Pomniki i rzeźby na Cytadeli w Poznaniu

Pomniki i rzeźby na Cytadeli – zespół pomników i rzeźb plenerowych, zlokalizowanych w Poznaniu, na obszarze Parku Cytadela (dawnego Fortu Winiary).

Przykłady tabliczek betonowych, lokalizowanych przy rzeźbach (w różnym stopniu erozji) oraz sposób ich umieszczenia (na przykładzie Płaczącego kamienia)

Monumentalne formy z nazwami poszczególnych alei

Geneza założenia

Poznańska Cytadela, a właściwie Fort Winiary, po ciężkich walkach w 1945 roku została najpierw poważnie zniszczona, a następnie (w większości) planowo rozebrana. Pozyskane cegły zostały użyte podczas powojennej odbudowy Poznania i Warszawy. Od roku 1962 rozpoczęła się przebudowa terenów pofortecznych na Park – Pomnik Braterstwa Broni i Przyjaźni Polsko-Radzieckiej. W ramach urządzania Parku, w różnych jego częściach stawiano pomniki i rzeźby plenerowe, o różnym wydźwięku: od zaangażowanych politycznie i reprezentujących tendencje socrealistyczne, do całkowicie abstrakcyjnych, głęboko modernistycznych. Część pomników związanych z żołnierzami radzieckimi powstała wcześniej, przed 1962 rokiem. Po upadku komunizmu w Polsce, trend wzbogacania Parku Cytadela rzeźbami plenerowymi i pomnikami utrzymał się. Obecnie jest to kompleks prezentujący przekrój polskiej (oraz częściowo radzieckiej) powojennej rzeźby parkowej w wielkiej skali i we wszystkich trendach z postmodernizmem włącznie.

Większość rzeźb powstałych w epoce socjalizmu posiada czytelne, betonowe tabliczki z tytułem i nazwiskiem autora, sporządzane według jednolitego wzoru. W niektórych przypadkach tabliczki zaginęły, co nastręcza pewnych problemów z nazwaniem konkretnego dzieła. Są to jednak przypadki nieliczne. Pierwszą rzeźbę postawiono w 1968 roku. Była to praca Jerzego Sobocińskiego pt. „Mewy”.

Poniżej przedstawiono zestawienie wszystkich pomników i rzeźb na Cytadeli, które nie są nagrobkami.

Pomniki

Nr	Tytuł lub nazwa	Autor	Data powstania	Zdjęcie	Lokalizacja i uwagi
1.	Pomnik 3 Poznańskiego Pułku Lotniczego	nieznany	1989		Stoi w pobliżu skrzyżowania ul. Armii Poznań z ul. Za Cytadelą, na terenie Cmentarza parafii św. Wojciecha. Został ufundowany przez społeczeństwo m. Poznania w 50. rocznicę wybuchu II wojny. Składa się z dwóch części: pionowej rzeźby w kształcie płomienia, obok której spoczywa kamienny blok z napisem POLEGŁYM LOTNIKOM oraz poziomej płyty, na której wymieniono wszystkich poległych we wrześniu 1939 lotników 3 Poznańskiego Pułku Lotniczego.
2.	Pomnik 57 Pułku Piechoty Wielkopolskiej	nieznany	1 IX 1974[1]		Stoi od strony ul. Armii Poznań, na Cmentarzu Garnizonowym. Złożony z betonowych sześcianów różnej wielkości, stojących jeden na drugim. Uzupełniony krzyżem żołnierskim i tablicą pamiątkową. Upamiętnia żołnierzy służących w 57 Pułku Piechoty Wielkopolskiej, który wykazywał się bohaterstwem m.in. w czasie Bitwy nad Bzurą w ramach Armii Poznań. Na tablicy wymieniono wszystkie miejscowości, w których walczył Pułk. Została ona ufundowana przez towarzyszy broni.
3.	Pomnik 7 Pułku Strzelców Konnych	Jan Jakób	1961[1]		Stoi od strony ul. Armii Poznań, na Cmentarzu Garnizonowym. Ma formę ściany z wtopionym negatywem mastaby. Napis na monumencie głosi: Żołnierzom 7 Pułku Strzelców Konnych Wlkp. poległym w walce z najeźdźcą hitlerowskim w latach 1939-1945. Obiekt wyremontowano w 1983, umieszczając nowe tablice z nazwiskami poległych[2].
4.	Pomnik Bohaterów	Stanisław Pogórski, Tadeusz Płończak	1945		Stoi od strony ul. Armii Poznań. Jest zwornikiem części cmentarnej założenia parkowego. Do 1989 na szczycie obelisku znajdowała się czerwona gwiazda.
5.	Pomnik Georgija Gierasimowicza Bondara	nieznany	nieznana		Stoi bezpośrednio przy Muzeum Uzbrojenia. Według tabliczki na cokole Gieorgij Bondar był bohaterem Związku Radzieckiego, który zginął nad Odrą 3 kwietnia 1945. Wcześniejsza (większa) tablica emaliowana została zdjęta i w 2003 była już w depozycie Muzeum.
6.	Pomnik Cytadelowców	nieznany	1965		Stoi w części południowej, przy Cmentarzu Cytadelowców. Ma formę steli z tablicą pamiątkową. Całość ustawiona skośnie w stosunku do alejki.
7.	Pomnik Wasilija Czujkowa	nieznany	1982		Stoi w bliskości Pomnika Bohaterów i Muzeum Uzbrojenia (pomiędzy nimi). Upamiętnia honorowego obywatela Poznania, marszałka Związku Radzieckiego – Wasilija Czujkowa (1900–1982). Dowodził on 8 Gwardyjską Armią, która wyparła nazistów m.in. z Poznania, Lublina i Łodzi. Postawiony z inicjatywy TPPR 7 listopada 1982, w roku śmierci Czujkowa.
8.	Pomnik Harcerski	nieznany	nieznany		Obiekt w formie obelisku. Stoi w części północnej, przy ul. Za Cytadelą róg Żniwnej. Poświęcony harcerzom poległym w latach 1918–1919 i 1939–1945. Tablica głosi, że fundatorem byli Harcerze hufca Piast.
9.	Głaz Jarosława Maszewskiego	nieznany	2003		Głaz narzutowy z poziomą tablicą. Leży w pobliżu wiaduktu przy rozarium, w bliskim sąsiedztwie rzeźby Ziarno – Epitafium Życia. Upamiętnia prof. Jarosława Maszewskiego – absolwenta i wykładowcę poznańskiej ASP, laureata Nagrody Artystycznej Miasta Poznania, architekta wnętrz i reżysera, autora m.in. filmu Magdalena Abakanowicz o tej rzeźbiarce (jej zespół figur Nierozpoznani znajduje się w niewielkiej odległości i powstał z inspiracji Maszewskiego)[3].
10.	Pomnik Poległych podczas bombardowania Ławicy	Ryszard Skupin	1963[1]		Pomnik wznosi się nad Cmentarzem Bohaterów Polskich od strony ul. Armii Poznań, w pobliżu pomnika PPR-owców, ZWM-owców i Cytadelowców. Upamiętnia 39 polskich żołnierzy, poległych podczas bombardowania lotniska Ławica w dniu 1 września 1939. Na płycie (w formie polskiej szachownicy lotniczej) wyryto nazwiska wszystkich poległych.
11.	Pomnik Poległych w latach 1918-1920	nieznany	2008		Pomnik wznosi się nad Cmentarzem Garnizonowym od strony ul. Armii Poznań. Upamiętnia poległych w latach 1918–1920, czyli od powstania wielkopolskiego do wojny polsko-bolszewickiej. Postawiony w 90. rocznicę powstania wielkopolskiego.
12.	Pomnik PPR-owców	Ryszard Skupin	1967 (odsłonięcie 08.09.1967 r.[4])		Pomnik wznosi się nad Cmentarzem Bohaterów Polskich od strony ul. Armii Poznań. Upamiętniał pierwotnie działaczy PPR, którzy zginęli z rąk nazistów w czasie II wojny. Obecnie, po zmianie treści południowej strony steli, upamiętnia ofiary wojenne oraz osoby, które zginęły w czasie Powstania Poznańskiego w 1956. Na północnej stronie umieszczona jest tablica upamiętniająca tych, którzy zginęli za sprawę ludowej ojczyzny, m.in. wyryto 11 nazwisk działaczy rozstrzelanych 13 sierpnia 1944 w obozie żabikowskim. Poniżej znajdują się groby działaczy robotniczych i osób, które zginęły w czerwcu 1956.
13.	Bohaterom ZWM	nieznany	1975		Stoi u stóp Pomnika PPR-owców (na zdjęciu w tle), od strony ul. Armii Poznań, na Cmentarzu Bohaterów Polskich. Upamiętnia działaczy ZWM poległych na terenie Wielkopolski w latach 1945–1948 podczas utrwalania władzy ludowej. Na tablicy wymienione są nazwiska wszystkich upamiętnionych. Dominującym elementem obiektu jest metaloplastyczny znicz o ekspresyjnej sylwetce.
14.	Pomnik Zygmunta Berlinga	Nieznany	Nieznana		Statua z wyrzeźbioną postacią Zygmunta Berlinga. Zlokalizowana we wschodniej części, przy bazie sprzętowej pracowników parku.
15.	Mauzoleum żołnierzy rosyjskich	W.D.Borkiewicz-Szukowski	1930		Mauzoleum żołnierzy rosyjskich poległych w I wojnie światowej w formie grobowca z urną na szczycie. Stoi od strony ul. Armii Poznań, na Cmentarzu Bohaterów Radzieckich. Opis obiektu na tablicy w języku rosyjskim sprzed reformy w 1918.
16.	Pomnik jeńców francuskich	Nieznany	1934		Obelisk upamiętniający zmarłych jeńców francuskich z Poznania i okolic (wojny 1870-1871 i 1914-1918), żołnierzy napoleońskich i ściętych w latach 1940–1943 Francuzów.
17.	Pomnik Żołnierzy 2 Armii Wojska Polskiego	Marcin Urbanek	2015		Monument upamiętniający żołnierzy 2. Armii Wojska Polskiego. Stoi w pobliżu alei 15 Pułku Ułanów Poznańskich w północno-zachodniej części parku.

Rzeźby plenerowe

Nr	Tytuł lub nazwa	Autor	Data powstania	Zdjęcie	Lokalizacja i uwagi
1.	Braterstwo broni	Dymitr Sowa Luba Żukowa[4]	odsłonięcie 21.07.1970 r.[4]		Grupa figuralna z cementu w centralnej części parku. Polski i radziecki żołnierz w braterskim geście wspólnie dźwigają sztandar. Obiekt (otoczony lekkimi pionowymi akcentami z betonu) stanowi lewą flankę dla kompozycji Dzwonu Pokoju (prawą stanowi Nike – patrz niżej).
2.	Don Kichot	Tadeusz Dobosz	1970[4]		Stoi blisko Muzeum Uzbrojenia (nieco na północ), tworząc optyczny zwornik rozległej polany. Modernistyczna, uproszczona kompozycja z piaskowca i cementu przedstawia Don Kichota na koniu, bez kopii i bez towarzysza – Sancho Pansy. Rycerz spogląda w kierunku północnym.
3.	Dzwon Pokoju i Przyjaźni Między Narodami	Saturnin Skubiszyński (ludwisarz)	1986		Na wschód od Muzeum Uzbrojenia, oflankowany Braterstwem broni (lewa strona) i Nike (prawa strona). Stanowi zwornik optyczny rozległej polany, pozostałości dawnych koszar.
4.	Gimnastyczka	Jan Bakalarczyk	1970[4]		Rzeźba z białego cementu zlokalizowana wśród drzew w centralnej części Cytadeli. Przedstawia młodą dziewczynę z obręczą gimnastyczną w dłoniach.
5.	Kompozycja	Andrzej Pukacki	1970[4]		Na wschód od Muzeum Uzbrojenia, na rozstaju alejek. Abstrakcyjna, modernistyczna kompozycja metaloplastyczna o dużym potencjale ekspresyjnym, złożona z teowników pomalowanych na rdzawoczerwony kolor. Z uwagi na ostre krawędzie otoczona płotkiem ochronnym.
6.	Kompozycja	Antoni Szulc	1970[4]		Na zachód od Muzeum Uzbrojenia, przy alejce, widoczna z restauracji w bunkrze. Przedstawia ludzkie postacie, wyrastające jakby z jednego pnia, dźwigające nad sobą płachtę materiału, być może flagę. Wykonana z białego cementu.
7.	Kosmonauta	Wacław Twarowski	1970[4]		Na szczycie wału, nieopodal rozarium. Modernistyczna kompozycja z metalu, przypominająca astrolabium.
8.	Macierzyństwo	Jan Żok[5]	przed 1969		Rzeźba wykonana z betonu, mocno zniszczona. Zlokalizowana we wschodniej części założenia, przy magazynach technicznych.
9.	Maszkarony	Józef Kopczyński	1970[4]		Grupa figuralna z piaskowca pińczowskiego[4] bezpośrednio przy amfiteatrze.
10.	Mewy	Jerzy Sobociński	1968		Rzeźba z żelbetu przedstawiająca dwie mewy w locie. Zlokalizowana w centrum sadzawki przy jednej ze ścieżek prowadzących do Dzwonu Pokoju.
11.	Niedziela	Roman Tarkowski	1970[4]		Grupa figuralna z metalu i cementu kolorowego w pobliżu amfiteatru przedstawiająca dziewczynkę z sarną. Jednak tabliczka z nazwą zawiera dopisek "Niedziela z lamą"
12.	Nierozpoznani	Magdalena Abakanowicz	2002		W centrum założenia, na rozległej łące.
13.	Nike	Bazyli Wojtowicz	1970[4]		Na prawo od Dzwonu Pokoju (z drugiej strony stoi Braterstwo Broni – patrz wyżej). Wykonana ze sztucznego kamienia[4] rzeźba Nike z niewielkimi skrzydłami i złożonymi rękoma uniesionymi w górę w geście zwycięstwa, spoglądająca na zachód. Całość na cokole olicowanym cegłami klinkierowymi. Wokół miejsce odpoczynku w kształcie okręgu z ławkami. Bazyli Wojtowicz jest także autorem pomnika Adama Mickiewicza w Poznaniu (1960).
14.	Płaczący kamień	Luba Żukowa	1970[4]		Bezpośrednio przy Pomniku PPR-owców (na północ od niego), w sąsiedztwie centralnego obelisku Pomnika Bohaterów. Dramatycznie, ale w modernistycznym uproszczeniu, przedstawiona płacząca (prawdopodobnie) kobieta. Rzeźba wykonana z piaskowca[4], nawiązuje do pomników nagrobnych (cmentarze znajdują się bardzo blisko – poniżej Płaczącego kamienia).
15.	Piast i Rzepicha	Czesław Woźniak	1970[4]		We wschodniej części założenia. Siedząca cementowa kompozycja przedstawiająca Piasta (protoplastę królów polskich) i jego małżonkę Rzepichę. Ujęcie jest bardzo zgeometryzowane, spokojne. W pobliżu stoi kilka rzeźb o nieustalonych tytułach, a także Zwierzę i Gimnastyczka.
16.	Rodzina	Benedykt Kasznia	1970[4]		Rzeźba cementowa[4] znajdująca się na terenie Muzeum Uzbrojenia w Poznaniu.
17.	Róża	Michał Gąsienica Szostak	1970[4]		Rzeźba góruje nad rozarium, stojąc w jego północnej części, blisko ulicy Za Cytadelą. Przedstawia kwiat róży ciężko wyciosany w piaskowcu, o bardzo masywnych proporcjach i wręcz antropomorficznych kształtach. Nawiązuje do otaczających go poletek z nasadzonymi różami rozmaitych gatunków i odmian.
18.	Saperzy	Jan M. Jakób	1970[4]		Grupa rzeźbiarska na polanie, po przeciwnej stronie niż Dzwon Pokoju (przeciwwaga kompozycyjna). Przedstawia dwóch żołnierzy, prawdopodobnie poszukujących min. Całość wykonana w piaskowcu szydłowieckim czerwonym[4], mocno obrośniętym porostami. Podstawę stanowi podpora mostu prowadzącego do ówczesnego fortu.
19.	Skrzydlaty	Jerzy Sobociński	1970[4]		Uskrzydlona postać z barwnego cementu[4], górująca nad wschodnią częścią założenia (wejście od strony Garbar). Autor jest projektantem wielu pomników, m.in. poznańskich – St.Mikołajczyka i A.Hlonda.
20.	Skrzypaczka	Józef Murlewski	1969[6] bądź 1970[4]		Jedna z najspokojniejszych formalnie rzeźb na terenie założenia. Stoi w sąsiedztwie Zwierzęcia, Kompozycji Andrzeja Pukackiego i Żalek. Przedstawia dziewczynkę ze skrzypcami, jakby po zakończeniu koncertu, w oczekiwaniu na ocenę. Publicznością zdają się być okoliczne drzewa oraz w ich koronach śpiewające ptaki – znakomici "znawcy muzyki". Wykonana z cementu kolorowego[4]. Autor był także rekonstruktorem pomnika 15. Pułku Ułanów Poznańskich (1982).
21.	Wyścig	Metody Sowa	1970[4]		Mocno abstrakcyjna, wykonana z piaskowca szydłowieckiego[4] kompozycja dwóch postaci pływaków – jedna nad drugą. Osadzona na wysokim cokole, z dala od ścieżek spacerowych, na wzniesieniu. Zlokalizowana w pobliżu Płaczącego kamienia, nieco na północny wschód od Pomnika Bohaterów.
22.	Zakochani	Irena Woch	1970[4]		Wykonana ze sztucznego kamienia[4] kompozycja dwóch postaci, zespolonych głowami i dolnymi częściami ciał, tworząca w całości symbol waginalny. Umieszczona w lewej części podłużnego cokołu, obłożonego płytkami granitowymi. W 2011 (kwiecień) była to jedna z najbardziej zaniedbanych rzeźb na Cytadeli. Zlokalizowana w trudno dostrzegalnym miejscu, nieopodal Nike, we wschodniej części założenia.
23.	Ziarno – Epitafium Życia	Andrzej Banachowicz	maj 2009		W centrum założenia, niedaleko rozarium, Nierozpoznanych i Kosmonauty oraz Głazu Jarosława Maszewskiego.
24.	Zryw	Józef Kaliszan	1970[4]		Przy południowej stronie rozarium – jest kontrapunktem dla Róży, ponieważ obie te rzeźby stanowią formy obelisków, jednak Zryw stoi niżej, przy schodach na nasyp i wiadukt, jest akcentem o mniejszej mocy. Rzeźba wykonana z trawertynu[4]. Autor jest projektantem podobnego w formie pomnika pomordowanych na Stadionie Miejskim Żydów (1983) oraz steli, która upamiętniała pierwszą socjalistyczną organizację związkową w Poznaniu (1982).
25.	Zwierzę	Anna Rodzińska	1970[4]		W pobliżu Kompozycji Andrzeja Pukackiego i Żalków. Mocno zgeometryzowana rzeźba rogatego zwierzęcia, najprawdopodobniej byka, wykonana z cementu kolorowego[4]. Zwierzę stoi na skraju lasku, być może pasąc się lub przygotowując do ataku. Autorka była współprojektantką, monumentalnego, stojącego nieopodal Cytadeli, na Wzgórzu Św. Wojciecha, Pomnika Armii Poznań.
26.	Zwycięstwo	Julian Boss-Gosławski	1970[4]		Metaloplastyczna, abstrakcyjna kompozycja w duchu Op-artu. Pionowe elementy w kolorze czerwonym. Stoi na nasypie kurtynowym Rawelinu III. Tabliczka z nazwiskiem autora niezachowana. Pierwotnie rzeźba znajdowała się na Bastionie I.
27.	Żalki	Krzysztof Sołowiej	styczeń 2007		W pobliżu Zwierzęcia i Kompozycji Andrzeja Pukackiego, ukryta w lasku, trudna do odnalezienia. Nawiązuje do prasłowiańskich mitów i świata duchów.

Inne, o nieznanych tytułach lub zniszczone

Nr	Tytuł lub nazwa	Autor	Data powstania	Zdjęcie	Lokalizacja i uwagi
1.	Drzewa Przyjaźni	Radzieccy agronomowie (nasadzenie)	Nieznana		Drzewa Przyjaźni. Tabliczka pamiątkowa w języku rosyjskim głosi: Drzewa Przyjaźni z miasta-bohatera Wołgogradu. Wszechzwiązkowy Naukowo-Badawczy Instytut Hodowli Lasu i Melioracji Wszechzwiązkowej Akademii Nauk Rolniczych im. W.I.Lenina.
2.	nieoznaczony kamień pamiątkowy	Nieznany	Nieznana		Kamień pamiątkowy w postaci nieobrobionego ciosu z kamieniołomów, z widocznymi śladami po tablicy pamiątkowej (przykręcanej). Stoi na rozdrożu alejek, w sąsiedztwie Kompozycji Andrzeja Pukackiego i Zwierzęcia Anny Rodzińskiej.
3.	nieoznaczony kamień pamiątkowy	Nieznany	Nieznana		Kamień pamiątkowy (głaz narzutowy), z widocznymi śladami po tablicy pamiątkowej (przymocowanej cementem). Stoi w pobliżu bazy sprzętowej pracowników parku, w towarzystwie nieoznaczonych: piety oraz pomnika Zygmunta Berlinga, a także w pobliżu Piasta i Rzepichy.

7 listopada 1986, w Alei Republik, odsłonięto tablicę pamiątkową ku czci Wandy Wasilewskiej. W uroczystości udział wzięły dawne Platerówki oraz Gabriela Rembisz z PZPR^[7].

Przypisy

1. Włodzimierz Łęcki, Poznań – przewodnik po zabytkach i osobliwościach miasta dla przybyszów z dalszych i bliższych stron, wyd. Zysk i S-ka, Poznań, 2010, ss.210–211, ISBN 978-83-7506-466-7
2. Czesław Knoll, Ochrona pomników walki i męczeństwa w Poznaniu w latach 1945-1985, w: Kronika Miasta Poznania, nr 4/1985, s.62, ISSN 0137-3552
3. Wortal: Dziennik Teatralny: Wspomnienie o Jarku Maszewskim. www.teatry.art.pl. [dostęp 2011-04-20]. [zarchiwizowane z tego adresu (2003-10-24)]. (pol.).
4. Urszula Paul. Budowa Parku–Pomnika Braterstwa Broni i Przyjaźni Polsko-Radzieckiej w latach 1964–1970. „Kronika Miasta Poznania”. Nr 1/1972. Poznań: Prezydium Rady Narodowej Miasta Poznania.brak numeru strony
5. Jarosław Mulczyński: Odmienić przestrzeń. Rzeźby plenerowe na Cytadeli. Kroniki Miasta Poznania 2011 4. Miejskie Poznań, s. 283.
6. Joanna Matyaszczyk, Harfy, trąby i anioły, w: Kronika Miasta Poznania, nr 2/2010, ISSN 0137-3552
7. Wydarzenia w Poznaniu w 1986 roku. Część trzecia i czwarta, w: Kronika Miasta Poznania, nr 1/1988, s.192, ISSN 0137-3552

Bibliografia

• ZbysławZ. Wojtkowiak ZbysławZ., Napisy pamiątkowe miasta Poznania, Poznań: Wydawnictwo Kurpisz, 2004, ISBN 83-89738-03-1, OCLC 831142974. Brak numerów stron w książce
• Włodzimierz Łęcki, Piotr Maluśkiewicz, Poznań od A do Z, wyd. KAW, Poznań, 1986, ss. 27–28, ISBN 83-03-01260-6
• Poznań – atlas aglomeracji 1:15.000, wyd. CartoMedia/Pietruska & Mierkiewicz, Poznań, 2010, ISBN 978-83-7445-018-8
• Joanna Szłapka, Tomasz Kanoniczak, Plany Cytadeli Poznańskiej, Marcin Baliński MAR-TRANS P.W., Poznań, 2003, ISBN 83-919032-1-4
• "Kronika Miasta Poznania" 2011/4, "Cytadela", Wydawnictwo Miejskie Poznań, ISSN 0137-3552,
• Tablice pamiątkowe i informacyjne na terenie Cytadeli
• Geopoz - spis pomników - dostęp 23.3.2013
• Urszula Paul. Budowa Parku–Pomnika Braterstwa Broni i Przyjaźni Polsko-Radzieckiej w latach 1964–1970. „Kronika Miasta Poznania”. Nr 1/1972. Poznań: Prezydium Rady Narodowej Miasta Poznania.brak numeru strony