono go na zimowanie w Libawie^[7][a].

Opis

Osobny artykuł: Krążowniki pancernopokładowe typu Diana.

Opis ogólny

Projektowa wyporność normalna okrętów typu Diana wynosiła 6731 ton^[11]. Długość całkowita wszystkich okrętów typu wynosiła 126,8 m, a na linii wodnej 123,75 m^[11]. Szerokość maksymalna wynosiła 16,76 m, a zanurzenie projektowe 6,4 m^[11].

Załoga liczyła początkowo etatowo 570 osób, w tym 20 oficerów^[11]. Oficerowie tradycyjnie mieli kajuty na pokładzie bateryjnym na rufie^[11]. Znajdowała się tam też kajuta dowódcy (na lewej burcie) oraz apartament i gabinet admiralski (na prawej burcie), a na samej rufie salon dowódcy^[11]. Marynarze mieli kubryki na pokładzie bateryjnym i spali w hamakach^[11].

Uzbrojenie

Stan początkowy

Działo 152 mm bez maski na bliźniaczej „Dianie”

Uzbrojenie główne okrętów typu Diana pierwotnie stanowiło osiem dział kalibru 152,4 mm systemu Canet(inne języki) o długości lufy L/45 (45 kalibrów), w tym po jednym na pokładzie dziobowym i rufowym, a po trzy na pokładzie górnym na każdej z burt^[12]. Kąt podniesienia luf wynosił od -6° do +15°, a maksymalna donośność 9800 m^[12]. Zapas amunicji wynosił 1414 nabojów (około 176 na lufę)^[13]. Działa strzelały pociskami o masie 41,4 kg, a szybkostrzelność wynosiła do 5 strzałów na minutę^[13]. Artyleria na „Pałładzie” nie miała masek ochronnych^[14].

Uzbrojenie pomocnicze, przeznaczone do zwalczania torpedowców, stanowiły 24 działa kalibru 75 mm L/50 systemu Canet, na pojedynczych podstawach Mellera, z tego 12 w stanowiskach w burtach na pokładzie bateryjnym, a 12 na pokładzie górnym na śródokręciu, za nadburciem (ogółem 12 na każdej burcie)^[12]. Kąt podniesienia luf wynosił od -10° do +20°, a maksymalna donośność 7000 m^[12]. Strzelały pociskami przeciwpancernymi o masie 4,9 kg, a zapas amunicji scalonej obejmował 6240 nabojów (260 na lufę)^[13]. Szybkostrzelność wynosiła do 10 strzałów na minutę^[13]. Dodatkowo początkowo uzbrojenie uzupełniało osiem armat kalibru 37 mm Hotchkiss L/22,8, po dwie na mostku dziobowym i rufowym i cztery na marsie bojowym^[12]. Miały donośność 2778 m, a ich maksymalna szybkostrzelność wynosiła do 30 strzałów na minutę^[15]. Typowe dla rosyjskich okrętów I rangi uzbrojenie stanowiły wreszcie dwie armaty kalibru 63,5 mm systemu Baranowskiego na lawetach kołowych dla oddziałów desantowych^[16]. Do działek kalibru 37 mm zabierano 3600 nabojów, a do armat desantowych 1440^[13].

Okręty typu Diana miały początkowo trzy stałe wyrzutnie torpedowe kalibru 381 mm, z tego jedną nadwodną, umieszczoną w stewie dziobowej, i dwie podwodne strzelające na każdą z burt^[13]. Zapas wynosił osiem torped, w tym dwie dla wyrzutni dziobowej^[17]. Ponadto okręty zabierały w komorze minowej wewnątrz kadłuba 35 min, które mogły być stawiane z łodzi okrętowych^[13]. Kutry krążowników mogły także być uzbrojone w miotacze niesamobieżnych torped kalibru 254 mm, wyrzucanych ładunkiem prochowym, których na okręcie przewożono sześć^[17].

Zmiany uzbrojenia

Z uwagi na szybką utratę okrętu, „Pałłada” nie przechodziła późniejszych zmian uzbrojenia jak inne rosyjskie okręty tego typu. Podczas wojny rosyjsko-japońskiej, na przełomie kwietnia i maja 1904 roku z okrętu zdjęto na potrzeby frontu lądowego dwa działa kalibru 152 mm (drugą parę, z najmniejszym kątem ostrzału), cztery działa 75 mm, wszystkie osiem działek 37 mm i armaty desantowe 63,5 mm^[18]. W sierpniu zdjęto natomiast pozostałe sześć dział kalibru 152 mm i część dział kalibru 75 mm^[19].

Opancerzenie

Uproszczony schemat opancerzenia okrętów typu Diana

Opancerzenie krążowników typu Diana stanowił typowy dla krążowników pancernopokładowych wewnętrzny pokład pancerny w rejonie linii wodnej, w formie skorupy z bocznymi skosami, pokryty płytami ze stosunkowo miękkiej niklowej stali(inne języki)^[20]. Grubość pancerza wynosiła w środkowej płaskiej części 38 mm, na skosach bocznych 63,5 mm, a w ich najniższej części bezpośrednio przylegającej do burt 50,8 mm^[21]. Dodatkowo stalowy pokład miał grubość 12,7 mm, zwiększając efektywną grubość opancerzenia^[21].

Poszczególne elementy konstrukcji były ponadto opancerzone pancerzem pionowym ze stali chromoniklowej^[20]. Najgrubszy pancerz ścian grubości 152 mm miała wieża dowodzenia(inne języki), przy tym z tyłu miała otwarte wejście osłonięte taką samą płytą^[16]. Wieża początkowo miała szczelinę obserwacyjną wysokości 304,8 mm^[22]. Dach wieży wykonany był z małomagnetycznej stali grubości 51 mm, dla zniwelowania wpływu na kompasy, a szyb komunikacyjny pod nią do centrali pod pokładem pancernym miał grubość ścian 89 mm^[16]. Ponadto szyby wind amunicyjnych, dolne części przewodów kominowych i osłony niektórych przewodów miały pancerz grubości 38 mm^[20]. Masa pancerza ogółem wynosiła 707 ton (ok. 10% wyporności)^[23].

Napęd

Okręty typu Diana były napędzane przez trzy trzycylindrowe pionowe maszyny parowe potrójnego rozprężania, o łącznej projektowej mocy indykowanej 11 610 KM^[24]. Maszyny dla wszystkich krążowników były wyprodukowane przez Towarzystwo Francusko-Rosyjskich Zakładów^[25]. Na próbach siłownia „Pałłady” osiągnęła moc 13 100 KM (największą spośród okrętów typu)^[24]. Parę dla maszyn wytwarzały 24 kotły wodnorurkowe systemu Belleville produkcji Zakładu Bałtyckiego, rozmieszczonych w trzech kotłowniach, po osiem w każdej^[26]. Ciśnienie robocze w kotłach wynosiło 17,2 atmosfery^[27]. W Japonii kotły wymieniono na Miyabara^[28]. Spaliny odprowadzane były przez trzy wysokie, proste, rozstawione w równych odstępach kominy, dla każdej kotłowni osobny^[26]. Maszyny napędzały bezpośrednio trzy trzyłopatowe śruby z brązu o średnicy 4,09 m^[27]. Napęd miał umożliwiać osiąganie maksymalnej prędkości średniej 20 węzłów, lecz na próbach „Pałłada” osiągnęła jedynie 19,17 węzła (przy wyporności 6722 tony)^[7]. W japońskiej służbie, po remoncie, wymianie kotłów, zlikwidowaniu przegłębienia na dziób, regulacji maszyn i doborze optymalnego skoku śrub, „Pałłada” osiągała mimo to prędkość średnią 20 węzłów, a chwilową nawet 21,85 węzła^[7][c].

Normalny projektowy zapas paliwa – węgla – wynosił 800 ton, a pełny 972 tony, lecz faktycznie maksymalny wynosił na przykładzie „Diany” 1070 ton^[27]. Zasięg projektowy wynosił 4000 mil morskich przy prędkości 10 węzłów z pełnym zapasem węgla^[27]. Faktyczny zasięg przy takiej prędkości przy częściowym zużyciu siłowni podczas służby bojowej był oceniany (dla „Diany”) w 1904 roku na 2570 mil (dobowe zużycie 110 ton)^[29].

Odmienności wyglądu i wyposażenia

Okręt jako „Tsugaru” w 1912 roku

„Pałłada” jeszcze przed wypłynięciem na Daleki Wschód została wyposażona w radiostację, umieszczoną prawdopodobnie w rufowej pokładówce^[30].

Planowano, że okręty zostaną wyposażone w nowoczesne kotwice Halla, zakupione w Wielkiej Brytanii, lecz w celu zapobieżenia opóźnieniom „Diana” i „Pałłada” otrzymały po trzy starsze kotwice patentowe systemu Martina, produkowane przez Zakłady Iżorskie(inne języki), o masie 4,6 t (odróżniając się tym od „Aurory”)^[31]. Wszystkie trzy okręty miały elektryczne napędy maszyny sterowej różnych firm – „Pałłada” miała maszynę produkcji Zakładu Bałtyckiego^[32].

Początkowo w 1902 roku okręt miał pokojowy biały schemat malowania, z żółtymi kominami, przewidziany do rejsów zagranicznych^[33][34]. Jesienią 1903 roku okręt przemalowano na kolor oliwkowozielony, stosowany w I Eskadrze Oceanu Spokojnego^[35].

Służba

Służba w Rosji

„Pałłada” podczas prób prędkości, 1901 rok

Pierwszym dowódcą okrętu po ukończeniu budowy, od maja 1901 do lutego 1904 roku, był komandor I. Kossowicz^[36]. Zimę 1901/1902 okręt spędził w Libawie, gdzie prowadzono prace poprawkowe^[37]. Po rozpoczęciu kampanii, pod koniec maja przeszedł do Kronsztadu, przy czym doszło do niewielkiego incydentu międzynarodowego, kiedy niedoświadczona wachta nie odsalutowała po drodze banderze niemieckiego parowca^[38]. Zajmowano się następnie przygotowywaniem okrętu do wyjścia na Daleki Wschód^[38]. 17^?/30 października 1902 „Pałłada” wyszła z Kronsztadu w składzie zespołu kadm. E. Sztakelberga(inne języki), wraz z bliźniaczą „Dianą” i pancernikiem „Retwizan”^[39]. 19 października krążowniki odniosły jednak uszkodzenia w sztormie, co spowodowało konieczność napraw w Libawie; okazało się też, że mają słabe własności żeglugowe i zużywają większe niż przewidywano ilości węgla^[40]. Zespół, do którego dołączył pancernik „Pobieda” i krążownik „Bogatyr’”(inne języki), wyszedł ostatecznie z Libawy na Daleki Wschód 31 października^?/13 listopada 1902 roku^[40]. Podczas dalszego rejsu „Pałłada” doznała awarii rurociągu parowego, po czym odłączyła się od zespołu w celu napraw w Kilonii i dołączyła ponownie podczas dłuższego postoju w grudniu w Pireusie w Grecji^[40]. Krążowniki były tam wizytowane przez królową Olgę z królewiczem Krzysztofem^[41]. W zatoce Suda na Krecie zespół odbył ćwiczenia artyleryjskie, przy czym „Pałłada” została uderzona torpedą z głowicą ćwiczebną z „Diany” (bez następstw)^[41]. Następnie przez Kanał Sueski, odwiedzając Kolombo, Sabang i Singapur, „Retwizan”, „Pałłada” i „Diana” zawinęły 8^?/21 kwietnia 1903 roku do Nagasaki, po czym „Retwizan” i „Pałłada” jako pierwsze okręty zespołu dopłynęły 22 kwietnia^?/5 maja 1903 do docelowej rosyjskiej bazy Port Artur („Diana” dołączyła dwa dni później)^[36].

„Pałłada” w Port Arturze, ok. 1903–1904 roku

Po przyjściu do Port Artura, „Pałłada” pływała w maju w składzie głównych sił Eskadry Oceanu Spokojnego po Morzu Żółtym, po czym 16/29 czerwca została wycofana do zbrojnej rezerwy^[36]. Zaczęła znowu kampanię 1 września 1903 roku, biorąc następnie udział w jesiennych manewrach i podlegając przeglądowi przez głównodowodzącego na Dalekim Wschodzie admirała Aleksiejewa, który krytycznie ocenił oba krążowniki typu Diana^[36]. Jesienią tego roku okręty zostały przemalowane na ochronny kolor oliwkowozielony^[35]. Z powodów oszczędności budżetowych, przewidujących pływanie okrętów Eskadry tylko przez siedem miesięcy w roku, 1 grudnia „Pałłada” ponownie została wycofana do zbrojnej rezerwy^[35]. W związku z napięciem w stosunkach z Japonią, już jednak 1 stycznia 1904 roku, krótko przed wybuchem wojny rosyjsko-japońskiej, powróciła do linii^[42].

„Pałłada” brała udział w obronie Port Artur, począwszy od nocnego ataku torpedowego japońskich niszczycieli na okręty rosyjskie kotwiczące na redzie bazy tuż przed północą 26 stycznia^?/8 lutego 1904 roku^[42]. Kotwiczyła w zewnętrznej linii, będąc wyznaczona razem z „Retwizanem” do oświetlania redy tej nocy reflektorami^[42]. Oba stały się przez to dobrze widocznymi celami i „Pałłada” została trafiona torpedą jako jeden z trzech okrętów. Dostrzeżono na niej wprawdzie cztery niszczyciele, lecz nie zdecydowano się na otwarcie ognia z powodu niepewności, czy nie są rosyjskie, wobec zapalonych na wiodącym okręcie świateł rozpoznawczych typowych dla Rosji^[43]. Z wystrzelonych torped dwie chybiły, przechodząc za rufą, a trzecia trafiła w lewoburtową zasobnię węglową na śródokręciu, po czym doszło do pożaru komory amunicji 75 mm^[43]. Przypuszcza się, że okręt mógł zostać storpedowany przez niszczyciel „Shinonome”(inne języki) albo „Usugumo”(inne języki) z 3. dywizjonu^[d], lub według innych autorów, „Kasumi”(inne języki) albo „Akatsuki”(inne języki) z 1. dywizjonu niszczycieli^[e]. Jeden marynarz zginął od wybuchu, lecz na skutek pożaru zmarło dalszych trzech (według innych źródeł sześciu), a ponad 30 zostało poszkodowanych od trujących produktów spalania^[f]. Okręt nabrał niewielkiego przechyłu 4,5°, lecz napływ wody opanowano brezentowym plastrem, po czym osadzono krążownik rufą na mieliźnie przy półwyspie Ogon Tygrysi^[43]. Podczas następującego boju dziennego z japońskim siłami głównymi na redzie portu 27 stycznia, osadzona na mieliźnie „Pałłada” ostrzeliwała je również z dział dziobowych^[43]. W nocy oraz boju dziennym okręt wystrzelił do jednostek japońskich 42 pociski kalibru 152 mm, 84 – 75 mm i 20 – 37 mm^[g]. Torpeda zniszczyła obszar poszycia i konstrukcji wewnętrznej między wręgami 68 a 75, na powierzchni 35 m², a otwór miał powierzchnię 13 m²^[43]. Same kotłownie, oddzielone grodzią wzdłużną, nie zostały jednak uszkodzone^[42]. Krążownik następnie zszedł podczas przypływu z mielizny i 9 lutego został dokowany w Port Artur, po ukończeniu remontu krążownika „Nowik”^[42][43].

3^?/16 kwietnia okręt opuścił dok, a 28 kwietnia, po ukończeniu remontu i prób, powrócił do linii^[44]. Krążownik następnie służył głównie do pełnienia dozorów na zewnętrznej redzie Port Artur; wraz z „Dianą” nie był natomiast używany do działań ofensywnych z racji mniejszej od innych prędkości^[45]. 17^?/30 kwietnia „Pałłada” weszła w skład nowo utworzonego Oddziału Krążowników pod dowództwem kmdra N. Rejzensztajna(inne języki)^[h]. Od końca kwietnia z rosyjskich okrętów zdejmowano część artylerii z przeznaczeniem na front lądowy. Z „Pałłady” zdjęto dwa działa kalibru 152 mm, cztery działa 75 mm, wszystkie działka 37 mm i armaty desantowe 63,5 mm^[18].

„Pałłada” pod ostrzałem w Port Arturze, listopad 1904 roku

10^?/23 czerwca 1904 kontradmirał Wilgelm Witgeft(inne języki) podjął pierwszą próbę przebicia się z flotą do Władywostoku. „Pałłada” opóźniła wyjście zespołu rosyjskiego z powodu konieczności naprawy maszyny sterowej, a później uwolnienia kotwicy od podwodnego kabla telefonicznego, i wyszła na redę dopiero o 10:50^[i]. Po napotkaniu japońskich sił głównych wieczorem tego dnia jednakże kontradmirał Witgeft zawrócił do bazy^[18]. Powracające okręty były celem nocnych ataków torpedowych niszczycieli, ale nie były one skuteczne^[18]. „Pałłada” powróciła do służby dozorowej na redzie, a 26 czerwca^?/9 lipca wraz z „Dianą” osłaniała pancernik „Połtawa”(inne języki) ostrzeliwujący pozycje japońskie w Zatoce Tahe^[18].

„Pałłada” i pancernik „Pobieda” (po prawej) zatopione w Port Arturze (podczas odpływu)

„Pałłada” zatopiona w Port Arturze. Za nią pancernik „Pobieda”.

28 lipca „Pałłada” w składzie zespołu krążowników kadm. Rejzentsztajna wzięła udział w kolejnej próbie przebicia się do Władywostoku, zakończonej bitwą na Morzu Żółtym. Została tylko lekko uszkodzona w pierwszej fazie starcia jednym pociskiem, następnie odłamkami kilku innych^[46]. Zginęło na jej pokładzie trzech marynarzy, a sześciu zostało rannych, z czego jeden zmarł^[47]. Z powodu niskiej prędkości maksymalnej, „Pałłada” nie mogła towarzyszyć krążownikom „Askold” i „Nowik” w próbie przełamania blokady^[48]. Jej dowódca kmdr W. Sarnawski nie zdecydował się również popłynąć wzorem „Diany” do portu neutralnego, lecz powrócił w nocy z siłami głównymi do Port Artura^[48]. Marsz z pełną prędkością i tak spowodował uszkodzenie fundamentu łożyska prawoburtowego wału (przypisywane niskiej jakości wykonania)^[46]. „Pałłada” wystrzeliła ogółem 90 pocisków 152 mm i 180 – 75 mm, w tym odpowiednio 40 i 170 w trakcie odpierania nocnych ataków torpedowych japońskich torpedowców w drodze powrotnej^[46].

Po bitwie na Morzu Żółtym duże rosyjskie okręty nie wykazywały już aktywności i zostały stopniowo rozbrojone. Dotychczasowe dwa oddziały połączono w samodzielny oddział pancerników i krążowników I rangi^[19]. „Pałłada” pozostała jedynym sprawnym krążownikiem w Port Arturze, nie licząc remontowanego krążownika pancernego „Bajan”, ale nie wychodziła już w morze^[49]. Brała jednak udział w ostrzeliwaniu podchodzących pod twierdzę Japończyków z wewnętrznej redy bazy, wystrzeliwując m.in. między 6/19 a 11/24 sierpnia 180 pocisków głównego kalibru^[19]. Już w sierpniu zdjęto mimo to z okrętu na pozycje lądowe część dział 75 mm, a we wrześniu pozostałe do tej pory sześć dział kalibru 152 mm, przeznaczone do ukompletowania bardziej wartościowego „Bajana”^[19]. Również część załogi skierowano na front lądowy^[50].

Obszar bazy był ostrzeliwany systematycznie przez Japończyków niekorygowanym, ale stosunkowo gęstym ogniem dział kalibru 120 mm i 152 mm, i okręty były trafiane bezpośrednio lub uszkadzane bliskimi wybuchami^[19]. Jeszcze przed 1/14 października „Pałłada” otrzymała dwa trafienia, po czym dalsze kilka od 10/23 października^[19]. Po uzyskaniu przez Japończyków możliwości ostrzału bazy przez ciężką artylerię, 26 października^?/8 listopada „Pałłada” została trafiona po raz pierwszy pociskiem 280 mm z moździerzy oblężniczych^[50]. 15/28 listopada zginęło pięciu członków załogi, a 10 raniono^[51]. 22 listopada^?/5 grudnia Japończycy zdobyli górę Wysoką, górującą nad bazą, po czym umieścili na niej punkt obserwacyjny artylerii i w ciągu najbliższych dni zatopili prawie wszystkie pozostałe duże okręty na wewnętrznej redzie bazy intensywnym korygowanym ostrzałem^[51]. 24 listopada^?/7 grudnia „Pałłada” otrzymała 10 trafień ciężkimi pociskami i zatonęła na płytkiej wodzie Zachodniego Basenu, osiadając na dnie z przechyłem na lewą burtę^[51][52]. Okręt został ponadto zniszczony przez pożary^[51]. Przed kapitulacją twierdzy w nocy na 20 grudnia 1904^?/2 stycznia 1905 roku dodatkowo obrońcy dokonali zniszczeń wewnątrz wraku, odpalając głowicę torpedy^[51]. Po upadku twierdzy załoga wraz z dowódcą trafiła do niewoli^[53]. Według japońskich ocen, okręt został trafiony ogółem 26 pociskami kalibru 280 mm, a pokład dziobowy został zdeformowany wybuchem^[53][54].

Lista dowódców w służbie rosyjskiej (daty w starym stylu)
Imię i nazwisko	od	do	uwagi, źródła
kmdr Iosif Kossowicz	21 maja 1901	3 lutego 1904	formalnie do 5 stycznia 1904[55]
kmdr Władimir Sarnawski	3 lutego 1904	9 czerwca 1904	formalnie od 5 stycznia 1904{[56]
kmdr por. Fiodor Iwanow	9 czerwca 1904	15 czerwca 1904	p.o. dowódcy[57]
kmdr Władimir Sarnawski	14 czerwca 1904	24 listopada 1904	formalnie do 1 stycznia 1905{[56]
Oryginalne nazwy stopni: kapitan 1-go ranga (komandor), kapitan 2-go ranga (komandor porucznik)

Służba w Japonii

„Tsugaru” w 1918 roku jako stawiacz min

Po zdobyciu przez Japończyków bazy Port Artur 2 stycznia 1905 roku (nowego stylu), zdecydowali oni wyremontować okręt, mimo poważnych zniszczeń^[54]. 11 sierpnia 1905 roku podnieśli oni „Pałładę” z dna^[58]. 22 sierpnia tego roku okręt został formalnie wcielony do służby japońskiej jako krążownik II klasy „Tsugaru” (津軽)^[58]. Po odholowaniu do Sasebo, okręt był remontowany przez następne pięć lat^[54]. Wymieniono kotły na japońskie Miyabara^[28]. Nieco zmieniła się forma nadbudówek i kominów. Działa rosyjskie wymieniono na analogicznych kalibrów systemu Armstrong używane w Japonii^[58]. Artylerię stanowiło 8 dział kalibru 152 mm, 22 działa kalibru 76 mm i 8 dział 37 mm^[28]. Uzupełniały ją cztery wyrzutnie torped kalibru 450 mm^[j]. W maju 1910 roku po remoncie okręt wszedł do służby, w roli okrętu szkolnego^[28].

1 kwietnia 1920 okręt przeklasyfikowano na stawiacz min^[58]. Uzbrojenie główne zmniejszono do 7 dział 152 mm, usuwając też wyrzutnie torped^[58]. Przenosił on 300 min^[58]. Już jednak 1 kwietnia 1922 roku okręt wycofano ze służby, przesuwając go do kategorii okrętów specjalnych, po czym został zatopiony jako cel dla lotnictwa 27 maja 1924 roku koło Yokosuki (symbolicznie w rocznicę bitwy pod Cuszimą)^[54][58].

Uwagi

1. Konkretna data wejścia do służby okrętu nie jest oznaczona – w ówczesnej marynarce rosyjskiej było to zwieńczenie procesu prób odbiorczych poszczególnych mechanizmów, gdy okręt już był przejęty przez marynarkę i pływał z załogą. W maju 1902 roku okręt rozpoczął po zimie kampanię, a we wrześniu tego roku przygotowywał się do wyjścia na Daleki Wschód i załadowano amunicję bojową (Nowikow i Siergiejew 2009 ↓, s. 48-50).
2. Według Skworcow 2016 ↓, s. 5, 11 głównym okrętem była „Pałłada”, lecz typ nazwano od drugiego okrętu typem Diana. „Aurora” na etapie zamówienia była oficjalnie określona jako: „krążownik o wyporności 6630 ton typu Diana” (Skworcow 2016 ↓, s. 12). Typ określany jest jako Diana także wedługNowikow i Siergiejew 2009 ↓, s. 5. Część literatury, zwłaszcza anglojęzycznej, nazywa go mimo to typem Pałłada (np. Conway’s All the world’s fighting ships 1860–1905 1979 ↓, s. 194).
3. Podawane są informacje publikacjach, że w japońskiej służbie po wymianie kotłów krążownik osiągał prędkość 22,75 węzła (np. Jentschura i in. 1977 ↓, s. 102, Myszor 2014 ↓, s. 174), lecz budzi to wątpliwości w świetle informacji w monografii Nowikow i Siergiejew 2009 ↓, s. 22.
4. Tak Dyskant 1996 ↓, s. 56, przy tym podaje mylnie nazwę niszczyciela „Usugumo” jako „Asagumo” (por. Suliga 1993 ↓ )
5. Tak Skworcow 2016 ↓, s. 115–116 i Suliga 1993 ↓  – przy tym oparte jest to założeniu, że „Pałładę” atakował jako pierwszą 1. dywizjon i trafiły torpedy drugiego lub trzeciego niszczyciela.
6. Nowikow i Siergiejew 2009 ↓, s. 56 wymieniają z nazwiska czterech zmarłych marynarzy (1 od wybuchu, 1 od poparzeń i 2 od zatrucia) i podają, że zatrutych zostało ponad 30. Skworcow 2016 ↓, s. 116 podaje 1 poległego w wybuchu, 6 zmarłych i 32 zatrutych.
7. Tak według Nowikow i Siergiejew 2009 ↓, s. 56, natomiast Skworcow 2016 ↓, s. 117 w ogóle nie wspomina o udziale „Pałłady” i „Diany” w bitwie w dzień i podaje, że w nocy „Pałłada” wystrzeliła 41 pocisków 152 mm, 70 – 75 mm i 20 – 37 mm.
8. W jego skład wchodziły: „Bajan”, „Askold”, „Diana”, „Pałłada” i „Nowik” (Skworcow 2016 ↓, s. 117).
9. Wyjście zespołu rosyjskiego opóźniło się dalej do godz. 15:00 z powodu wykrycia japońskiej zagrody minowej, która musiała zostać wytrałowana (Skworcow 2016 ↓, s. 123).
10. Jentschura i in. 1977 ↓, s. 102 podaje 4 wyrzutnie torped 18 cali, lecz torpedy nominalnego kalibru 18 cali (457 mm) miały w rzeczywistości kaliber 450 mm (Eric Lacroix, Linton Wells: Japanese Cruisers of the Pacific War. Londyn: 1997, s. 778.