Paronomazja

Paronomazja (gr. παρονομασία paronomasía – „lekko zmieniona nazwa”)^[1], adnominatio – figura retoryczna, fonetyczny środek stylistyczny, polegający na zestawieniu podobnie brzmiących słów (często homofonów i homonimów) celem osiągnięcia efektu stylistycznego^[2][3].

Tautogram w herbie arcybiskupim

Przykłady

• może morze nie pomoże
• „moreny, mureny i morza i zorze” – Urodziny, Wisława Szymborska
• „Cykady na Cykladach” – piosenka zespołu Maanam

Charakterystyka

Paronomazja, jak zauważyła Joanna Grądziel-Wójcik, znajduje się u zbiegu fonostylistyki i semantyki^[4]. Paronomazja wydobywa ukryte lub zatarte związki wyrazowe, stając się źródłem ciekawych pomysłów m.in. w kalamburach i limerykach. Jest znana od starożytności.

Wszystkie rodzaje instrumentacji głoskowej w mniejszym lub większym stopniu wykazują cechy paronomazji. Najczęściej spotykanym rodzajem paronomazji jest rym, ale jest on na tyle powszechny, że w odniesieniu do niego nie stosuje się zazwyczaj terminu „paronomazja”. Silny walor paronomastyczny ma konsekwentna aliteracja, a zwłaszcza tautogram: Ego sum via et veritas et vita (Ja jestem droga i prawda i życie, Ewangelia według św. Jana (14, 6)). Odmianą paronomazji jest parecheza.

Jak zauważył Immanuel M. Casanowicz, badacz tego zjawiska w tekstach Starego Testamentu, urok i efekt paronomazji polega na połączeniu podobieństwa dźwięków z różnicą znaczeń (The charm and effect of paronomasia lie […] in the union of similarity of sound with dissimilarity of sense^[5].). Paronomazja jest też obecna w Ewangelii według św. Jana^[6].

Występowanie w literaturze

Paronomazję stosował na przykład Apulejusz^[7]. Paronomazją (ang. pun) posługiwał się często William Shakespeare. Pojawia się też w poemacie Boskiej komedii Dantego Alighieri^[8][9]:

Ahi quanto a dir qual era è cosa dura

esta selva selvaggia e aspra e forte

che nel pensier rinova la paura!

(Dante, Divina Commedia, Inferno, Canto I, 4-6)

Paronomazja często spotykana jest w tytułach powieści: Duma i uprzedzenie (Pride and Prejudice, 1813), Rozważna i romantyczna (Sense and Sensibility, aut. obu Jane Austen, 1811).

Istnieją utwory w całości oparte na paronomazji, jak Satyra na stosunki panujące wśród katów narodowości tatarskiej Janusza Minkiewicza. Na zasadzie paronomazji bywały też zestawiane pseudonimy znanych duetów aktorskich: Flip i Flap, Pat i Pataszon^[10].

Opisy i analizy

Na temat paronomazji pisali między innymi Roman Jakobson, Lucylla Pszczołowska^[11] i Józef Korpanty^[12]. Szczegółowo użycie paronomazji w poezji łacińskiej omawia Katarzyna Lesiak^[13]. Paronomazją w poezji Edgara Allana Poego zajmował się Sławomir Studniarz^[14]. Z kolei na użycie tego środka w liryce Gerarda Manleya Hopkinsa zwracał uwagę jego polski tłumacz, Stanisław Barańczak^[15]. O paronomazji w poezji polskiej, czeskiej i angielskiej pisał Wiktor Jarosław Darasz^[16], zwracając uwagę na jej zastosowanie w poezji Vladimíra Holana^[17]. Z kolei jej występowanie w awangardowej liryce rosyjskiego poety Wielimira Chlebnikowa zauważyła Monika Górska^[18].

Zobacz też

Zobacz hasło paronomazja w Wikisłowniku

• annominacja
• Buffalo buffalo Buffalo buffalo buffalo buffalo Buffalo buffalo
• paragram